A.Bakıxanov - Gülüstani-İrəm

Onundur: 

/*

Bu fənndən  (şairlikdən) şöhrət istəmə, 

Bu (şöhrət) Nizami ilə  bitmişdir.

*/ 

İlk gənclik dövründə Vis və Ramin kitabını Sultan Mahmud Səlcuqi adına nəzm etmişdir. Bəziləri bu kitabı Nizami Əruziyə nisbət verirlər, lakin təlif dövrünü nəzərə aldıqda bu fikir doğru çıxmır. Cənab Şeyx, Əxi Fərəc Zəncaninin müridlərindən olub, ömrünün axırlarında guşənişinlik rəsmini qəbul edərək, batinini saflaşdırmağa məşğul olmuşdur. Bu xüsusda özü deyir: 

/*

Rəna gül qönçə arasında həzin-həzin,

Mənim kimi guşənişinliyə  (inzivayə) çəkilmişdir...

*/ 

Şeyx hicri 576-cı ( = 1181) [İstinad: Mətndə yanlışlıq var,  qəbri üzərindəki kitabəyə əsasən  Nizami 576-cı ( = 1181) ildə deyil, 605-ci ( = 1209)  ildə vəfat etmişdir.] ildə Tuğrul ibni-Arslan dövründə vəfat etmişdir. Gəncənin yaxınlığında    gözəl    bir türbəsi vardır. Xarabalığa    üz tutmuş    olan bu türbənin bəzi yerlərini, Qarabağda  yaşayan  qazaqlı Mirzə Adıgözəl indi təmir etdirməkdədir.    Şeyxin Məxzənüləsrar, Həft peykər, Leyli və Məcnun, Xosrov və Şirin və İskəndərnamədən ibarət olan beş mənzum dastanını vəfatından sonra alim adamlar toplayıb,   «Xəmsə» adlandırmışlar. Bu əsər şer sənəti nöqteyi-nəzərindən bütün dünyada məşhur olub, müəllifinin kəskin fikrinə və qüvvətli təbinə açıq  şahiddir. Onun «Xəmsə»dən başqa 20.000 beytdən    ibarət   bir divanı olmuşdur.    Bu divanda onun sənətkaranə    yazılmış, qəzəliyyatı vardır. Aşağıdakı qəzəl nümunə üçün yazılır:  

/*

Dünya qaranlıq və yol çətindir, atının cilovunu çək.

Bir müddət varlıq  aləmindən ruhani aləmə çəkil.

Təbiət qarğalarını  ünsiyyət bağından qov, çıxar.

Səadət quşlarını  imtahan toruna çək.

Elə ki, mənəviyyat aləminə aşina oldun...

Minlərcə mənəviyyat şərbətini birnəfəsə bol-bol iç. 

Onun hikmətilə sərməst olunca fələkin çadırını

yıx, dağıt.

Ərşin sütununu sarsıt, göyün ipini çək.

Onun yolunu ayaqla getmə, onun camalına batini

gözlə bax.

Onun sözünü dil ilə söyləmə, onun şərabını ağızla

içmə.

Ey Nizami, bu nə əşardır ki, sənin təbindən büruzə

gəlir!

Heç bir kəs sənin rəmzini bilmir, dilini saxla, dilini saxla!

*/ 
 
 
 

USTADÜŞŞÜƏRA ƏBÜLÜLA GƏNCƏVİ 

Onun haqqında ancaq bu qədər məlumdur ki, o böyük xaqan Mənuçehrin dövründə Şirvanın məliküşşüərası olub, yüksək bir şən və iqtidara malik olmuşdur. Xaqani və Fələki onun şagirdlərindəndir. Həmdüllah Mustovfi Tarixi-küzidədə yazır ki, Əbülüla öz qızını Xaqaniyə verdi. Əbülülanın qızını almaq istəyən Fələki bundan incidi və köçüb getmək istədi. Ustadı ona 20.000 dirhəm bağışlayıb dedi: bu əlli türk kənizinin qiymətidir ki, hər biri mənim qızımdan daha gözəldir. Fələki buna razı oldu. Xaqani yüksək mövqe və şöhrətə malik olandan sonra, qürrələnib ustadının xatirini incidirdi. Əbülüla bu xüsusda deyir: 

Qitə

/*

Sən ey Əfzələddin, əgər doğrusunu soruşsan,

Sənin əziz canına and olsun ki, səndən razı deyiləm.

