Автор работы: Пользователь скрыл имя, 05 Мая 2012 в 23:27, реферат
[İstinad: Burada və başqa yerlərdə qoyulan nöqtələr tarixi əhəmiyyəti olmayan hissələrin mətndən çıxarıldığını göstərir. Mətndə mötərizə içərisində verilən izahat və əsərə əlavə edilən bütün qeydlər redaktor tərəfindən yazılmışdır.] Təbiətimiz hər şeydən artıq tarixə maildir. O, hadisələrdən başqa əfsanələrə də talibdir. Bu elm (tarix) insanı gözəl əxlaqlı və bilikli edir, ona dolanacaq və yaşayış işlərini öyrədir. Buna görə, onu mənəvi elmlərin qiymətlilərindən hesab edib demək olar: tarix hökümsüz və zülmsüz elə bir hökmrandır ki, bütün Adəm övladı onun əmrlərinə boyun əyməkdədir. Onun təlim məktəbində dünyanın müəllimləri əlifba oxuyan bir uşaqdırlar... Tarix elə bir danışmayan natiqdir ki, sələflərin vəsiyyətlərini bütün təfsilat və təriflərilə xələflərə bildirir, ehtiyac və rifah səbəblərini, tərəqqi və tənəzzül yollar
Bəzi tarixçilərin qeydinə
görə, xəlifənin öldürülməsi Sultan Məsudun işarəsilə
olduğu halda, fədailərin adına isnad verilmişdir. Xülasə, bu
xəbər Bağdada çatınca, Raşid Billah[İstinad: Raşid Billah--abbasilərdən
otuzuncu xəlifədir (529-530=1135-1136).] ibni-Müstərşid Billah
xilafətə keçdi. Sultan Məsud onun ardınca Darülxilafəyə (Bağdada)
hərəkət etdi. Raşid Billah ona qarşı müqavimət göstərə bilməyəcəyindən,
Mosula getdi. Bir ildən sonra Azərbaycan və İraq ətrafında sərgərdan
gəzirdi. İsfahanın yaxınlığında fədailər tərəfindən bıçaqla
öldürüldü.
Sultan Məsud Bağdada daxil
olandan sonra, Müqtəfi li-Əmrillahı [İstinad: Müqtəfi li-Əmrillah--abbasilərdən
otuz birinci xəlifədir (530-555=1136-1160).] xilafətə oturtdu və
özü də ona beyət etdi. Lakin, buna baxmayaraq o, hər bir xüsusda
müstəqil hökm sürürdü. Deyirlər ki, Sultan Məsud elçi vasitəsilə
xəlifədən soruşdu: «Ona məsarif üçün nə qədər pul lazımsa
(desin) təyin edək». Xəlifə cavabında: «Hər gün su daşımaq
üçün 40 baş qatır lazımdır, qalan mayehtacı da buna əsasən
təyin etsin» dedi. Sultan dedi: «Bəh-bəh! Əcəb cəlal sahibini
xilafətə oturtmuşuq, allah onun şərrini müsəlmanların başından
götürsün».
Sultan Səncərin səltənətinin
axırlarında, Quz tayfası Ceyhundan keçdi. Sultan Səncər də onların
müharibəsinə gedib, məğlub oldu və əsir düşdü. Bir müddətdən
sonra qaçıb qurtardı, intiqam almaq tədarükündə ikən, hicri
542-ci (=1148) ildə vəfat etdi...
Sultan Məsud, onun vəfatından
sonra, 12 il də müstəqil səltənət sürdü. O, hünər və şücaət
sahibi olub rəhmdil və rəiyyətpərvərlikdə məşhur idi. Onun
hökmranlıq dövrünün axırlarında, Məlikşah ibni-Sultan Mahmud
Həmədanda üsyan etdi. Sultan gəlib fitnəni yatırtdı. Sultan Məsud
hicri 554-cü ( = 1159) ildə vəfat etdiyi zaman, II Məlikşah ibni-Mahmud
taxta oturdu. Son dərəcə eyş-işrətə aludə olduğundan, səltənət
əlindən çıxdı. Qardaşı II Məhəmməd padişahlıq taxtına oturdu.
