Шпаргалка по "Истории Беларусии"

37 Билет. БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА У ПЕРШАЙ ПАЛАВІНЕ XIX ст.

  АСВЕТА I НАВУКА

  Умовы развіцця беларускай культуры. Культура беларускага народа ў першай палавіне XIX ст. развівалася пад дабратворным уплывам перадавой рускай культуры, ва ўзаемадзеянні з прагрэ-сіўнай культурай польскага, украінскага, літоўскага і латышскага народаў. Яе развіццё праходзіла ва ўмовах разлажэння феадаль-на-прыгонніцкага ладу, фарміравання буржуазных адносін, абва-стрэння класавых супярэчнасцей і нарастання масавага сялянска-га руху.

  Перадавая частка інтэлігенцыі Беларусі зведала ўплыў ідэй французскай рэвалюцыі канца XVIII ст., а таксама расійскага рэвалюцыйнага і польскага нацыянальна-вызваленчага рухаў. Яна папаўняла рады спачатку шляхецкіх рэвалюцыянераў, а по-тым рэвалюцыйных дэмакратаў.

  Пасля ўз'яднання з Расіяй беларускі  народ не пазбавіўся ад нацыянальнага  прыгнечання. Цар і памешчыкі, каб  захавацьсваё панаванне над народнымі  масамі, імкнуліся трымаць іх у  цемры і невуцтве. Яны перашкаджалі і развіццю беларускайкультуры.

Задушыўшы паўстанне дзекабрыстаў, царызм узмацніў рэак-

цыйную палітыку ў галіне культуры. Нацыянальная самастой-насць  беларускай мовы і культуры не прызнавалася. Царызм забараняў карыстацца беларускай мовай у афіцыйных даку-ментах. Выданне кніг на беларускай мове таксама было забаронена. Але, акрамя Расіі цара і памешчыкаў, існавала другая Расія —Расія вялікага рускага народа, Расія Радзішчава, дзекабрыстау, Герцэна, Бялінскага. Насуперак палітыцы царызму перадавая руская дэмакратычная культура аказвала дабратворны ўплы.у на культуру беларускага народа. Гэта садзейнічала збліжэнню і з'яднанню беларускага народа з рускім народам і іншымі наро-дамі Расіі ў барацьбе супраць агульных ворагаў — цара і памешчыкаў.

Беларуская  культура цесна перапляталася з  польскай культурай. Выдатныя прадстаўнікі польскай літаратуры, мастацтва — А. Міцкевіч, С. Манюшка, У. Сыракомля — жылі і тварылі ў Беларусі, цікавіліся жыццём беларускага народа і яго культурай. Асвета. У гэты час у асвеце ўзнікаюць прагрэсіўныя тэндэнцыі, якія адлюстроўвалі змяненні ў сацыяльна-эканамічным жыцці Расіі. У 1803—1804 гг. у Беларусі праводзіцца рэформа народнай асветы. У ходзе яе ствараліся пачатковыя школы рознага тыпу (галоўным чынам царкоўнапрыходскія) для сялян і рамеснікаўняпоўныя сярэднія і сярэднія спецыяльныя вучылішчы для дзяцей буржуазіі, гімназіі і вышэйшыя навучальныя ўстановы для дваран. Такім чынам, у Беларусі, як і ў Расіі, склалася саслоўная сістэма адукацыі. Школы беларускіх губерняў падпарадкоўва-ліся Віленскай вучэбнай акрузе. Віленскі універсітэт з'яўляўся цэнтрам вучэбнага кіраўніцтва школамі.

  У аднакласных  прыходскіх школах агульнаадукацыйная пад-рыхтоўка не прадугледжвалася. Дзяцей прыгонных сялян вучылі толькі практычным навыкам: перасаджваць і прывіваць  дрэвы, вырабляць земляробчыя прылады працы і прадметы хатняга ўжытку. Яны павінны былі «завучваць на памяць духоўныя песні». Навучанне чытанню, пісьму, лічэнню лічылася лішнім для сялянскіх дзяцей.

  У павятовых  гарадах ствараліся 4-гадовыя вучылішчы, у гу-бернскіх — гімназіі з 7-гадовым  тэрмінам навучання. Рэформа адукацыі ў Беларусі расцягнулася амаль на чвэрць стагоддзя.

