A.Bakıxanov - Gülüstani-İrəm

Şirvanlılar ikinci dəfə yenə iğtişaşa başladılar: Mihrab mirzənin qohumlarından Qurbanəli adlı bir nəfəri hökmdar seçib, Xəzər dənizi adalarından birinə sığındılar. Abdulla xan nəsihət yolilə nə qədər məktub yazdısa da, bir fayda vermədi. Axırda onların üzərinə yeridi. Qızılbaş qoşunu suyun ortasında (adada) müharibə atəşini alovlandırdı, adanı alıb Qurbanəli mirzəni, o tayfadan bir çoxları ilə bərabər qətlə yetirdi. Çoxlu mal ələ keçirdilər. Bu hadisədən sonra bir neçə il asayişlə keçdi. 

Şah Təhmasibin bu ölkədəki fütuhatından biri də Şəkinin alınması idi. Bu hadisənin təfsilatı belədir: Şirvanşahlar xanədanına mənsub və ata-babadan Şəki hakimi olan Hüseyn bəy, gürcülərin təcavüzündən Şah İsmayıla pənah aparıb, həmişə ondan iltifat və köməklik görürdü. Şah İsmayıl vəfat edən ili, Kaxet hakimi Ləvənd xan Şəkinin üzərinə gəldi. Hüseyn bəy müharibədə öldürüldü. Şəkinin böyükləri, onun oğlu Dərviş Məhəmməd xanı hakim seçdilər. O, atasının ziddinə olaraq İran dövləti ilə çəkişməyə başladı. Yuxarıda söyləndiyi kimi, Şahrux mirzənin müharibəsində qızılbaş qoşununa şəbxun etdi. Buna görə, Şah Təhmasib özü hicri 958-ci (=1551) ildə Şəki ölkəsini almaq qəsdilə hərəkət etdi. Kaxet valisi gürcü Ləvənd xan itaət izhar edib, əmrə tabe olmaq məqsədilə Ərəş qəsəbəsində hüzurə gəldi və şahın nəvazişlərinə nail oldu. Şah tərəfindən Dərviş Məhəmməd xanın adına lütf və mərhəmət mücdəsi verən bir fərman sadir oldu. Lakin o, yerinin möhkəmliyinə arxalanaraq, inad göstərməyə başladı. Şəki böyüklərindən bəzisi Kiş qalasına, Dərviş Məhəmməd xan özü isə, çox möhkəm və uca olan Gələsən-Görəsən qalasına çəkildi. Bir dəstə də Əlbürz dağının ətəyində möhkəm bir yeri özlərinə sığınaq edib vuruşa hazır oldular. Qorçibaşı Sevindik bəy, Bədir xan və Şahqulu Sultan Ustacallı, bir dəstə qoşunla Kiş qalasını almağa, Kaxet valisi Ləvənd xan və Şirvan hakimi Abdulla xan Gələsən-Görəsən qalası üzərinə, Möhürdar Şahqulu xəlifə də başqa bir dəstə ilə dağ ətəyindəki sığınağı almağa təyin edildilər. Əmirlər mühasirə və qalanı almaq işlərilə məşğul olub, topların zərbilə hasar və qalanın burclarını dağıtdılar. Bu halı görən Kiş qalabəyisi, qılınc və kəfən ilə şahın dərgahına gəldi, qalanın açarlarını təslim edərək, təltif edildi. Hökm və fərmana görə, qalanı dağıdıb hasar və burclarını yer ilə yeksan etdilər. Bundan sonra, şahın ordusu dağ ətəyindəki sığınaq tərəfinə hərəkət etdi. Buranın sakinləri də şahın əzəmətindən qorxuya düşüb əfv və aman istədilər. Dərviş Məhəmməd xan öz əməlindən peşman olub, bir gecə Gələsən-Görəsən qalasından çıxıb qaçdı. İşin tərsliyindən onun yolu Ləvənd xan və Abdulla xan ordusunun yanından düşdü. Bu qoşundan bir dəstə Dərviş Məhəmməd xanı təqib edərək ona yetişdi. O, yanında olan 400 nəfərlə müdafiəyə başladı. Adamlarının hamısı öldürüldü. Dərviş Məhəmməd xan özü, Çərəndab sultan Şamlının mülazimi Kosa Pirqulu ilə əlbəyaxa oldu. Kosa qalib gələrək, onun rəyasət havası ilə dolu olan başını öz padişahının atının ayağı altına, torpaq üzərinə atdı. Şəki ölkəsi tamamilə, şahın qüvvət və qüdrət sahibi olan dövlət başçılarının hakimiyyəti altına keçdi. 