O, öz əmisi Süleyman ibni-Sultan Məhəmməd ilə Arazın kənarında
müharibə edib qalib gəldi.
Bəzi səbəblərə görə,
onunla xəlifə Müstəncid Billah [İstinad: Müstəncid Billah--abbasilərdən
otuz ikinci xəlifədir 555-566=1160-1170).] ibni-Müqtəfi Billahın
[İstinad: Mətndə yanlışlıq var, Müqtəfi li-Əmrillah olmalıdır.]
arasında ədavət törədi. Bir neçə gün Bağdadı mühasirə etdikdən
sonra, xəlifənin qızı Kirman xatunu alıb sülh etdi. Ondan sonra,
hicri 556-cı (=1161) ildə, Süleyman ibni-Məhəmməd ibni-Məlikşah
taxta oturdu. O, boşboğaz və əyyaş olduğu üçün, altı ay sonra
həbsə alındı. Arslan ibni-Tuğrul ibni-Mahmud hökmranlığa keçdi.
Nizami, Zəhir və Ənvəri tərəfindən mədh edilən Arslan alim,
adil, ağıllı, təcrübəli və xeyirli işlər görən bir padişah
idi. Ondan sonra, hicri 571-ci (=1176) ildə oğlu Tuğrul taxta oturdu.
Əmisi Məhəmməd ibni-Tuğrul da ona vəzir oldu. Məhəmməd vəfat
etdikdən sonra, qardaşı Qızıl Arslan onun yerinə keçdi. Axırda,
dostluq düşmənçiliyə çevrilib, Qızıl Arslan xəlifənin köməyilə
müharibədə qalib gəldi. Tuğrulu həbsə alıb özü səltənətə
keçdi. Qızıl Arslan vəfat etdikdən sonra, Tuğrul ikinci dəfə
səltənətə keçdi.
Deyirlər ki, Tuğrul elmi,
hünəri sevən və himayə edən bir padişah olub, bəzən
şeir də söylərmiş...
Tuğrul hicri 590-cı
(=1194) ildə, Təkəş xan Xarəzmşahın müharibəsində
öldürüldü. Bu sülalənin səltənəti də bir neçə
il ondan əvvəl Fars və Xorasana sahib olan xarəzmşahlara
çatdı. Bu sülalənin qısaca tarixi belədir:
Məlikşah Səlcuqinin qulamlarından
Ənuştəkin adlı bir şəxs, Xarəzm əyalətinə hakim
təyin olunmuşdu. Ondan sonra, oğlu Qütbəddin Məhəmməd də Xarəzmşah
ləqəbilə bu mənsəbə keçdi. Sultan Səncər Quz tayfası əlində
əsir olduğu zaman, Məhəmməd sikkəni öz adına vurdurub, xütbəni
öz adına oxutdu. Ondan sonra, oğlu Adsız və ondan sonra da Sultan
şah, Təkəş xan və El Arslan bir-birinin ardınca səltənət sürdülər.
Hicri 596-cı (=1200) ildə, xarəzmşahlardan Məhəmməd Təkəş
oğlu taxta oturdu. Hicri 617-ci (=1221) ildən başlayaraq 4 il davam
edən Çingiz xan hadisəsi zamanında qaçıb Mazandaranın Abesikun
adasında vəfat etdi. Onun böyük oğlu Cəlaləddin səltənət taxtına
oturdu. Gürcüstanı almaq üçün gəldiyi zaman Şirvan və Dağıstana
da hücum etmiş olduğu məlum deyildir.