  У пачатку XIX ст. у Беларусі было шмат езуіцкіх навучальных устаноў — у Полацку, Віцебску, Магілёве, Мсціславе, Оршы. Іх вучэбны план уключаў свяшчэнную гісторыю, лацінскую мову, хрысціянскую мараль. Царскі ўрад падтрымліваў езуітаў, бо спа-дзяваўся прыцягнуць на свой бок тую частку польскага дваран-ства, якая знаходзілася пад іх уплывам.

  Улады мала клапаціліся аб матэрыяльным становішчы школ і настаўніцтва. Штогадовы бюджэт на фінансаванне школ складаў каля 32 тыс. руб. Школы знаходзіліся пад кантролем духавенства, якое выхоўвала дзяцей у духу пакорнасці цару, памешчыкам, царкве. Указам цара прадпісвалася ва ўсіх навучальных устано-вах «...навучаць юнацтва закону божаму; пры штогадовых экза-менах заўсёды пачынаць экзамен з гэтага прадмета».

  Пасля падаўлення паўстання дзекабрыстаў і паўстання 1830— 1831 гг. царызм узмацняе рэакцыйны курс у галіне народнай аду-кацыі. Вялікія страты развіццю асветы ў Беларусі і Літве былі нанесены закрыццём Віленскага універсітэта. У навучальных установах яшчэ больш узмацняецца ўплыў рэакцыйнага духа-венства, асвета грунтуецца на прынцыпах «праваслаўя, самадзяр-жаўя і народнасці».

  У той  жа час царскі ўрад імкнуўся абмежаваць распаў-сюджванне польска-каталіцкага ўплыву. Каталіцкія манастырскія навучальныя ўстановы пераўтвараліся ў свецкія гімназіі і павято-выя вучылішчы з выкладаннем на рускай мове.

  Патрэбнасці эканамічнага развіцця Беларусі выклікалі  неаб-ходнасць стварэння спецыяльных  навучальных устаноў. У 1840 г. была адкрыта Горы-Горацкая земляробчая шк.ола, якая хутка была пераўтворана ў сельскагаспадарчы інстытут — першая ў Ра-сіі вышэйшая агранамічная навучальная ўстанова.

  Ліквідацыя  манастырскіх вучылішчаў, увядзенне  рускай мовы ў школе, навучанне самых здольных выпускнікоў гімназій у ста-лічных універсітэтах адыгралі станоўчую ролю ў развіцці асветы ў Беларусі У сярэдзіне XIX ст. у Беларусі налічвалася 576 навучальных устаноў усіх тыпаў, у якіх навучалася каля 17 тыс. чалавек (прыб-лізна 0,5 % усяго насельніцтва). У іх вучыліся галоўным чынам

дзеці дваран, чыноўнікаў, буржуазіі.

  У губернскіх друкарнях друкаваліся афіцыйныя  дакументы і справаздачы. У першай палавіне XIX ст. былі выдадзены асоб-ныя  кнігі на беларускай мове (творы  В. Дуніна-Марцінкевіча,

буквары, рэлігійныя кнігі).

  3 1838 г.  Віцебскае, Гродзенскае, Магілёўскае  і Мінскае губерн-скія праўленні  пачалі выдаваць афіцыйную газету  «Губернскія ведамасці». Газета мела два аддзелы: афіцыйны і неафіцыйны. У афіцыйным аддзеле змяшчаліся пастановы, распараджэнні, паведамленні цэнтральных і мясцовых улад; у неафіцыйным — творы мастацкай літаратуры, вуснай народнан творчасці, артыкулы па гісторыі края.

  У першай палавіне XIX ст. у гарадах Гродна, Магілёве, Віцебску і Мінску ствараюцца публічныя бібліятэкі. Аднак з-за матэрыяльных цяжкасцей кніжны фонд гэтых бібліятэк папаўняў-ся вельмі марудна, іх адкрыццё зацягвалася. Гродзенская біблія-тэка, напрыклад, пачала стварацца ў 1830 г., а да абслугоўвання

чытачоў прыступіла толькі праз 24 гады.

  Такім чынам, нягледзячы на тое, што царызм і пануючы клас ігнаравалі інтарэсы беларускага народа, тармазілі яго культурнае развіццё, асвета ў першай палавіне XIX ст. зрабіла прыкметны

крок наперад.

Навука. На працягу першай палавіны XIX ст. выдзеліліся

беларуская археалогія, этнаграфія, фалькларыстыка. У галіне гэтых навук працавалі 3. Я. Даленга-Хадакоўскі, Т. Нарбут, браты Я. П. і К. П. Тышкевічы, А. Кіркор, П. М. Шпілеўскі.