Sənin adın Şirvanda dülgər oğlu idi,

Sənə Xaqani ləqəbini mən verdim,

Sənə çox yaxşılıq etdim.

Sənə oğul deyib, müəllimin oldum.

İndi nə üçün mənim hörmətimi saxlamırsan?

Sənə qız, mal və  şöhrət verdim.

Mənə nə qədər deyəcəksən ki, bir çox sözlər söylədin!

Bu cür sözlər yadımda deyildir.

Söyləmədim-söylədim, söylədim-söyləmədim,

Verdim-vermədim, vermədim-verdim.

*/ 
 
 
 

HÜSSANÜLƏCƏM   XAQANİ   ŞİRVANİ 

Onun ləqəbi və adı  Əfzələddin İbrahim ibni-Əli Nəccar olub, əsli Şamaxının yuxarısında Məlhəmli kəndindəndir. Bir çox elm və fənlərdə mahir və şerdə ustad olmuşdur. Yüksək bir mövqeə malik olub, barmaqla göstərilirdi. Fazil kimsələr onu Hüssanüləcəm deyə adlandırmışlar... 

Əvvəllərdə təxəllüsü Həqayiqi idi, sonralar isə, Xaqani-kəbir tərəfindən ona Xaqani ləqəbi verilmişdir. Onun lətifələrindən biri budur ki, o bir gün aşağıdakı beyti yazıb, xaqanın hüzuruna göndərdi: 

/*

Mənə bir kürk bağışla ki, məni qucağına alsın,

Yaxud bir gözəl sevgili ver ki, qucağıma alım.

*/ 

Vəşəq, dəri kürkə  deyilir, vişaq isə sevgilinin çöhrəsindən ibarətdir. Xaqan qəzəblənib, Xaqanini öldürməyə əmr verdi. Xaqanın qəzəbi ona görə idi ki, nə üçün hər ikisini birdən istəməmişdir. Xaqani bunu xəbər alınca, bir milçək tutub Xaqanın hüzuruna göndərdi. Milçək göndərmək ona işarə idi ki, milçək bir nöqtə əlavə etməklə «ba vişaqi» sözünü «ya vişaqi» halına salmışdır.  

Əsirəddin Axsikəti Xaqani ilə müşaərə (şeirləşmək) arzusilə Türküstandan Şirvana gəlmişdi. Yolda Arslan ibni-Tuğrulun iltifatına nail olub, Xaqani ilə yazışmağa başladı. Xaqani bu qəzəli yazıb ona göndərdi: 

Qitə 

/*

Əql mənim barmaqlarım arasındakı qələmin xəritə

çəkənidir.

Söz mənim bir ifadəmin sevimli edəkçisidir.

Dünyanı yaradan allaha and olsun ki,

Dövr mənim dövrüm və  zaman mənim zamanımdır.

Söz qəhətliyi ilində  mən zəmanənin Yusifiyəm,

Mənim dilim ürəyi acların[1] mehmannəvazıdır.

Mən heç bir kəsin boşboğazlığından[2] qorxmaram,

çünki,

Mənimlə bir taledə[3] olan kimsə hələ yoxdur.

Mən şairlərin bədiiyyat ələmində vəhy alan

peyğəmbəriyəm,

Bu gün söz    ecazı mənim bəyanımdadır.

*/

[İstinad 1: Söz aclarının.]

[İstinad 2: Hərzəkarlığından.]

[İstinad 3: Mənim kimi xoşbəxt.] 

Axırda maddi və mənəvi olaraq asudə yaşamaq zövqü onun könlünə düşdü  və xaqanın xidmətindən çəkilmək istədi. Xaqan onun söhbətinə vurğun olduğundan, onun guşənişinliyə çəkilməsinə  icazə vermədi. Xaqani bir vaxt firsət tapıb Şirvandan qaçdı. Xaqanın məmurları onu Bəyləqanda tutub, Xaqanın hüzuruna göndərdilər. Xaqani yeddi ay Şadirvan və sair qalalarda həbsdə qaldı. Bu xüsusda uzun və gözəl bir qəsidə yazmışdır. Həbsdən sonra fəqr təriqətini qəbul edərək, Şirvandan çıxdı və böyük kərəm sahibi olan Cəmaləddin Musili ilə Hicazə (Məkkəyə) səfər etdi. Onun tərifində bir qəsidədə belə deyir: 

Beyt

/*

Onu qəlbin sultanı və  xəlifəsi adlandıraram, çünki

Sultan ona ata, xəlifə  isə qardaş deyə yazırlar.