Üçüncü fəsil
MOĞOL İSTİLASINDAN
SƏFƏVİLƏRİN ZÜHURUNA QƏDƏR, ŞİRVANŞAHLAR
SÜLALƏSİ VƏ ONLARIN SƏLTƏNƏTİNƏ
AİD HADİSƏLƏR HAQQINDA
Hülaku xan bin-Tuluy bin-Çingiz
xan, öz qardaşı Mənku qaan zamanında İrana gəldi. Hicri
656-cı (=1258) ildə xəlifə Müstəsim
Billahı [İstinad: Müstəsim Billah--abbasilərdən
otuz yeddinci və sonuncu xəlifədir (640-656 = 1242- 1258).]
öldürərək abbasilər dövlətini dağıtdı. Sonra, özü
ilə bərabər gətirdiyi 200000 türk ailəsini müxtəlif yerlərdə
yerləşdirdi. İran səltənətini öz əlinə alıb möhkəmləndirdi.
Lurlar və kürdlərdən başqa, İran köçəri qəbilələrinin əksəri
bunların nəslindəndir. Şam ölkəsinin o başından
(Əqsayi-Şamdan) Ceyhuna, Ümmandan Dərbəndə qədər
onun hakimiyyəti altında idi. Hülaku xan çox əzəmətli olub
bir çox məziyyətlərə malik idi. Elm və hikmət sahiblərinin
ehtiramını saxlar, ümumun mənfəətinə aid
müəssisə və binalar tikdirməyə son dərəcə səy
edərdi. Paytaxtı Təbriz şəhərində, ali bir imarət tikdirdi.
Hülaku xana çox yaxın olan Xacə Nəsirəddin Məhəmməd Tusi, onun
əmrilə Mərağada bir rəsədxana
bina etdirdi. Hicri 663-cü (=1265) ildə səltənəti oğlu Abaqa xana
tərk edib vəfat etdi. Bu da Şirvan, Ermənistan və Azərbaycanın
idarəsini qardaşı şahzadə Yeşmuta tapşırdı. Bu zaman
Qıpçaq padişahı Cağatay xanın oğlu Bərəkə xan, şahzadə Buğanı
Dağıstan yolu ilə Azərbaycanı almağa göndərdi. Yeşmut hicri
664-cü (=1266) ilin əvvəllərində, Dərbənd yaxınlığında onu
məğlub edib geri qaytardı.
Bu məğlubiyyətdən sonra
Bərəkə xan 300000 atlı
ilə Dərbənd yolu ilə gəldi. O, Kür çayı
kənarına çatıncaya qədər atının cilovunu çəkmədi. Abaqa xan
da külli qoşunla Kürün o biri tayında düşüb onu çaydan keçməyə
qoymadı. Bərəkə xan körpüdən keçmək üçün Tiflisə üz qoydu.
Lakin xəstələndiyindən yolda vəfat etdi. Buna görə də qoşunu
dağılıb öz yurdlarına qayıtdı. Abaqa xan hicri 681-ci (=1282)
ildə vəfat etdi.
İslam dinini qəbul etdikdən
sonra Sultan Əhməd adını alan Nikudar bin-Hülaku xan, İraq və
Azərbaycanda rəyasət və ədalət taxtına oturdu. İki il sonra
Abaqa xanın oğlu Arqun onu öldürüb özü onun yerinə keçdi. Arqun
zalım və xain bir padişah idi. Hicri 690-cı (=1291) ildə vəfat
etdi. Onun yerinə keçən qardaşı Keyxatu eyş və işrətlə məşğul
olub əmirlərinin irz və namusuna təcavüz edirdi. Bunların (əmirlərin)
təhriki ilə Baydü ibni-Taraqay ibni-Hülaku xan Bağdaddan qoşun
çəkib gəldi. Keyxatu Muğana qaçdı. Əmirlər Baydu xanın əmrilə
onu təqib edərək hicri 694-cü (=1295) ildə əsir edib öldürdülər.