  3. Я.  Даленга-Хадакоускі (1781—1825) раскопваў гарадзішчы ў Полацку, Віцебску, Тураве, каля Брэста, Гомеля, Магілёва. Ен рабіў запісы фальклору, дыялектаў, абрадаў, вызначыў тэрыто-

рыю распаўсюджання беларускай мовы.

  Археалагічныя раскопкі паміж Магілёвам і Рагачовам, каля Навагрудка ў сваім маёнтку  Шаўры (Лідскі павет) вёў Т. Нарбут (1784—1864). ён збіраў этнаграфічныя і фальклорныя матэрыялы.

  К- П. Тышкевіч (1806—1868) даследаваў каля 200 курганаў, гарадзішчаў і замчышчаў Мінскай губерні, склаў першыя тапагра-фічныя планы некаторых гарадзішчаў. Жывучы з 1835 г. у Лагой-ску, ён стварыў там музей старажытнасцей.

  Яго брат Я. П. Тышкевіч (1814—1873) вёў археалагічныя раскопкі на Міншчыне, збіраў матэрыялы па этнаграфіі, ста-ражытныя акты, творы вуснай народнай творчасці. На аснове сабраных матэрыялаў у 1855 г. ён стварыў Віленскі музей стара-жытнасцей і пры ім Археалагічную камісію, якая праводзіла раскопкі, выдавала на іх дазволы, збірала і вывучала старажыт-насці. Членам гэтай камісіі і хавальнікам Віленскага музея ста-ражытнасцей з'яўляўся А. Кіркор (1819—1886), які пісаў работы ца гісторыі і этнаграфіі Беларусі і Літвы. У 50-х гг. XIX ст. паяві-165

ліся работы беларускага этнографа П. М. Шпілеускага (1823— 1861), якія ўтрымлівалі ў сабе апісанні побыту, абрадаў і звычаяў беларускага народа. П. М. Шпілеўскі з павагай піша аб добра-сумленнасці беларускіх сялян, іх кемлівасці і працавітасці. Ен адзначае самабытнасць беларускай мовы.

  Збіральнікамі народнай паэтычнай творчасці беларусаў  былі Ян Баршчэўскі, Ян Чачот і Уладзімір Сыракомля, якія вядомы як паэты, што пісалі на беларускай і польскай мовах.

  Адкрыццё  Горы-Горацкай земляробчай школы, асабліва пе-раўтварэнне яе ў інстытут, паклала  пачатак сістэматычнай на-вуковай  рабоце ў галіне рада навук, у прыватнасці  хіміі. Тут пра-цавалі хімікамі /. А. Ц.ютчаў і К,- Д- Шміт. Апошні ў 1845 г. аргані-заваў першую хімічную лабараторыю.

  На  працягу першай палавіны XIX ст. у  беларускіх гарадах Магілёве, Віцебску, Брэсце, Бабруйску, Свіслачы, Горках, Мінску былі заснаваны метэаралагічныя  станцыі.

  Рускім  статыстыкам і географам Е. П. Зяблоўскім была зроблена спроба фізіка-геаграфічнага, а другім рускім вучоным К- /. Арсеньевым — эканоміка-геаграфічнага раяніравання Бе-ларусі.

 
 
 
 
 
і 31. НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ. ЛІТАРАТУРА

Народная  творчасць. У першай палавіне XIX ст. атрымлівае далейшае развіццё вусная народная творчасць. У ёй знайшлі адлюстраванне падзеі Айчыннай вайны 1812 г., цяжкая доля пры-гоннага селяніна і салдата-рэкрута, а таксама імкненне да барацьбы за лепшую будучыню.

  Народныя  песні, казкі, прымаўкі, адлюстроўваючы абвастрэн-не класавай барацьбы, набылі ў гэты час яшчэ большую антыпры-гонніцкую накіраванасць. У адной з песняў прыгонныя сяляне шлюць праклёны свайму пану:

Бадай пана не хавалі, Каб сабакі разарвалі, Пахавалі пры даліне, Каб па пану ваўкі вылі. Бадай пана громы ўбілі, Як мы ручкі патамілі.

