A.Bakıxanov - Gülüstani-İrəm

oldum. Vəzifə işlərilə  əlaqədar olaraq və bu dövlət böyüklərinin hüzurunda olmaq münasibətilə Şirvan, Ermənistan, Dağıstan, Çərkəzistan və Gürcüstan vilayətlərinin bir çox yerlərini dolandım. Anadolu və Azərbaycan şəhərlərinə də gedib   böyük şəxslər və əhalinin    müxtəlif    təbəqələrinə mənsub adamlarla görüşdüm. İran və Rum (Osmanlı) dövlətlərilə olan müharibə və barışıq işlərində rus əsgərlərinin fərmanfərması (baş komandanı) böyük əmir Paskeviçin yaxın adamlarından biri oldum. Hicri 1248-ci (=1833) ildə, səyahət qəsdilə səfərə çıxıb, iki il Don ölkəsini, Malorossiyanı, Velikorossiyanı, Lifliyandiyanı, Litvanı və Lehistanı (Polşanı) gəzdim. Avropa ölkələrinin təcrübəli dövlət adamları, məşhur alimləri və bilici sənətkarları ilə görüşdüm. Bir çox qəribə işlər və saysız təəccüblü əsərlər gördüm. Hər bir ölkədə, hər bir işdən bilik və təcrübəmi artırdım. Get-gedə cəhalətim azaldı. Yavaş-yavaş xəyalat və təsəvvüratımın puçluğu aydınlaşdı və gördüm ki, dünyanın yüksək mənsəbləri çox alçaqdır və bizim əziz saydığımız tədbirlər bir sərxoşun ağıl sınamasına bənzər; çünki mal və dövlət hər halda puç olacaq, ixtiyar və iqtidar əldən gedəcəkdir. Sənae cürbəcür alətlərə və bədən qüvvəsinə möhtacdır. Şəxsi ləyaqət olmadan, nəsəb və sülalə şərafəti qürbətdə naməlum, vətəndə isə məzəmmətə məruzdur. Bunlara təkyə etmək mənasızdır, etibar ediləcək və arxalanacaq bir dövlət varsa, o da hər bir halda elm və adabdan ibarətdir... Bu elm və adab da zahirpərəst adamların boşboğazlıq edib, özləri üçün fəzilət sandıqları mənzum kəlmələrdən və mövhumi (xəyali) qaydalardan ibarət deyildir. 

Beyt

/*

Ağlasığmaz şeyləri deyərlər,

Hiss olunan (ağlasığan) şeyləri isə, axtarmazlar.

*/ 

Bəlkə bu elm və  adab, sərf olunan mərifət və edilən əməldən ibarətdir ki, bu da ümumun mənfəəti, sülh və asayiş üçün yararlıdır. Əsərləri vasitəsilə bir çox əsrlər boyu öz xeyir və  mənfəətini saxlar... 

Dünyada əsərlərin ən möhkəmi və dayanıqlısı təlifdir. Bunun fəziləti tərifə möhtac deyildir. Bunsuz nə məişətin səpk və qaydaları qala bilər, nə də, şəriət işləri davam edə bilər. 

Rübai

/*

Gözəl əsərlər yazan sənətkarın qələmi,

Əski rəsm və ayindən yeni bir tərh yaratmazsa,

Keçmişlərdən kim bir nişan və xəbər verə  bilər,

Və kim gələcək nəslə  yadigar olaraq bir töhfə qoya

bilər?

*/ 

Yuxarıda söylənilənlərə  nəzərən, bu kəmmaya (müəllif) firsət zamanı vaxtlarımı  cürbəcür təlifat və təsnifata sərf edərək, cüziyyatdan başqa bir neçə nüsxə əsər yazmışam. Doğrudur bunlardan əsl məqsəd ələ gəlməmişdir, lakin bu qədər kifayətdir ki, şərafətli bir işdə və xeyir arzusunda olmuşam. 

Beyt

/*

Hər kəs öz mətaını  bazara aparar,

Birisl ipək aparar, birisi iplik.

*/ 

1)  Ryazülqüdsdür. Azərbaycanca olub, 14 fəsildən ibarətdir...

2)  Qanuni-Qüdsidir. Fars dilinin   sərf və  nəhvinə aiddir. Bu əsər elə bir yoldur ki, təhsil ölkəsinin müsafirləri bunun üç mənzilini keçməklə fars dilinin danışmaq   və  yazmaq sərhəddinə çata bilərlər. 