Bu hadisədən sonra, islam
dinini qəbul edib Sultan Mahmud adını alan Xorasan hakimi Qazan
ibni-Arqun xan, Keyxatunun intiqamını almaq üçün Baydu xanın
üzərinə hərəkət etdi. Əvvəlcə sülh və sonra hərb etdilər.
Baydu xan qaçıb Naxçıvanda Əmir Novruzun əlində öldü. Qazan
xan hakimiyyət başına keçdi...
O vəfat edəndən sonra, hicri
703-cü (=1304) ildə, Ulcaytu Məhəmməd Xüdabəndə ibni-Arqun
xan taxta oturdu. Sultaniyyə şəhərini bina və özünə paytaxt
etdi. O, ədalətli və xeyirli işlər görən bir padişah idi. Onun
adı, Bakı şəhərində bina etdirdiyi burc və məscidlər üzərindəki
kitabələrdə indi də durur. Hükəmanın təhqiqatına və alimlərin
söhbətinə çox mail idi. Şiəliyi qəbul etdi və sikkəni on iki
imamın adına vurdurdu. Bir çox həkimanə sözləri vardır, bunları
fazil adamlar toplamışlar...
Ondan sonra, hicri 736-cı
(=1317) ildə, 13 yaşında olan böyük oğlu Sultan Əbusəid taxta
oturdu. Bunun dövründə Cüci ibni-Çingiz xan nəslindən Qıpçaq
padişahı Özbək xan--Özbək qəbiləsi bunun adı ilə adlanmışdır--hicri
718-ci (=1319) ildə Dərbənd yolu ilə Azərbaycanı almağa gəldi.
Sultan Əbusəid müqavimət məqsədilə çıxıb Qarabağ düzündə
qışladı. Özbək qoşunları Şirvanda qətl-qarətlə məşğul
idilər. Əmir Çoban 20000 qoşunla sultanın köməyinə gəldi. Özbəyin
qoşunu müqavimət göstərə bilməyib qaçmağa başladı. Əmir
Çoban onları təqib edərək bir çoxunu öldürdü. Özbək şah
hicri 735-ci (=1335) ildə təkrar həmin yol ilə Azərbaycana yürüş
etdi. Sultan Əbusəid yenə müqavimət məqsədilə qarşıya çıxdı.
Havanın istliyi və üfunəti üzündən Şirvanda xəstələnib hicri
736-cı (=1336) ildə vəfat etdi. Müasirlərindən biri yazdığı
bir şeirdə onun Qarabağda vəfat etdiyini qeyd etmişdir. Qarabağ
çox vaxt Şirvan üstündə sayıldığından, tarix kitablarında
Şirvan adı ilə şöhrət tapmışdır.
Zəfərnamənin müqəddəməsində
deyilir: (Əbusəidin) arvadı Bağdad xatun, Əmir Çobanın qızı
və keçmişdə Şeyx Həsən Elxaninin arvadı idi.
Sultan ona aşiq olub, zor ilə təlaq verdirərək almışdı,
atasını və qardaşını da öldürmüşdü. Bağdad xatun, Özbəyin
təhrik və təşviqi ilə, Sultana zəhər verdi. Bundan sonra, Tulu
Çingiz xan oğlu nəslindən olan Arpa xan səltənətə keçdi. Özbəyi
məğlub edərək Şirvan və Dərbənddən çıxartdı. Bu zaman Musa
ibni-Əli ibni-Baydu xan üsyan edib, Arpa xanı öldürdü. Hülaku
xan nəslindən Məhəmməd də buna qarşı üsyan etdi. Daha sonra,
bu sülalədən bir neçə nəfər bir-birilə vuruşaraq, öz nəsillərinin
kəsilməsinə və ölkənin xaraba qalmasına səbəb oldular. Bunların
Azərbaycan və İraqdakı əzəmətli dövləti elxanilərə keçdi.