Hicri 961-ci (=1554) ildə  Sultan Süleyman dördüncü dəfə olaraq Azərbaycana qoşun çəkdi. Şirvan hakimləri nəslindən, onun dərgahına pənah gətirmiş olan Qasım mirzəni, Krımın Kəfə (Feodosiya) yolundan qoşunla Şirvana göndərdi. Qasım mirzə Dərbəndi keçəndən sonra, şirvanlılar yenə Abdulla xandan üz çevirib onun başına toplandılar. Abdulla xan qızılbaş qoşunu ilə onları dəf etməyə getdi. Çətin keçidli Təngə adlı bir yerdə iki qoşun qarşılaşdı. Abdulla xan məğlub olaraq Şamaxıya qayıtdı. Qasım mirzə Beyqurd qalasına gəlib, müharibə tədarükü görməyə başladı. 10000 nəfər rumlu və şirvanlı ilə Abdulla xanın üzərinə yeridi. Qızılbaş ağsaqqalları, öz azlıqlarından və düşmənin çoxluğundan qorxuya düşüb, hərb xüsüsunda tərəddüddə idilər. Lakin Abdulla xan başında olan iki min nəfərlə, müharibəyə qərar verib, Gülüstan qalası yaxınlığında düşmənlə üz-üzə gəldi. Müharibə atəşi bütün gün alovlandı. Axşam çağı Şirvan qoşunu basıldı. Onların çoxu öldürüldü, yerdə qalanları isə, Təbərsəran tərəfinə qaçdılar. Məlum olmadı ki, Qasım mirzənin başına nə gəldi. Abdulla xan o ölkədə əzəmət və iqtidar bayrağını daha da ucaltdı. O, müxalifətdə olanlara daha cəza vermirdi, rəiyyətlərə mehribanlıq və iltifat göstərirdi. Kimsənin qüdrəti yoxdu ki, ona qarşı müxalifət göstərsin. Dövlət işlərini intizama salmaqdan əlavə, ticarət işlərini də genişləndirmək üçün artıq dərəcədə çalışırdı. Şamaxıda ingilis ticarətxanası onun himayəsi altında təsis edilmişdi. Hicri 969-cu (=1561) ildə, ingilis Cenkinson bu ölkədən Avropaya qayıtdığı zaman, Abdulla xan onunla bərabər, bəzi işlərdən ötrü, rus padişahı İvan Vasilyeviç (Qroznının) hüzuruna elçi göndərmişdi. 17 il davam edən hökmranlıqdan sonra, hicri 973-cü (=1566) ildə, vəfat etdi. Sonra Şirvan əyaləti rumlu Aras xana tapşırıldı və bir neçə müddət onun əlində qaldı. 

Şah Təhmasib 54 il səltənət sürdukdən sonra hicri 984-cü (=1576) ildə vəfat etdi. O, ədalətli və çox iqtidarlı bir padişah idi. Şah Təhmasib cavanlığında bəzi əyləncə və qanunsuz işlərlə məşğul olmuşsa da, lakin rəiyyət və ordu işlərini nizama salmaq xüsusunda heç bir şey əsirgəməmişdir. Gözəl bir təbi-şerə və səliqəyə malik idi. Əbcəd hesabilə «qəti surətdə tövbə etdim» tərkibi onun tövbəsi tarixidir... 

Şah Təhmasibdən sonra, oğlu II Şah İsmayıl taxta oturdu. Bir ilə yaxın hökumət işlərilə məşğul oldu. Ata-babasının qanunlarına zidd olaraq, dövlət və millət işlərini yeni əsaslar üzrə qurmaq istəyirdi... 