Birinci mənzil--hərflərin bəyanındadır. Hərflərin ayrılması, tərkibi və bunlara məxsus nişan və əlamətləri üç fəsildə bəyan edir. 

İkinci mənzil--kəlmələrin bəyanındadır. Farsca və ərəbcə sözlərin iştiqaqını--əsl kökdən ayrılmasını iki fəsildə göstərir. 

Üçüncü mənzil--cümlələr haqqındadır. Cümlələrin tərkibini və tərtibini iki fəsildə sona çatdırır. Asan anlamaq və yadda saxlamaq üçün, onun bir çox qayda və misallarını nəzmə çəkdim. Rus məktəblərində işlənmək üçün həmin kitabı imperatorun əmrilə rus dilinə də tərcümə etdim. Bu kitab hər iki dildə Tiflisdə çap edilmişdir. 

3)  Kəşfülqəraibdir. Bu kitab farsca olub, Amerikanın, yeni yer kürəsinin yarım qərbi hissəsi olan   Yeni   Dünyanın kəşfini və  vəziyyətini  iki  məqalədə  bildirir. 

4)  Təhzibi-əxlaqdır. Əxlaqi fəlsəfəni asimani kitabların bəyanatına və islam, yunan və frəng hükəmasının təyininə görə, bir müqəddəmə, on iki fəsil və bir xatəmədə izah edir. 

5)   Eynülmizandır. Bu əsər ərəb dilində, bir müqəddəmə, iki fəsil və  bir xatəmədən ibarət olub, məntiq elmini təşkil edən  ləfzin təqsimatından, kəlmənin dəlalət yollarından, təsəvvür  və təsdiqin  başlanğıc  və    məqsədlərindən    bəhs edir. Münazərə elmi və onun adabını izah edir. 

6)  Əsrarülmələkovtdur. Heyət elminə dair  farsca    bir əsər olub, əski qaydaları yeni üsul və qanunlara tətbiq   və əqli dəlilləri nəqli rəvayətlərlə təsdiq edərək, yer kürəsinin və sair əcramın[İstinad: Planetlərin.] imkan sahəsində əhvalını, vəziyyətlərini və onların intizamına səbəb olan qanunları söyləməklə bərabər təhqiq edir. Bu kitabı ərəbcəyə də tərcümə etmişəm. 

7)  Coğrafiya kitabıdır. Bu əsər farsca   olub,    dünyanın riyazi, təbii və siyasi əhvalından, əcramın vəziyyətlərindən, ünsürlərin xassələrindən, məvalidin (camadat, nəbatat    və heyvanatın) məhsulatından, iqlimlərin  hüdudunu təyin etmək və yer kürəsi əhalisinin siniflərini müəyyən etməkdən və hər bir ölkənin  yaşayış tərzindən bəhs edir. Bu kitabı sona çatdırmaq dövləti, allahın yardımından asılıdır. 

8)   Mişkatülənvardır. Farsca olan bu əsərdə cürbəcür sirrlər, gözəl hal və hərəkətlər, şeir və hekayələr şəklində ifadə edilir. Başlanğıcı belədir: 

/*

Ey zöhd və təqva sahibləri, eşqi məzəmmət etməyin!

Zahidlikdə nicat asari görmədim.

Küfr ilə din kimin sərgəştəsi və heyranıdır?

Daraq kimin   müşk saçan zülflərindədir?

Dimağıma canan qoxusu gəlir,

Ruh aləmindən gözəl qoxu hiss edirəm.

Bir camdan bir udum şərab içmişəm,

Bu kitabı bir adla bəzəmişəm.

O pak ruhun himməti feyzindən,

Qara torpaqdan günəş tülu etdi,

Onun vəsflərindən nə  qədər söyləsəm yenə azdır,

O, insana  bilmədiklərini öyrədəndir.

O şadlıq günəşi öz zərrələrilə  məni işıqlandırdı, 

Hər bir zərrəmdən yüz nur şöləsi parladı. 

Mənim canım onun nurlarının  çırağıdır,

Ürək xəzinəsi onun sirrlərinin dəfinəsidir.

Bu kitabda onun sirrlərindən yazmaq istəyirəm,

Onun nurlarının çırağını  təsvir etmək olurmu?

*/ 

Bunlardan başqa bir də, müxtəlif şeirlər məcmuəsi vardır ki, hələ dağınıq bir şəkildə  olduğundan «Divan» adı ilə adlanır. Bundan nümunə  olaraq bir neçə şeir yazılır: 

Qəzəliyyatdan 

/*

O könülə mərhəba olsun ki, onun sövdasına eşq rəhbərdir.