Bu sülalənin əhvalatı
belədir: Ağ Buğa ibni-Elxan ibni-Cəlayir Keyxatu dövründə
əmirülüməra olub Baydu xan hadisəsində öldürüldü. Oğlu
Əmir Hüseyn Arğun xanın qızını aldı. Bunun oğlu Şeyx
Həsən, Sultan Əbusəid dövründə Rum valisi idi. Əbusəid öləndən
sonra, Şeyx Həsən onun arvadı Dilşad xatunu aldı. Bu arvad Əmir
Çobanın oğlu Xacə Dimişqin qızı idi. Musiqi elmində, rəssamlıqda
öz əsrinin nadiri və gözəllikdə bütün dünyada məşhur olan
Şeyx Üveys bundan doğulmuşdur. O, hicri 757-ci (=1356) ildə İraqi-Ərəb
səltənəti taxtına oturdu.
Hülaku övladı səltənətinin,
sarsıldığı və elxanilər dövlətinin hələ müstəqil
olmadığı bir zaman idi. Zalım və qəddar bir şəxs olan
Şeyx Həsən ibni-Teymurtaş ibni-Əmir Çoban yeddi il onun ölümündən
sonra uğursuz qardaşı Əmir Əşrəf 13 il Təbriz mülkünü və
sair yerləri istila etdilər. Bunlar həddən artıq zülm edib saysız-hesabsız
mal və dövlət topladılar. Bu zaman bərdəli Qazi Mühiyyəddin
Dəşti-Qıpçağa, Cücü ibni-Çingiz xan övladından ədalətli,
maarifpərvər və pərhizkar bir padişah olan Canibəy xanı n yanına
getdi. Gözəl nəsihət və mövizələrlə onu vadar etdi ki, gedib
Əşrəf zalımı cəzalandırsın. Canibəy 300000 qoşun götürüb
Dərbənd yolu ilə gəldi. Şirvanşah Kavus ibni-Keyqubad, bu gözəl
səfərdə ona qarşı çox xidmətlər göstərdi. Buna görə, Moğol
və Tatar tayfası, zatən talançı olsalar da, xərmən vaxtı kimsənin
taxılına əl uzatmadılar. Canibəy Təbrizə gəlib Əşrəfi
öldürdü və onun xəzinələrinə sahib oldu. İndi də xalq arasında
belə bir məsəl məşhurdur:
/*
Eşşək Əşrəfi gördünmü nə etdi?
O özü ilə lənət apardı, Canibəy isə altun.
*/
Bu hadisədən sonra, oğlu
Bərdi bəyi Azərbaycanda canişin qoyub, öz paytaxtına qayıtdı.
Bərdi bəy atasının bərk xəstələndiyi xəbərini alınca, moğollardan
Axıcıq adlı bir nəfəri Təbrizdə naib qoyub getdi. Axıcıq
da 15 ilə yaxın, Əşrəf kimi, zülmkarlıq edib Təbriz əhlini
təngə gətirdi. Təbrizlilər Müizziddin Üveys Elxanidən kömək
istədilər. O, çoxlu qoşunla gəldi. Axıcıq onun qarşısına çıxdı
və məğlub olub, Naxçıvana qaçdı. Buradan da Qarabağa gəldi.
Sultan Üveys onu təqib etdi, tutub boynunu vurdu. Hicri 775-ci (=1374)
ildə, İraqi-Əcəm və Azərbaycanı aldıqda, Şirvan valisi Huşəng
ibni-Kavus da ona tabe oldu. Bu səfərdən Bağdada xəstə qayıtdı.
O biri il, çox gənc ikən vəfat etdi...