II Şah İsmayıl... çox qan tökən və qohum-qardaş gözləməyən bir şəxs idi. Buna görə, həyat və hökmranlığından bir xeyir görməyib, zəhərlənərək vəfat etmişdir... 

Ondan sonra böyük qardaşı Sultan Məhəmməd Xudabəndə taxta oturdu. Aras xan, keçmişdə olduğu kimi, Şirvan vilayətində öz vəzifəsində qaldı. Təkəli Bardoğdu xəlifəyə, Şamlı və sair tayfaların əmirlərindən bir neçəsinə Şirvanda torpaq verildi. Vali Ləvənd xanın oğlu gürcü İsa xan, Şah İsmayılın oğlu Sam mirzənin qızını alıb, Şəkiyə hakim təyin olundu. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dünya işlərindən bixəbər və xudapərəst idi. İradəsinin süstlüyü və hesabsız ənamlar verməsi üzündən xəzinə boşalmışdı. Qadınlar da hökumət işlərinə müdaxilə edirdilər. Əmirlər və oymaqlar arasına ikitirəlik düşmüşdü. Bunların nəticəsində dövlətin binövrəsinə və onun istiqlaliyyətinə rəxnə düşdü. Dostlar məəttəl qalıb, düşmənlər isə cəsarətlə mübarizəyə girişdilər. O cümlədən Şirvan əhalisi iğtişaş fikrinə düşdü. Onlar, Çərkəzistan və Dağıstan ölkələrində pərişan bir halda dolanan və yuxarıda adı çəkilən Əbubəkr mirzə ibni-Bürhan mirzəni Şirvana dəvət etdilər. Şirvan qoşunundan qalan iki-üç min ləzgi və qarabörk onun başına toplaşıb iğtişaşa başladılar. Əbubəkr mirzə Osmanlı sultanının hüzuruna bir adam göndərib, onun himayəsi altına keçdiyini bildirdi və Şirvan ölkəsini almaq üçün ondan kömək istədi... Sultan Murad xan da Şirvan, Bakı və Azərbaycan vilayətlərini fəth etməyi qərara aldı. Bu fikirlə Lala paşa adı ilə şöhrət tapmış öz lələsi Mustafa paşanı hicri 986-cı (=1578) ildə 100000-dən artıq qoşunla bu vilayətləri almağa göndərdi. 

Mustafa paşa Axısqa hüdudunda, onu dəf etməyə gələn İrəvan və Qarabağ  bəylərbəyilərini məğlub etdi. Gürcüstana gəlib Tiflis qalasını aldı və Şirvana doğru hərəkət etdi. İsa xan Şəkidə qala bilməyib özünü bir guşəyə çəkdi. Lala paşa arxayınlıqla Şirvana gəldi. Dağıstan əmirləri və ləzgi tayfaları ona kömək edirdilər; Şirvan əhalisi də onun itaətində idi. Ağıllı və işbilən Şirvan bəylərbəyisi Aras xan, qalanı müdafiə etməyə özündə iqtidar görməyib, köç-külfəti və tərəfdarları ilə bərabər köçüb Kür çayının kənarında yerləşdi. 

Lala paşa Osman paşanı  Şirvana bəylərbəyi təyin edib, Qaytas paşanı da Ərəşdə  hakim qoydu. Hər vilayətə bir hakim təyin edib Şamaxı, Ərəş və Bakı qalalarını möhkəmləndirdi. Rum ordusuna kömək etmək üçün Əbubəkr mirzəni Şirvanda qoydu. Şirvan valiliyinin ona verilməsi haqqında Xandigardan xahiş edəcəyini ona vədə verdi. Özü isə, müharibə edə-edə Gürcüstan yolu ilə Rum ölkəsinə qayıtdı. 