*/ 

Töhfətüliraqeyn adlı  əsərini bu səfərində yazmış və öz fəsahətini orada göstərmişdir. Divanı çox bəzəkli olub, söz mətanəti, ibarə və cümlə yaraşığı etibarilə son dərəcə gözəldir. Onun  mükəmməl və uzun bir qitəsindən   bir neçə beyt qeyd olunur: 

/*

Ey ibrətbin olan könül, gözünlə yaxşı bax!

Mədayin sarayını bir ibrət güzgüsü bil.

Bu həmin saraydır ki, xalqın  üzünün nəqşindən,

Qapısının torpağı   nigaristan divarına  dönmüşdü.

Bu həmin dərgahdır ki, buraya Diləm,

Babilistan, Hindistan və  Türküstan şahları

gələrdilər.

Elə zənn et ki, həmin dövrdür, təfəkkür gözilə,

Sarayın dərgahının  silsiləsinə  və eyvanının dəbdəbəsinə bax.

Yer kürəsi sərxoşdur, çünki şərab əvəzinə, 

Hürmüzün qafa tasında  Nuşirəvanın ürəyinin

qanını içmişdir.

Üzüm tənəyinin verdiyi şərab, Şirinin dodağının,

qanıdır.

Kəndlinin  qoyduğu  şərab  küpü də, Pərvizin su və

palçığilə yoğrulmuşdur.

Burada nə üçün ağlayırsan deyə mənim gözlərimə

gülürsən,

Burada ağlamayan gözlərə  gülərlər.

Sən bilirmisən, Mədayini Kufə ilə bərabər tut.

Sinəndən təndir[1] və  gözlərindən tufan tələb et.

Bu bəsirət dəryasını gör, buna iştirak etmədən keçib

getmə.

Belə bir dəniz kənarından susuz keçmək olmaz.

Ey Xaqani! Bu dərgahdan[2] ibrət dilənçiliyi et,

Tainki bundan sonra sənin qapından da  xaqan

dilənçilik etsin.

Səyahətdən gələnlərin dostlara hədiyyə gətirməsi

adətdir,

Mənim  bu mənzuməm də, dostların xatirəsi üçün bir

hədiyyədir.

*/

[İstinad1: Od.]

[İstinad2: Mədayindən.] 

Müxtəlif rəvayətlərə  görə, Xaqani hicri 590-cı (=1194) və yaxud 595-ci (=1198/9) ildə vəfat etmişdir. O, Təbrizin Sürxab adlı məhəlləsində, Məqbərətüşşüərada[İstinad: Şairlər qəbristanında.]

basdırılmışdır. 
 
 
 

FƏLƏKİ ŞİRVANİ 

Məşhur alimlərdən və  fəsahətli şairlərdən biri olmuşdur. Adı Məhəmməd, doğulduğu və öldüyü yer Şamaxıdır. Fələki gəncliyindən nücum elmini təhsil etməyə başlamışdır. Fitri istedad və qabiliyyətinə görə , bu elmi mükəmməl bir surətdə öyrənmiş və şer söyləməyə də rəğbət göstərmişdir. İxtisasına uyğun olaraq «Fələki» təxəllüsünü qəbul etmişdir.

Şirvanşahın mədhində yazdığı bir qəsidədə deyir: 

/*

Sən yüksəklik və alicənablığın səması, dünya nöqtəsinin mühitisən,

Sən gözəl xülq və  səxavət dünyası, bəşər ailəsinin

çırağısan.

Sən  beşinci iqlimin padişahı,  yeddi  səyyarənin

fövqündə  səkkizinci yeganə  bir ulduzsan,

Sən böyüklükdə ikinci Cəmşid, əzəmətdə padişahlar

padişahısan.

Sən Zühəl dərəcəli, qəza əlli, qədər müradlı və

fələk kinəlisən.

Sən şimal təbiətli, sübh qədər parlaq,

Məsiha təsirli və mələk nəfəslisən.

Sən Arəş kimi rəyi bəyənilmiş, Bəhmən kimi

səxavətlisən,

Sən Rüstəm kimi cahangir, Neyrəm kimi hünərlisən.

Günəş üzlü Mənuçehr səmanın günəşidir,

O, qaranlıq  aləmin üzündən zülm  tüstüsünü sildi.