Sonra oğlu Sultan Hüseyn
padişahlığa çatdı. O, ölkə və ordu işlərindən qəflət
edərək, eyş-işrətlə məşğul idi. Qardaşı Sultan Əhməd,
hicri 784-cü (=1383) ildə, türkmən qaraqoyunlu Qara Məhəmmədin
köməyilə onu öldürdü. Qardaşı Şeyx Əliyə də
qalib gəldi. Şirvan valisi Huşəng Kavus oğlunun vasitəsilə o
biri qardaşı Sultan Bayəzidlə də Azərbaycanda sülh edib, səltənət
taxtına oturdu. Bu zaman, ölkələr fatehi Əmir Teimur Kürəkən
xüruc etdi...
Bir çox tarixçilərin yazdığına
görə o, Çingiz xanın böyük əmirlərindən Qaracar noyanın
oğul nəvəsi, moğolların Barlas qəbiləsi əmirlərindən Əmir
Turağayın oğludur. Hicri 736-cı ( = 1336) ildə Keş nahiyəsində
Şəhrsəbzdə anadan olmuşdur. Çox tərəqqi etdi, Əmir Hüseynin
damadı olduğundan, Kürəkən deyə şöhrət tapdı. Əmir Hüseynə
də qalib gəlib, 35 yaşında Mavəraünnəhrin padişahı oldu. Moğolustanı,
İranın bir çox vilayətlərini, hətta Gilan və Azərbaycanı da
aldı, sonra yenə Mavəraünnəhrə qayıtdı.
Hicri 787-ci (=1386) ilin qışında,
Toxtamış xan 90000 qoşunla Dərbənd yolu ilə Şirvan və Azərbaycana
soxuldu, qarət və təxribatdan sonra, yenə həmin yol ilə geri qayıtdı.
Zübdətüttəvarix [İstinad:
«Zübdətüttəvarix»--Teymur dövrünün tarixçilərindən Hafiz
Abrunun əsəridir. O, Heratda anadan olmuş və hicri 834-cü
( = 1430/31) ildə vəfat etmişdir. «Zübdətüttəvarix» dünyanın
yaradılışından hicri 829-cu (=1423/26) ilə qədər olan hadisələri
təsvir edir.] müəllifinin yazdığına görə, Çingiz övladından
Toxtamış xan, keçmişdə Urus xan tərəfindən məğlub edilmişdi,
hicri 782-ci (=1381) ildə, Əmir Teymurun köməyilə Qıpçaq padişahlığına
yetişdi. Ertəsi il, Əmir Teymur İrana yürüş etdiyi zaman, Xorasanda
ona xəbər çatdı ki, Sultan Əhməd Cəlayir Elxani Bağdaddan Təbrizə
hərəkət etmişdir. Hacı Seyfəddin adlı birisini bir dəstə qoşunla
onu dəf etmək üçün göndərdi. Əmir Teymurun gəlmək xəbərini
eşidərək qayıtmaq fikrində olan Sultan Əhmədə, Naxçıvan duzlağında
çatdı. Müharibə başlandı. Sultan Əhməd, nicatı qaçmaqda gördü,
qoşunlarından bir dəstəsi öldürüldü və ordusu talan edildi.
Əmir Teymur özü Təbrizə gəldi, məşhur adamlardan bir çoxunu
öldürdü və bir çoxunu da cərimə etdi. Bu şəhərin tanınmış
sənətkarlarını yığıb Səmərqəndə göndərdi. Payız fəslində
Naxçıvan və Qars qalalarını aldı. Qarsı viran edərək, Gürcüstana
hərəkət etdi. Buranın valisi Əmir Baqrat müqavimət göstərdi,
məğlub olub əsir düşdü. Əmir Teymur buradan Qarabağa gəlib,
islam dinini qəbul edən Baqrata öz irsi mülkünü qaytardı. Şirvan
valisi Əmir İbrahim, öz ölkəsini qurtarmaq məqsədilə, ləyaqətli
töhfələr və hədiyyələrlə Əmir Teymurun hüzuruna gəldi. Sahibqran
tərəfindən mehribanlıqla qarşılandı və Şirvanşah ləqəbini
aldı.