İran tərəfindən də, dövlət başçılarının məsləhətilə, Sultan Məhəmmədin böyük oğlu və vəliəhdi Həmzə mirzənin Azərbaycana və Şirvana hərəkət etməsi lazım görüldü. Şahzadənin ordusu Qarabağa yetişdikdə, Kürün Muğan tərəfində yerləşmiş olan Aras xan və Şirvan əmirləri səy etdilər ki, şahzadə gəlincəyə qədər Şamaxının üzərinə yürüyüb rumlularla vuruşsunlar; bəlkə başqalarının köməyi olmadan Şirvanı ələ keçirsinlər. Bu məqsədlə başlarındakı cəmiyyətlə Şamaxı üzərinə yürüdülər. 

Lala paşa Şirvan səfərinə təyin olunduğu zaman Xandigar tərəfindən Cici ibni-Çingiz xan nəslindən olan Krım valisi Məhəmməd Gəray xana təklif edilmişdi ki, tatar qoşunu ilə Dərbənd yolundan Şirvana hərəkət etsin. Buna görə, qardaşı Adil Gəray sultan 20000 tatar qoşunu ilə bu ölkəyə hərəkət etmişdi. Osman paşa onun gələcəyi günü bildiyindən, şəhərdən çıxıb, düşmənə qarşı döyüşə hazırlandı. Aras xan və əmirlər də, səflərini düzəldib, müharibəyə girişdilər. Bu zaman tatar qoşununun pişdarları görünüb, dağları və çölləri tutdular, qızılbaş qoşunu bu halı görüb qorxuya düşdü, vuruşa-vuruşa qayıtmaq istədi. Lakin Rum, Tatar, Ləzgi və Şirvanın Qarabörk tayfası onları araya aldılar. Aras xan bir çox əmirlər və əsgərlərlə bərabər öldürüldü. Qılınc ağzından qurtaranlar yarımcan aradan çıxdılar və Kür çayından keçincəyə qədər atlarının cilovunu çəkmədilər. 

Bu hadisədən sonra, Osman paşa Şamaxıya   gəldi   Adil Gəray sultan və Əbubəkr mirzə, Aras xanın ordusunu qarət etmək qəsdilə, Kür çayı kənarına hərəkət etdilər.    Həmzə mirzə bu xəbəri    aldıqda    Talış əmirlərinə    və o ətrafdakı əhaliyə əmr verdi ki, ordusu gəlincəyə qədər, Kür çayı kənarlarını və Aras xan ordusunu qorusunlar. Məmurlar, tatar və ləzgi qoşunu yetişdikdə, qızılbaş yaralılarını keçirmək üçün mühafizə etdikləri körpünü   dağıtdılar. Lakin buna baxmayaraq   onların    bir hissəsi özlərini suya vurub keçdilər, şiddətli müharibə başlandı. Bu əsnada məlum oldu ki, onların başqa bir hissəsi də, şirvanlıların bələdçiliyi ilə çayı ayrı bir yerdən keçib   qızılbaş əsgərlərinin arxasını tutmuşdur. Buna görə   İran qoşunu məğlub oldu, canını qurtarmaq üçün hərə bir tərəfə üz qoydu. Tatar və ləzgi əsgərləri, köçməkdə olan ordunun başı üstünü aldılar. Ordu dağıldı, qadınlar və uşaqlar bir neçə ildən bəri toplanılan külli mal və təchizatla bərabər onların əlinə keçdi. Onlar həmin gün çayı keçib Şirvan tərəfinə qayıtdılar. 

Lakin bu əsnada İran vəziri Mirzə Səlman, qızılbaş əmirləri və əsgərləri ilə Qarabağın Qaraköpək (ona Təxti-Tavus da deyirlər) adlı  yerindən sürətlə hərəkət edərək Qoyun-Ulamidən keçib, Şamaxı qalasını mühasirəyə almışdı. O, tatar və ləzgi qoşununun qayıtmasından xəbərdar olduqda, qalanın yanında bir dəstə əsgər qoyub özü onların qarşısına çıxdı. 