  Шырока былі распаўсюджаны песні, што былі звязаны са старажытнымі абрадамі («купальскія», «калядныя» і інш.), песні, якія адлюстроўвалі сялянскую працу {«жніўныя» і інш.). Вусная творчасць беларускага народа была свабодалюбі-вай, шчырай, высокамастацкай. Гэтыя рысы вуснай народнай творчасці натхнялі беларускіх паэтаў і пісьменнікаў, прыцягвалі увагу выдатных дзеячаў культуры рускага, украінскага, літоўскага і польскага народаў.

Аб высокім  мастацкім гусце беларускага  народа сведчаць і вышыўкі на святочнай  вопратцы, і разьба, якой аздабляліся хатнія рэчы, ліштвы акон, ганкі, брамы. На памешчыцкіх ману-фактурах Слуцка, а таксама Гродна працягвалі вырабляцца прыгоннымі майстрамі так званыя «слуцкія паясы», часцінка святочнай вопраткі — тканыя з шаўковых, сярэбраных і залатых нітак. Цудоўныя ўзоры гэтых паясоў ствараліся па матывах народнага арнаменту.

Літаратура. У першыя дзесяцігоддзі XIX ст. узнікае і развіваецца новая беларуская літаратура. Яна фарміруецца пад уплы-вам заклікаў да свабоды, роўнасці і братэрства, якія абвясціла французская рэвалюцыя. Ідэі Асветніцтва з яго верай у розум і творчыя сілы чалавека таксама ўздзейнічалі на новую бела-рускую літаратуру. Яна звярталася да ідэалаў Адраджэння і эстэтычных традыцый антычнасці, Новая беларуская літаратура развівалася, абапіраючыся на падтрымку і дасягненні рускай, украінскай і польскай літаратур. Пад уплывам перадавой рускай грамадска-палітычнай думкі і росту антыфеадальнага руху народных нізоў паскорыўся працэс яе дэмакратызацыі.

У той жа час  станаўленне новай беларускай літаратуры праходзіла ў складаных умовах. 3 аднаго боку, адчуваліся вынікі каланізатарскай палітыкі рэакцыйных і кансерватыўных колаў Польшчы, якія разглядалі Беларусь як польскую правінцыю. 3 другога, рускі царызм цалкам адмаўляў самабытнасць бела-рускага народа, яго права на развіццё ўласнай культуры. Аднак насуперак палітыцы афіцыйных колаў сувязі паміж белару-скай інтэлігенцыяй і перадавымі коламі Расіі і Польшчы ўзмацняліся.

Характэрнай рысай беларускай літаратуры было тое, што ў цэнтры яе ўвагі быў вобраз селяніна, а тэмы з сялянскага жыцця з'яуляліся вядучымі літаратурнымі тэмамі.

Галоўнай  крыніцай тагачаснай беларускай літаратуры была вусная народная творчасць. Асабліва цесна былі звязаны з ёю ананімныя (без подпісу аўтара) рукапісныя творы, так званыя «гутаркі». Напісаныя сакавітай народнай мовай, яны па свайму зместу былі антыпрыгонніцкімі. Найбольш вядомымі былі такія ананімныя творы, як «Вясна гола перапала», «Вось цяпер які люд стаў», «Гутарка пана з селянінам». У гэтых творах праўдзіва раскрываецца жыццё сялян, малюецца карціна іх страшэнных бедстваў і бяспраўя, паказваецца імкненне сялян да волі. Пераходзячы з рук у рукі, «гутаркі» распаўсюджваліся па ўсёй

Беларусі.

Антыпрыгонніцкай  па сваёй накіраванасці была творчасць  сялянскага паэта Паулюка Багрыма (1813—каля 1891). Ад яго паэтычнай спадчыны да нас дайшоў толькі адзін верш «Зайграй, зайграй, хлопча малы». За ўдзел у сялянскім паўстанні бацька Паўлюка Багрыма быў пакара-ны смерцю, а самога паэта на 25 гадоў аддалі ў салдаты. Глыбокім дэмакратызмам прасякнуты беларускія саты-рычныя паэмы першай палаві-ны XIX ст. «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе». Гэты дэ-макратызм ідзе ад рэалістычна-га асэнсоўвання жыцця прыгон-нага селяніна Беларусі, захоп-ленасці яго здольнасцямі, ад шчырага спачування цяжкаму становішчу народных мас. Аў-тары гэтых твораў невядомыя. Абедзве паэмы працяглы час распаўсюджваліся ў рукапіс-ных спісах, але добра былі вядомыя ў народзе.