Bahar zamanı, Teymurun ordusu
Araz kənarından Gəncəyə yetişdikdə xəbər
Xülasə, pis işlərinə
görə rəiyyət və qoşun ondan nifrət edib Əmir Teymura sığındılar.
Hicri 791-ci (=1389) ildə, Sahibqran Bağdada hərəkət etdiyi zaman,
Sultan Əhməd bu qitəni yazıb ona göndərdi:
/*
Ruzigarın cəfasına nə üçün boyun əyək!
Hər bir kiçik işdən ötrü nə üçün zəhmət çəkək!
Dənizi və dağı ötüb keçək,
Ünqa kimi dəniz və quru qanadımızın altında
qalsın.
Ya muradımıza çatıb fələklərə yüksələk,
Ya da, kişi kimi mübarizə yolunda başdan keçək.
*/
Sahibqran təbi-şeri olmadığına
görə, təəssüf edib buyurdu, övladından biri onun cavabını yazsın.
Bəzilərinin qeydinə görə, cavabı Miranşah, bəzilərinin rəvayətinə
görə, Sultan Xəlil yazdı. Cavab bundan ibarətdir:
/*
Zəmanənin cəfasına boyun əymək lazımdır,
Böyük işi kiçik sanmaq olmaz.
Ünqa kimi Qaf dağına nə üçün uçursan!
Sərçə kimi kiçil və qol-qanadını salla.
Xam xəyalı başından çıxar,
Ta, sənin başın uğrunda yüz min baş (kəsilməsin).
*/
Sultan Əhməd müqavimət
göstərə bilməyib Ruma getdi. Bağdad Sahibqranın ixtiyarına
keçdi. Xacə Məsud Sərbədar buraya hakim təyin edildi. Əmir
Teymur, bu səfərdən sonra, paytaxtı Səmərqəndə qayıtdı. Hicri
793-cü (=1391) ildə Qıpçağa getdi, Qunduzca adlı yerdə Toxtamış
xanı məğlub etdi. Cüci qəbiləsini qətl-qarət edib onlardan əsir
aldı.
Əmir Teymur hicri 796-cı
(=1394) ildə yenə gəlib Gürcüstanı qarət etdi və Şəkini ələ
keçirdi. Sultan Mahmud Qazan xan tərəfindən, dəniz kənarında,
Kür çayının iki qolu arasında bina etdirilmiş Mahmudabad şəhərində
qışladı. Bu zaman xəbər çatdı ki, Toxtamış xanın qoşunundan
bir dəstə Dərbənddən keçib yenə Şirvanı çalıb-çapmaqla məşğuldur.
Buna görə, Toxtamış xanı cəzalandırmaq üçün külli qoşun
götürərək hicri 797-ci (=1395) ilin baharında Dərbənd yolu ilə
hərəkət etdi. Həbibüssiyərin yazdığına görə, Əmir Teymur
Samur çayının kənarına çatıb dənizdən beş ağac yuxarıda
düşdü. Bu zaman, Toxtamış xanın yanına elçi göndərilən Şəmsəddin
Almalığı, düşmənanə yazılmış bir məktubla varid oldu. Sahibqran
burada qoşununu nəzərdən keçirdi. Heç bir zaman onu bu çoxluqda
və bu təchizatda qoşun müşayiət etməmişdi. Buradan qəsd etdiyi
tərəfə hərəkət etdi. Yolda, Toxtamış xanın tərəfdarlarından
rast gəldiyi tayfaların hamısını qətl-qarət edirdi. Xülasə,
iki qoşun indi Terek adlanan Qori çayının kənarında üz-üzə
gəldi. Burada əsrlər boyu misli çox az görünmüş şiddətli bir
müharibə baş verdi. Döyüşün şiddətindən qiyamət gününün
dəhşəti bərpa oldu. Məğlubiyyət nişanələri Teymurun qoşununda
görünməkdə idi. Bu zaman nüsrətli padişahın yüksək himməti
və ağıllı tədbirləri sayəsində, müharibənin gedişi başqa
bir şəklə girdi. Toxtamış xan, hədsiz qoşunu ilə pərişan bir
halda qaçmağa üz qoydu. Əmir Teymur, Qumari çayının kənarında
öz qoşununun başçılarına ənam verib onlara nəvaziş etdi. Düşməni
də Atil çayına qədər izlədi. Qoyzıcan Urusxan oğlunu Qıpçaq
səltənətinə oturtdu. Toxtamış xan bir neçə nəfərlə dağlara
və meşələrə qaçdı.
Əmir Teymur rus ölkəsinin
cənub tərəfini Oka çayına qədər viran etdi. Mərkəzdən
uzaq düşməsi və qışın yaxınlaşması münasibətilə qayıtdı.
Qara dəniz sahilində Azaq
şəhərini aldı. Çərkəz və Əlbürz-kuh (Qafqaz)
ölkələrində də bəzi qələbələr
çalıb, Qum keçidində qışladı. Qışın ortasında gedib Hacı
Tərxanı qarət etdi və yandırdı. Sonra İrana qayıdarkən, Dağıstanda
bəzi qalaları və kəndləri də xarab etdi, müqavimət
göstərənləri layiqincə cəzalandırdı. Dağıstan
əhalisindən bir çoxunun dediyinə görə Əmir
Teymur Terek ilə Sulaq arasında yaşayan Qumuq tayfasını itaəti
altına aldı. Sonra Mıçıqıçın ortasından keçərək, yeddi min
evdən ibarət Almaq şəhəri üzərinə gəldi. Buranı çox şiddətli
müharibədən sonra alıb viran etdi; bu şəhərin
yerində indi təqribən 100 evdən ibarət bir kənd durur. Oradan,
Salatav dağları üzərindəki dağ yolu ilə (bu yol indi «Teymurşah
yolu» adlanır) Salatav əhalisinin sığındığı Bərktav, Əlxastav,
Çobantav və Batluq adlı çətin keçidli qalalar və kəndlər üzərinə
gəldi. Bu yerlərin qəribə və əcibə asarı indi də mövcuddur.
Bu yerləri aldıqdan sonra, əhalisini köçürüb aranlıq yerlərdə
yerləşdirdi. Onlar da get-gedə dağıldılar. Onların çoxu bir
çirkab yerində Çirkay kəndini bina edib oturdular.
Əmir Teymur Axat keçidindən
Qoysu çayını keçib, təqribən 7-8 min evdən ibarət böyük Qədər
şəhərini mühasirəyə aldı. Yerin çətinliyindən onu almaq imkansız
görünürdü. Axırda, sülh məsələsini ortaya atdı, töhfə və
hədiyyə adı ilə şəhərə, içində silahlı əsgər olan bir çox
sandıq göndərdi; daxildən və xaricdən hücum edərək şəhəri
aldı və xərabəzarə çevirdi. Ğədər şəhəri, Şamxal mülkündə
indi də 400 evdən ibarət bir kənddir. Bu zaman Qumuqun keçmiş
əmirləri nəslindən bir gözü kor Kübdən adlı bir əmir öküzə
minib Teymurun hüzuruna gəldi və dedi: «Mən korun sən axsaqdan
bir sualı vardır, biz kimik ki, sənin kimi iqtidarlı bir padişah
bizimlə müharibəyə gəlsin və neyimiz var ki, bizdən alsın?»
Əmir Teymura onun sadə danışması xoş gəldi. Kübdən kəndinin
bütün əmlakını ona verdi. O da öz eli ilə dağlardan köçüb,
adına bir kənd və məskən saldırdı. Onun nəsli və qəbilələri
Qaraçıbəgan adı ilə məşhurdur. Onlardan bəziləri Qarabudaqkənd
və sairdə yurd salmışlar.