Adil Gəray sultan, əhvalatdan xəbərdar olmaqla bərabər, qızılbaş döyüşlərində göstərdiyi şücaətə görə onları saymayıb, Osman paşaya kömək etmək üçün Şamaxıya gedirdi. Ağsu çayı kənarında, Molla Həsən yurdunda iki dəstə üz-üzə gəldi. Adil Gəray sultan yanında olan 12000 tatar, 4 və ya 5 min ləzgi və qarabörk ilə cəsarətlə döyüşə hazırlandı. Qızılbaş qoşununun çarxçısı Əmir Həmzə xan Ustacallı, bir dəstə ilə irəlilədi, vuruşma qızışdı. Şamaxı qalasını mühafizəyə təyin edilən dəstə də tatarlar ilə vuruşmanı o işdən yaxşı bilib, əmirlərdən icazəsiz müharibə meydanında hazır oldular. Tatar qoşunları, qızılbaşların ardı-arası kəsilməyən hücumlarına baxmayaraq, səbat göstərib səhərdən axşama qədər cəsarət və mərdanəliklə vuruşurdular. Axırda, Adil Gəray sultan öz qoşununda zəiflik nişanələri gördü. Onları cəsarətləndirmək üçün özü döyüş meydanına girdi. Vuruş zamanında Baba xəlifə onu nizə zərbəsilə yerə sərdi. Adil Gəray sultan, ad və sanını bildirərək, ölümdən xilas olub əsir düşdü. 

Bu hadisədən sonra, Tatar tayfası qaçmağa başladı. Bir çoxları qırıldı, sağ  qalanlar da dağlara və meşələrə dağıldılar. Aras xan ordusunun malları, əsirləri və toxunulmamış yüklü dəvə qatarları yenə qaliblərin əlinə keçdi. 

Osman paşa köməkdən məyus olunca, Şamaxı qalasını buraxıb Dərbənd tərəfinə  getməkdən başqa bir çarə tapmadı. Onu təqib etmək üçün göndərilən bir dəstə, Şabrana qədər gedib onun topxana və əsləhəsindən bir qədərini qənimət alaraq qayıtdılar. Osman paşa Dağıstan xalqının köməkliyilə Dərbəndə gəlib dayandı. Mirzə Səlman və əmirlər, Şirvanı mühafizə etmək üçün bir dəstə əsgər təyin edib, geri qayıtdılar. 

Adil Gəray sultanı,  əvvəllər çox ehtiramla padişahlıq imarətində saxlayırdılar. Axırda, əmirlər və dövlət başçıları, qalalardan birinə  getməyi ona təklif etdilər. O isə buna razı olmayıb müqavimət göstərdi və əlbəyaxa vuruşmasında öldürüldü. 

İran dövlətinin Adil Gəray sultan ilə gözəl rəftar etməsi xəbəri Krıma yetişdikdən sonra anası, Krım xanı tərəfindən göndərilən məktub və bir çox hədiyyələrlə İrana hərəkət etdi. Şamxal mülkünün Kafir Qumuq kəndində, oğlunun ölüm xəbəri ona çatdı. O yerin əhalisi mala tamah edərək, Adil Gəray sultanın anasına çox əziyyət verdilər, nəyi vardısa hamısını qarət etdilər. Bu hadisədən sonra o qadın, onları Kafir Qumuq deyə adlandırdı. Bu ad indi də qalır. Özü də orada vəfat etmişdir. Qəbri kəndin kənarında bir təpə üzərində Tatarsin adı ilə mövcuddur. 