Eşq özü vəhy, Cəbrail, kitab[1]  və peyğəmbərdir.

Bütün aləm aşiqin küfrinə  fitva verir.

Bu macəra Səlman ilə  Əbuzərin hekayəsidir.

Həqiqət aləmində xas və əvam yoxdur.

Rəhm ilə cövr,[2] küfr ilə iman arasında fərq yoxdur.

Bu nüktə əql tərəfindən həll edilə bilməz,

Saqi, şərab gətir!

Tainki onu sənə şərh edim, əgər mənə inanırsan.

Əməli özündən bilməyən kimsə mömin deyildir,

Əməli allaha nisbət verməyən də kafirdir.

Qüvvəsiz heç bir iş  üçün aləmdə varlıq yoxdur,

Əməl bizim ixtiyarımızda olmaqla bərabər müqəddərdir[3].

Qüdsi, cənab dostdan[4] hər nə gəlsə gözəldir, yaxşıdır,

Hər bir fəsad içərisində  bir səlah[5] qoyulmuşdur.

*/

[İstinad 1: Quran.]

[İstinad 2: Zülm.]

[İstinad 3: Qabaqcadan müəyyən edilmişdir.]

[İstinad 4: Allahdan.]

[İstinad 5: Xeyir iş.] 

Yenə onundur:

/*

Onun zülfünün qıvrımına yol tapdım, çünki könül ələ almaq gözəldir.

Onun üzündə gördüm ki, hər şeydən yaxşılıq gözəldir,

Mənim sevgilimin üz və  zülfünü bəzəmək üçün məşşatəyə ehtiyac yoxdur,

Çünki  təbii gül daha gözəldir.

Onun boy və buxununun mənim gözümdə başqa bir cilvəsi vardır,

Doğrusunu söyləyim, gözəl sərv bir arxın kənarında olsa

daha gözəldir.

Sənin can bəsləyici dodağından acı söyüş şirin olar.

Allah, allah! Bu nə lütf və iltifatdır ki, hər nə desən

gözəldir!

Divanənin könlünə  zəncir rahətlik verər,

Bu cəhətdən dəli könül bir zülfün qeydində olsa daha

gözəldir.

Onun dodağı üzərində  olan müşk rəngində qara xal bir

ulduzun təsviridir,

Yaxud günəşə səcdə  etmiş olan bir hindudür,

Bu hal daha gözəldir.

Tusli Qüdsi pak torpaqdan müqəddəslik feyzini aldı, 

Bizim bakılı Qüdsinin də bakılı olması daha gözəldir.

*/ 

Müqəttəatdan

(Beytlərdən)

/*

Mən o şəxsəm ki, hər bir an hərbdən dəm vururam.

Düşmənin qəsdində  belimi   bağlayıb,    əldə qılınc

durmuşam.

Ey düşmən, mən sənin ölümünün ayinəsiyəm.

Əgər inanmırsansa, gəl gör!

*/ 

Rübaiyyatdan

/*

Ey könül, yanmaqdan qorxmursan!

Məgər pərvanə xasiyyətindəsən?

Ey can quşu, sənin qanadını  hansı daş sındırdı ki,

Öz aşiyanənə doğru gəlmək fikrində deyilsən.

*/ 

Qəzəliyyatdan

/*

Gün üzrə ay tüluimi ya gün kamanıdır,

Ya qaşdürər, bu cümləsi aşiq kamanıdır.

Cami-cahannümayə düşüb  əksi-asiman,

Xaki-səvadı əxtəri-bəxtin nişanıdır.

Göstərsə yox əcəb yədi-beyza Kəlimi-təb.

Hala ki, şaxi-güldə təcəlla zəmanıdır.

Badi-səba əbir fişani-çəmənmidir?

Ya bustani-hüsnü rüxün bustanıdır?

Şövqi-təranə qüvvəti-pərvaz olurmu hiç,

Ol əndəlib üçün ki, qəfəs aşiyanıdır?

Dilbər bəyani-halım eşitməzsə, yox əcəb,

Pərva qılırmı əhli-cünun dasitanıdır.

Qüdsi, üzari-zərdimi əşk etdi laləgun,

Bu gülşənin baharı  zamani-xəzanıdır.

*/ 

Rübaiyyatdan

/*

Güldür bu deyil, gül belə  xandan olmaz.

Gündürmü deyil, gün gecə rəxşan olmaz.

Dirdim məlik-ü-mələk məhəbbət bilməz,

Kimdir ki, bu təşbihinə  imkan olmaz.

*/