*/ 
 
 
 

İZZƏDDİN   ŞİRVANİ 

Öz əsrinin böyük fəzl və kəmal sahiblərindən biridir. O, fazil kimsələrin hamisi və  əhli-hal adamların mürəbbisi olub, Xaqani ilə müasir idi.

Bu hissə onun şerlər məcmuəsindəndir: 

Qəsidə

/*

Səba  eli çiçəklikdən  ətr  saçdığı halda keçərkən,

Mən reyhanların qoxusilə  şirin yuxudan ayıldım 

Sevgilim yüz min bəzəklə  bir çəmən guşəsindən,

Əlində şərabla dolu bir piyalə ilə keçib gedirdi.

Sübh kimi  yaxasının düyməsini  açmış,

Yanağına göy rəngli məxmurluq dağı çəkilmişdi.

Şəbnəm damlası altında gülnar yarpağı kimi,

Onun  yanaqları   şərab   hərarətindən   tərləmişdi.

Bağçada ruzgarın əsməsilə  qızıl gül budağı kimi,

Onun gözəl qaməti badənin təsirindən əyilmiş kimi

idi.

Onun gümüş kimi olan sinəsində  köynəyin izi

qalmışdı,

Onun lətif dodaqları  nəfəs çəkmədən pörtüşmüşdü. 

O, güldüyü zaman ləl kimi olan dodaqlarının şəkli,

Yüksək dərəcəli Cəmşidin üzüyünə bənzəyir.

Onun ədaləti sayəsində  məzlumların qapıları,

Əmn və amanlıqdan arxalarını fəraqət divarına

söykəmişdir[1].

*/

[İstinad1: Açıq qalmışdır.] 

Yenə onundur:

/*

Dünən gecə fələk məni sənin məhəllənə düşmüş

görüb dedi:

--Soruşmursan, səni bu günə  salan kimdir?

Dedim:--Onun gözəl gözləridir, dedi:--Heyhat!

Onlar (gözlər) sərxoşdurlar, çıx, get, ta səni

öldürməsinlər.

*/ 
 
 
 

MÜCİRƏDDİN  BƏYLƏQANİ 

O, gənclik zamanında Şirvana gedib, Xaqaninin xidmətində olmuş və onun əfkarını  qələmə almaqla məşğul olmuşdur. Xaqaninin yaxın qohumlarından birinə aşiq olmuş Mücirəddin rədd cavabı alınca, naümid bir halda Şirvanı tərk etmişdir. Sultan Məsud zamanında və ondan sonra da Tuğrul ibni-Arslanın anasını alıb, illərcə səlcuqilər dövlətinin vəkili olan və bir padişah kimi hökm sürən səxavətli, hünərli və elmi sevən atabək Eldəgəzin hüzuruna getmişdir. O, atabək Eldəgəzin ən yaxın adamlarından olub, cah və calal ilə yaşamışdır. Atabək Eldəgəz və Qızıl Arslan haqqında gözəl qəsidələri vardır. 

Mücirəddin bir vaxt hökumət vergilərini toplamaq üçün İsfahana getmişdi. Buranın fazilləri onu istədiyi kimi qarşılamamışdılar. O, bu xüsusda belə yazır: 

Rübai

/*

Elə xəyal etdim ki, İsfahandan ruha qida olur.

Mürüvvət və insaf mədəndən çıxarılmaz bir ləldir.

Nə bilim ki, İsfahandan sürmə çıxarıldığı halda,

Bütün İsfahan xalqı kordur.

*/ 

Onun divanındandır: 

Qitə

/*

Susən çiçəyinin ağzından ona görə süd qoxusu gəlir ki,

Hələ səba ruzgarının məməsi onun ağzındadır.

On dili vardır, (bununla belə) danışmır. O haqlıdır,

Belə bir ömür ki, onun vardır, daha nə söz ola bilər.

*/ 

Yenə onundur:

/*

Demişsən ki, sənin üzərindən kölgəmi[1] götürərəm,

Torpaq (yer) üzərindən kölgəni necə götürmək olar?

Sən məni gözdən saldın, lakin,

Əzəmətli şahın kərəmi məni yüksəltdi.

Qızıl Arslan şahın səxavət  əli və ürəyi,

Dünyada dəniz və mədənin vüsətini heçə endirmişdir.

*/

[İstinad1: Himayəmi.] 

Rübai

/*