Şirvan əyaləti şah tərəfindən Zülqədər Məhəmmədqulu xəlifəyə tapşırıldı. Bundan əlavə hər bir nahiyəyə xüsusi bir əmir təyin edildi. Osman paşa və Dağıstan hakimləri tərəfindən himayə edilən Şəki  və Şabran əhalisi, Əbubəkr mirzənin    başına    toplanaraq    qızılbaş əmirlərini Şirvanda rahat və asudə qoymurdular. Lala paşa da Ərzrumda gələcək il üçün səfər tədarükü ilə məşğul idi. Buna   görə,   şahın   ordusu  paytaxt   olan   Qəzvindən   Təbrizə köçdü. Bu zaman, Məhəmmədqulu xəlifədən bir məktub yetişdi. Bu məktubda deyilirdi: Adil    Gəray sultanın qardaşları   Qazi    Gəray   sultan və   Səfi   Gəray   sultan    tatar qoşunu ilə Dərbəndə varid olmuşlar. Bunlar ya Xandigarın fərmanı üzrə, ya da   qardaşlarının intiqamını almaq üçün gəlirlər.   Buna görə   qərara   alındı ki, Mirzə   Səlman qoşun əmirləri və əyanları ilə Şirvana hərəkət etsin. Bunlar hələ   Qarabağa   çatmamışdılar ki, Qazi Gəray   sultan külli qoşunla  Şirvana  yola düşdü. Məhəmmədqulu xəlifə onları qarşıladı, Samur çayı kənarında, iki qoşun üz-üzə gəlib aralarında şiddətli müharibə oldu. Məhəmmədqulu xəlifə, qoşun əhlindən bir çoxu ilə bərabər öldürüldü. Sağ qalanlar qaçıb   Şirvandan getdilər. Bunların malları və əhli-əyalları, bir dəqiqə qətl-qarətdən    əl çəkməyən tatarların əlinə    keçdi. Qənimətin    çoxluğundan    yükləri ağırlaşan bir dəstə tatar qoşunu, qızılbaş qoşununun gəlməsini eşidərək  geri   qayıtdı.   Qazi   Gəray və   Səfi Gəray, Osman paşaya kömək etmək üçün, bir dəstə qoşunla Dağıstanda qaldılar. Bu hadisələrin qurbanı olan    Şirvan əhalisinin bir hissəsi Osman paşanın yanına qayıtdı, bəzisi də Şəkinin Xaçmaz adlı yerində Əbubəkr mirzənin başına toplandı. Mirzə Səlman, əmirlər və qoşunla Şirvana gəldisə də heç bir iş görə bilmədi. Xaçmaza, Əbubəkr mirzənin üstünə göndərdiyi dəstə    də məqsədə    çatmadan geri qayıtdı. Xülasə, vilayət xaraba qalmışdı. 

O il Qarabağ, Azərbaycan və Gilanda taxıl qıtlığı tam mənasilə hökm sürməkdə  idi. Başlıca maniələrdən biri də əmirlər arasındakı nifaq və intizamsızlıq idi. Bu səbəblərə görə Mirzə Səlman Şirvanı boş buraxıb Təbrizə qayıtdı. Səfər tədarükü üçün ətrafa fərmanlar göndərdi. Şahın ordusu üçün İşkənbər və Kələnbər--yaylaq, Qarabağ isə--qışlaq təyin olundu. Səlman xanı Şirvan əyalətinə hakim, ustacallı əmirlərindən bir neçəsini də oranın nahiyələrinə əmir göndərdilər. Bunlar da Arasbar yolilə Kür çayı kənarına gəldilər. Havanın istiliyindən dənizin iki ağaclığında qədim bir şəhər xarabası olan Həməşərədə dayandılar. Firdovsinin Şahnaməsində bu yer Əbərşəhrə adlanır. Burada qoşun toplamaq və səfər tədarükü görməklə məşğul oldular. 

Bu zaman, Qazi Gəray sultan və Səfi Gəray sultan çoxlu qoşunla Şirvana axın etdilər. Onlar qızılbaşların vəziyyətindən xəbər tutub, şirvanlıların bələdçiliyi ilə, Kür çayından keçdilər. Yağış və palçığın çoxluğundan, qızılbaş qoşununun bir-birindən xəbəri yox idi. Belə bir zamanda onların üstünə töküldülər. Onları göz açmağa qoymayıb, bir çoxlarını qırdılar, ordunun da var-yoxunu talan edərək, həmin gün yenə şirvana qayıtdılar. Qızılbaş qoşunu çox pozğun bir halda özünü toplayıb, Qızılağac hüdudunda yerləşdi. 

Osman paşa Şamaxıya gəlib rumluların bir dəstəsini Bakı qalasına göndərdi və  bu möhkəm qalanı daha da möhkəmləndirdi. Mirzə Səlmanın İran qoşunu və əmirlərilə gəlməsi xəbəri Rum (osmanlı) və tatar camaatına çatdıqda müqavimət qəsdilə qarşıya çıxdılar. Molla Həsən yurdunda çarxçıların müharibəsi vaqe oldu. Onlar, qızılbaş qoşununun çoxluğunu və yaxşı təchiz olunduğunu nəzərə alaraq, özlərində müqavimət qüvvəsi görmədilər. Osman paşa Dərbəndə, tatar sultanları da Dağıstana qayıtdılar. 

Bu zaman bəylərbəyi Səlman xan Şirvanın əmirlərilə bərabər Kürdən keçdilər. Tatarlardan gördükləri sınıqlığın əvəzini çıxarmaq üçün Bakı qalasını almağa səy və qeyrət etdilər. Əmir xan da, Şabrana aparmış olduğu qoşunla, Bakı qalasının üstünə gəldi. On səkkiz gün davam edən mühasirə heç bir nəticə vermədi. Azuqə və ələfin yoxluğuna görə burada dayanmaq çox çətin oldu. Əvvəllərdə, arpa unu Təbriz batmanı ilə, altı misqal sikkəli gümüş pula satılırdı. Axırlarda isə, əsla tapılmırdı. Qızılbaş qoşunu, Şirvanı boşaltmağa məcbur olub Qarabağa gəldi. Hökumət başçıları və əmirlər belə məsləhət gördülər ki, Şirvanın mühafizəsi Qacar tayfasından, Otuz-iki oymağı və sairdən ibarət olan Qarabağ camaatına verilsin. Bunların idarəsi də Qarabağ bəylərbəyisi İmamqulu xan Ziyad oğlu Qacara tapşırılsın. O qəbul etmirdisə də, yenə onun boynuna qoydular. Onun məsləhəti ilə Peykər sultan Ziyad oğlu Qacarı, xan rütbəsilə Şirvan bəylərbəyisi təyin etdiler. Qacar əmirlərindən bir neçəsini də bu vilayətin nahiyələrinə təyin edib onunla bərabər Şamaxıya göndərdilər. 

Qazi Gəray sultan tatarlardan və osmanlılardan ibarət, külli qoşunla ikinci dəfə  Şirvana üz qoydu. Bu hadisədən əvvəl, İmamqulu xandan çoxlu kömək almış olan Peykər xan Qacar, Çakərli, Qaramanlı və sair əmirlərilə qarşıya çıxdı. Şamaxı ilə Şabran arasında müharibə başlandı. Qazi Gəray sultan qızılbaş müharibəsində göstərdiyi hünərə görə, bunları o qədər də saymırdı. Buna görə cəsarətlə meydana girdi. Vuruşma zamanı bir dəstə qacar arasına düşüb əsir oldu. Qoşunu Səfi Gəray sultanla bərabər qaçdı. 

Qazi Gəray sultanı şahın ordusuna apardılar; sonra da Qəzvin ilə Gilan arasında olan məşhur qalalardan Əlmövt qalasına göndərdilər. Bir müddət burada qaldı, azad edildikdən sonra Ruma getdi. Hicri 997-ci (=1589) ildə, Xandigarın yardımı ilə Krım və Dəşt səltənəti ona çatdı. Deyirlər ki, igid, arif, şer həvəskarı və musiqişünas bir əmir idi. 

Hicri 991-ci (=1583) ildə  qızılbaşlardan bir dəstə, Şabran ətrafında İbrahim paşa tərəfindən tikdirilmiş olan qalanın üzərinə getməyə məmur oldu. İbrahim paşa məğlub olaraq qaçdı və qala da alınıb dağıdıldı. Ayrı bir dəstə də Qəbələ və Şəki üzərinə yürüyüb qətl və qarət işində heç şeydən çəkinmədi. Bu zaman Peykər xan xəstələnib vəfat etdi. Osmanlılar yenə yürüşə başladılar, şirvanlılar da üsyan etdilər. Şahlıq dərbarından qaradağlı Xəlifə Ənsar, Peykər xanın yerinə təyin edildi. O gəlib şirvanlıları cəzalandırdı. Üsyanda daha artıq fəaliyyət göstərən Quba əhalisinin yurdlarını və mallarını yandırıb qarət etdirdi. Özü də çox keçmədən vəfat etdi. 

Osman paşa, yeni Rum qoşunu ilə Dərbəndə çatmış olan Cəfər paşa, Heydər paşa, Şəmsi bəy və Piyalə bəylə birlikdə qızılbaşların  üzərinə yeridi. Samur çayı sahilində, Palasa adlı yerdə üz-üzə gəldilər. Qızılbaşlar məğlub oldu, onlardan bir çoxu İmamqulu xan və sair əmirlərlə bərabər öldürüldülər. Sağ qalanlar da İrana qayıtdılar. 

Bu hadisələrdən sonra, həm də gələcək il şah ordusunun İraqa qayıtması ilə  əlaqədar olaraq, Şirvanın vəziyyəti elə qarışdı ki, qızılbaş əmirlərindən heç biri burada dura bilmədi. Osman paşa Dərbənddən Şamaxıya gəlib qalanı möhkəmləndirdi, əyalət də müstəqil oldu. Hicri 993-cü (=1585) ildə, Cəfər paşa Dərbənddən gedib, əhalisi baş qaldırmış olan Kürə qalasını aldı və qarət etdi. 

Hicri 996-cı (=1588) ildə Sultan Məhəmməd Qarabağ Gəncəsindən İraqa hərəkət etdi. Birinci mənzildə, Əbuşəhmə adlı  yerdə, böyük oğlu və vəliəhdi Həmzə mirzə, gecə  öz dəlləyi Xudaverdi tərəfindən öldürüldü. Bu hadisədən sonra, sərəskər Fərhad paşa, ona mümaniət göstərə bilməyən Kartli valisi Simon xanın icazəsilə Qarabağa gəldi. Gəncə qalasını bina edərək Təbrizi və Azərbaycanın bir çox şəhərlərini ələ keçirdi. Ancaq Ərdəbilin ətrafı qızılbaşların əlində qaldı. Beləliklə, türklər 20 il müharibəsiz bütün bu vilayətlərin üzərində hökmran oldular. (Həmzə mirzə öldürüldükdən sonra) Sultan Məhəmməd Xudabəndə həmin il iş başından çəkilib, səltənəti oğlu Şah Abbasa tərk etdi. O da bir neçə il dövlət işlərini islah etmək, qoşunu nizama salmaq və rəiyyətin vəziyyətini yoluna qoymaqla məşğul oldu. Beləliklə, itaətsizliyi və çəkişməni əmirlərin və oymaqların arasından qaldırdı. 

Bu zaman Şirvan və Dağıstanın işləri çox bərbad bir halda idi. Lahıcan hakimi Mirzə Əli Karkiyanın qardaşı oğlu Xan Əhməd xan bütün Gilanı ələ keçirmişdi. O, hicri 975-ci (=1568) ildə, Qəhqəhə və İstəxr qalalarında 12 ildən bəri məhbus idi. Sultan Məhəmməd Xudabəndə zamanında yenə keçmiş hakimlik mənsəbinə təyin edilmişdi. Xan Əhməd xan (Şah Abbasa qarşı) üsyan etdi. Lakin qızılbaş qoşunu gəldikdə, Gilan valisi Məhəmmədəmin xan Cəmşid xan oğlu ilə bir yerdə, hicri 1000-ci (=1592) ildə, gəmiyə minib Şirvana qaçmağa məcbur oldu. Vəzirini yardım almaq üçün Rum sultanı Xandigarın dərgahına göndərdi. Xandigar tərəfindən, bunların Qostəntiniyyəyə (İstanbula) dəvət edilməsi haqqında fərman sadir oldu. Şirvan valisi mehmandarlığa təyin olundu. Məhəmmədəmin xan Gəncədə vəfat etdi. Xan Əhməd xan onun (vəfatı haqqında) yazdığı mərsiyədə deyir: