A.Bakıxanov - Gülüstani-İrəm

Əsgər xanın hökmranlığından 6 ay keçmişdi. Təbiətindəki süstlüyə görə, Şirvan əyanı ondan üz çevirib qardaşı Qasım bəyin hökumət başına keçməsində ittifaq etdilər. Əsgər xan bir müddət dustaq olub, sonra Şəkiyə qaçdı. Qasım xan, Mustafa bəyin səngərinə hücum etmək üçün Əlvəndə getdisə də məğlub olub geri qayıtdı. O, əhəmiyyətsiz şeylərə çox fikir verirdi. Verdiyi hökmdə aşağı təbəqələr ilə yuxarı sinif arasında təfavüt qoymurdu. Bu cəhətdən, şirvanlılar ondan incimişdilər, o da Şirvan əhlini özünə bədxah sayırdı. Qasım xan hədiyyə və sovqat göndərərək, Məhəmməd şamxalın oğlu Şahbaz bəyi bir dəstə ləzgi ilə gətirdib, xalqa müsəllət etdi. O bu hərəkətilə hökuməti əldə saxlamaq və ölkənin asayişini mühafizə etmək fikrində idi. 

Nəhayət, hicri 1206-cı  ( = 1792) ildə, Şirvan əyanının və xüsusilə Yüzbaşı bəy Hövzi və Ömər Sədarinin təklifilə, Mustafa bəy  Əlvənddən gəlib şəhərdə hökumət bayrağını yüksəltdi. Qasım xan isə, öz tərəfdarlarından bir dəstə ilə Qəbələ yolundan Qubaya getdi. 

Həmin ildə Ustar xan üsmi vəfat etdi. Əli bəy Əmir Həmzə oğlu üsmi oldu. Səxavətli, lakin bərk ürəkli bir əmir olan bakılı Məhəmmədqulu xan da vəfat etdi. Qardaşı oğlu Hüseynqulu ağa Hacı Əliqulu ağa oğlu, bir neçə bəyin dayısı oğlu və damadı Qasım bəy Mənsurxan bəy oğlunun və sair tərəfdarlarının səyilə hökumət başına keçdi. Mirzə Məhəmməd xan, Quba qoşunu ilə yenə Bakı üzərinə gəldi. Hüseynqulu xan şəhərdə, Mirzə Məhəmməd xan isə kəndlərdə gah müharibə, gah da sülh edib, ölkəni və mədənləri öz aralarında bölüşdürürdülər. 

Bu zaman, Mustafa xan Göyçayın kənarına və Surxay xan da Xaçmaza gəlib, Qəbələnin üç mahalını üsyana qaldırdılar. Ərəşli Şəhabəddin sultan da qarabağlılardan bir dəstə gətirdib, Məhəmmədhəsən xanın əleyhinə qalxdı. Lakin Məhəmmədhəsən xan özünü igidcəsinə müdafiə edərək Surxay xanı, Mustafa xanı və qarabağlıları tədricən geri qayıtmağa məcbur etdi. Gözəl tədbirlərlə ölkəni aram etməklə məşğul oldu. 

Şəhabəddin sultan, qalanın möhkəmliyinə və qonşu əmirlərin himayəsinə arxalanaraq düşmənçilikdə inad edir, Ərəş və Ağdaş mahallarını rahat qoymurdu. Məhəmmədhəsən xan bir neçə dəfə onun üstünə yeridi, ancaq qalib gələ bilmədi. Axırda, Şəhabəddin sultan təslim olmaq və Məkkəyə getmək arzusu ilə, Məhəmmədhəsən xanın yanına gəldi. Övlad və əqrabasından bir çoxu ilə bərabər öldürüldü.

Hicri 1208-ci ( = 1794) ildə, Məhəmmədhəsən xan və Şeyx Əli xan, Qasım xana yardım  üçün Ağsu şəhəri üzərinə gəldilər. Bir neçə aylıq mühasirədən sonra, bir gün güclü yağış və şiddətli seldən çadırlar xəsarətə uğradı. Ordunun vəziyyəti xarablaşdı. Mühasirədəkilər Sədari Ömər sultanın sərkərdəliyi ilə hücuma keçib, mühasirə edənləri məğlub etdilər. Şeyx Əli xan və Məhəmmədhəsən xan öz mülklərinə qayıtdılar. Qasım xan da Quba ilə Şəki arasında olan Qaraburqa dağında özünə oturaq seçdi. 

Hicri 1209-cu (=1795) ildə, cəsarətli və saf qəlbli üsmi Əli bəy vəfat etdi. Mamay ləqəbilə məşhur olan Rüstəm xan ibni-Sultan ibni-Xan Məhəmməd ibni-Əhməd xan üsmi əmirliyə oturdu. II Mirzə Məhəmməd xan, arif və dinclik sevən bir əmir olduğundan, çox vaxt mülki işlərlə məşğul olmurdu. Hüseynqulu xan bundan istifadə edərək bir gecə Şirvan qoşununun köməyilə gizlicə gəlib, neft mədəni olan Bəlxanı qalasını aldı. Bura o zaman Mirzə Məhəmməd xanın hökumət mərkəzi idi. Keçmişdə buraya Əməlyan da deyərdilər. Mirzə Məhəmməd xan yenə Qubaya getdi. 

Cənubi Qafqaz ölkələri iğtişaş və inqilab məhəlli olmuşdu. Belə qarışıq bir zamanda, İran ölkəsinin hökmranlığı şövkətli Qacar sülaləsinə keçdi. Ağa Məhəmməd xan bu ölkəni almağa hərəkət etdi... 

Əbdürrəzzaq bəy Məasiri-sultaniyyə[İstinad: Məasiri-sultaniyyə--qacar tarixi haqqında yazılmış ilk əsərlərdən biridir. Müəllifi Əbdürrəzzaq bəy ibni-Nəcəfquludur. «Məasiri-sultaniyyə» mətbəə üsulilə İranda çıxan birinci kitablardan olub, hicri 1241-ci (=1825/26) ildə Təbrizdə çap olunmuşdur.] adlı əsərində deyir: Abaqa xanın əmrilə bu tayfanın rəislərindən Sərtaq adlı bir nəfər, Arqun xana ətabəy təyin edilib, Xorasan və Təbəristanda əmirülüməra olmuşdu. Onun Qacar adlı bir oğlu vardı, bu tayfanın çoxu onun nəslindəndir. Onlardan (qacarlardan) bir çoxu da zaman keçdikcə Rum və Şam vilayətlərinə getmişlər. Əmir Teymur onlardan 50.000 ailəni gətirib İrəvan, Gəncə və Qarabağ nahiyələrində yerləşdirdi. Onlar gündən-günə artıb, cah və calal sahibi oldular. Qacar əmirlərindən bir çoxu da Səfəvilər dövründə etibarlı hökumət adamları olub, Ermənistan və Şirvanda yüksək iqtidara malik idilər. İrəvan hakimləri həmin nəsildən olmuşdur. Gəncə və Qarabağ hakimləri də Ziyad oğlu ləqəbilə, Xudafərin körpüsündən başlayaraq Sınıq körpüdən yuxarı olan Şülaver kəndinə qədər hökmranlıq edirdilər. Bunlar, Muğanın böyük şurasında Nadir şahın səltənətinə razılıq verməyib, Səfəviyyə dövlətinin bərqərar olmasını tələb edirdilər. Buna görə, Nadir şah İran səltənəti taxtına oturunca, onların əzəmət və iqtidarını qırmaq istəyərək, Qarabağ əhalisinin bir çoxunu Xorasana köçürdü. Bərgüşat və Xəmsə məliklərini onların ixtiyarından çıxarıb, Azərbaycan sərdarına tapşırdı... Qazax və Bozçalı mahalı əhalisini Gürcüstan valisinin ixtiyarına verdi. Bu səbəblə həmin xanlar çox zəif düşüb, ancaq Gəncə ətrafının hökmranlığı ilə kifayətlənirdilər. 

Hicri 1218-ci (=1804) ildə, Rusiya sərdarı knyaz Sisiyanov hücum ilə Gəncəni aldı... İrəvan, Gəncə və Qarabağ əhalisi və əmirlərinin çoxu, qacar nəslindən olduğu üçün, onlar çox vaxt Şirvan ölkəsində sakin və hökmran olmuşlar. Buna görə, Dağıstan əhalisi bu hüdud sakinlərinə indi də qacar deyirlər. 

I Şah Abbas Səfəvi 30.000 qacar ailəsini buradan köçürdüb, Xorasanın Mərv nahiyəsində və Astarabadın Mübarəkabad qalası ətrafında yerləşdirdi. İranda hökumət sürən indiki şahların sülaləsi Astarabad qacarları nəslindəndir. Doğrudur, Məasiri-sultaniyyə müəllifi bu sülaləni Astarabadın qədim qacar sakinlərindən sayır, lakin bunların babalarının Gəncə Şəmkiri ətrafında olmaları xalq arasında məşhurdur. Şəmkir şəhəri xarabalarının aşağı tərəfində, çayın sol sahilində, onların yurdları, ev və səkilərinin yeri Mehdibəyli adı ilə indi də görünməkdədir. 

Bu sülalədən olan Fətəli xan, Şah Təhmasibin yanında çox cah və calala, əzəmət və  iqtidara malik idi. Nadir şah, Şah Təhmasibə yaxınlaşınca, şahın məzacını ondan çevirdi. Hətta hicri 1139-cu (=1726) ildə onun işini bitirdi. Onun iki oğlu qaldı. Biri Məhəmmədhəsən xan idi. Nadir şah dövründə Astarabad nahiyələrində üsyan qaldırıb məğlub oldu və türkmən çöllərində dolanmağa başladı. O, Nadir şah öldürüləndən sonra gəlib Təbəristan, İraq və Azərbaycanı aldı, sərdarlıq ləqəbilə sikkə və xütbə sahibi oldu, Azad xan və Kərim xan Vəkil ilə müharibə etdi. Axırda, hicri 1178-ci (=1759) ildə, öz nökərlərinin əlində öldürüldü. Kiçik qardaşı Məhəmmədhüseyn xandan iki oğlan qalmışdı: biri Ağa Məhəmməd xan, o biri Hüseynqulu xan. Kərim xan Vəkil, girov adı ilə bunları həmişə öz yanında saxlayırdı. Bu böyük əmirin vəfatından sonra, Ağa Məhəmməd xan Astarabada gedib, gündən-günə cah-calalını və səltənət büsatını artırdı. Zəndiyyəyə qalib gəlib, tədricən İraq, Təbəristan, Gilan və Azərbaycan ölkələrini fəth etdi. Hicri 1209-cu (=1795) ildə Qarabağı fəth etmək məqsədilə Xudafərin körpüsünü təmir edib, Pənahabad (Şuşa qalası) üzərinə yürüş etdi. İbrahim xan İran qoşununun bu tərəfə keçməsinə yol verməmək üçün bu körpünü xarab etmişdi. Ağa Məhəmməd xan Topxana mənzilində yerləşib, qalanı mühasirə etməyə başladı. Təqribən bir aydan sonra Gürcüstana hərəkət etdi. Qətl və qarətdən və Tiflis şəhərini xarab etdikdən sonra, qayıdıb Muğanın Çehilnam adlı yerində qışladı. Şirvan, Bakı, Şəki, Quba və Dərbənd hakimləri ərizə və hədiyyələr göndərib sədaqət izhar etdilər. Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xan Hüseyn xan oğlu, Ağası xanın oğlu Mustafa xanın əleyhinə təbliğat aparmaq üçün, öz inanılmış adamı, Hacı Seyid bəy adlı bir nəfəri, Ağa Məhəmməd xanın hüzuruna göndərdi. Lakin o, Məhəmmədhəsən xanın özündən şeytanlıq etdi. Sərdar olan Qacar Mustafa xan Dəvəli, Mustafa xanı cəzalandırmaq üçün təyin olundu. Məhəmmədhəsən xan da Şəki qoşunu ilə zahirdə onun köməyinə təyin edildi. 

Şirvanlı Mustafa xan, Xançobanı tayfasını toplayıb, Ağsu şəhərini Fit dağına köçürməyə əmr verdi. Yaşayış vəsaitinin azlığından və soyuğun şiddətindən əhalinin bir çoxu fəlakət və zillətə məruz qaldı, bir çoxu da Qubaya və Dərbəndə dağıldı. Sərdar gəlib şəhərdə qalan malları qarət etdi. Bundan sonra o, Ağdaş mahalına, buradan da Xaçmaz mahalına gəlib, Tərkəş kəndində dayandı, Məhəmmədhüseyn xanın qardaşı Səlim ağa bu hadisədən 8 ay qabaq Cara qaçmışdı. O, Car və Avar qoşunu ilə Əliskəndər Hüzzatinin sərkərdəliyi ilə Şəkini almağa hərəkət etdi. Məhəmmədhəsən xanı məğlub edib, şəhəri Gələsən-Görəsən adlanan yerə  köçürdü. Məhəmmədhəsən xanın yeddi oğlunu öldürtdü. Bunlardan biri qubalı Fətəli xanın bacısı oğlu idi. Öz bacısını qarabağlı İbrahim xana verib, onun qızını da özü üçün aldı. Məhəmmədhəsən xan yardım almaq ümidilə, sərdarın yanına gəldi. Sərdar, əksinə olaraq, Məhəmmədhəsən xanın gözlərini çıxardıb, dustaq olaraq Təbrizə göndərdi, çünki qabaqcadan Ağa Məhəmməd xan Şəki əhalisinin şikayətinə və Hacı Seyid bəyin böhtan və iftirasına görə, Məhəmmədhəsən xanı kor etmək xüsusunda ona fərman göndərmişdi. Bu hadisədən xəbər tutmaq üçün Ağa Məhəmməd xan onu öz yanına çağırdı. O da, 200 və ya 300 nəfərlə orduya gedərkən, bir dəstə şirvanlıya rast gəldi. Sərdar döyüşdə öldürüldü. 

Bu zaman, rus qoşununun gəlməsi xəbəri alındı. Quba, Səlyan və Dərbənd hakimi Şeyx Əli xan, dərbəndli Xızır bəy Hacı bəy oğlu Qorçunu göndərib, Ağa Məhəmməd xandan kömək istədi. Lakin onun qoşunu azuqə azlığı, heyvanların qırılması və qışın şiddətindən çox pərişan bir halda idi. Həm də, ola bilsin ki, bəzi mülahizələrə görə ruslarla müharibə etmək istəmirdi. Buna görə o, Xorasanı almaq məqsədilə Tehrana hərəkət etdi. Rus qoşunu da Şirvana daxil oldu. 

Bu hadisənin təfsilatı  belədir: Nadir şah ilə sülh bağladıqdan sonra, Rusiya ilə İran dövlətləri arasında həmişə dostluq əlaqəsi vardı. Rus imperatoriçəsi Anna İvanovna, hicri 1152-ci (=1740) ildə təşrini-əvvəlin (oktyabrın) 17-də vəfat etdi. Sonra Böyük Pyotrun qardaşının qız nəvəsi III İvan iki aylıq uşaq ikən səltənətə təyin edildi. Anası Anna, oğlunun əvəzində dövlət işlərini idarə etməyə başladı. 7 ay keçəndən sonra, Böyük Pyotrun qızı Yelizaveta ona qarşı üsyan qaldırıb, xas bölüklərin köməyilə taxta oturdu. Anna oğlu və əri ilə bərabər həbsə alındı. Yelizaveta 20 ildən artıq ölkənin abadlığına və millətin asayişinə çalışıb, Rusiya padişahı oldu. Hicri 1174-cü ( = 1761) ildə kanuni-əvvəlin 25-də vəfat etdi. Vəliəhdi, Böyük Pyotrun qızı Annadan olan III Pyotr taxta oturdu. 6 aydan sonra onun arvadı II Yekaterina padişahlığa keçdi. O, ölkənin mülki vəziyyətini və qanunlarını aqilanə bir tərzdə möhkəmləndirdi. Sülh və müharibə işlərini nizama salmaqla, öz dövlətinin əzəmət və iqtidarını artırdı.

Qafqazın cənub tərəflərində  asayişi bərpa etmiş olan Fətəli xan öləndən sonra, hər bir işdə iğtişaş əmələ gəldi. Bu zaman, İranda yüksək bir iqtidara malik olan Ağa Məhəmməd xan Qacar, bu ölkəni tutmaq fikrinə düşdü. Gürcüstana girib, qətl-qarətə başladı. 

Hicri 1210-cu (=1796) ildə, imperatoriçə İran ilə müharibəyə başladı. Qraf Zubovun baş komandası altında güclü bir qoşun göndərdi. General-mayor Sobolev, itaət  edib, yanına gəlmiş olan Məhəmməd xan şamxal, Rüstəm xan üsmi və Təbərsəran qadisi Rüstəm ilə bərabər Dərbəndin 8 ağaclığına gəldi. Keçən il Rusiya dövlətinə ixlas göstərmək mərasimini təzələmiş olan Şeyx Əli xandan tabe olmağı tələb etdi. O isə, gözlənilmədiyi halda müxalifət göstərdi. General həmin il şübatın (fevralın) 11-də Dərbəndin xaricinə çatıb, şimal tərəfdən mühasirəyə başladı. 

Bundan bir zaman keçəndən sonra Şeyx Əli xan, Kürə və Qaziqumuq hakimi Surxay xan, süvari və piyada olaraq, 20 min qoşun hazırlayıb, rus ordusuna hücum etmək istədilər. General, mühasirəni faydasız görüb, neysanın (aprelin) ikinci gecəsi qayıdaraq, Dərvaq çayı kənarında yerləşdi. Neysanın (aprelin) axırında, rus sərdarı Qraf Zubov külli qoşunla Dərvaq çayı kənarına yetişdi. Ertəsi gün Dərbənd üzərinə hərəkət etdi. Quba və Dərbənd süvariləri şəhərin bir ağaclığında kazaklarla müharibəyə girişdilər, məğlub olub geri qayıtdılar. Şəhər dərvazalarını bağlayıb, qalanı, müdafiə etməyə başladılar. Təbərsəran qadisi Rüstəm, general-mayor Bulqakovu 10 min qoşunla Təbərsəranın ortasından, Dərvaq dərəsindən və bərk meşəlik yollardan keçirmişdi. O, mayısın (mayın) 3-də Dərbəndin cənub tərəfində göründü. Şimal tərəfində də Şeyx Əli xanın tikdirdiyi böyük burc hücumla alındı. Burada dərbəndlilərdən bir çoxu öldürüldü və yerdə qalanları qaçdılar. 

Ertəsi gün iki tərəfdən  şəhərə top, tüfəng gülləsi və qumbaralar yağmağa başladı. Dərbənd əhalisi müqavimət göstərə bilməyib, Xızır bəy Hacı bəy oğlu Qorçunu camaat tərəfindən vəkil göndərdilər. O da aman istəmək üçün sərdarın hüzuruna gəldi, xahişi qəbul olundu. Qraf Zubov, Şeyx Əli xanı Dərbənd və Qubanın əyan və mötəbər adamları ilə hüzuruna çağırdı. O bir neçə nəfərlə gəlib orduda saxlandı. 6 gündən sonra, Fətəli xanın qızı Pəricahan xanım Dərbənd və Qubanın müvəqqəti hakiməsi təyin edildi. Xızır bəyin təhrikilə Dərbəndin mötəbər adamlarından 10 nəfəri Hacı Tərxana göndərildi. General Sobolev Dərbəndi mühafizə etməyə təyin edildi. Sərdar özü isə, Qubaya yola düşdü. Quba şəhərinin yarım ağaclığında, Təpələr adlı yerdə üç gün dayanıb Şabrana gəldi. 

Bir gün səfər zamanı, Pirə  Xəlil çölündə Şeyx Əli xan at çapmaq bəhanəsilə  qoşunun içindən çıxıb qaçdı. Bu əhvalatdan Quba şəhərində həyəcan əmələ gəldi. Xanın köçü və ailəsi Buduq mahalında onunla birləşdi. Qraf Zubov general Bulqakovu 5 min qoşunla Quba əhalisini sakit etməyə göndərdi. Şəhərin və kəndlərin əhalisi öz yurdlarına qayıtdılar. Şeyx Əli xan Qrız kəndinə gəlib, buradan Qəbələ yolu ilə Axtıya və Miskincəyə getdi. 

Rus sərdarı Bakıya getdi. Oranın hakimi Hüseynqulu xan pişvaza çıxıb təltif edildi. Şəhərin mühafizəsi üçün bir dəstə saldat təyin olundu. Sərdar özü isə, Şirvana hərəkət etdi. Şirvan hakimi Mustafa xan, ona tabe olmayaraq, Ağsu şəhərini Fit dağına köçürtdü. Şirvanın qabaqkı hakimi Qasım xan, öz damadı Yüzbaşı bəy Səfərəli bəy oğlu Hövzinin köməyilə Qaraburqa dağından enib gəldi. Mustafa xan qarşı dura bilməyib, Qarabağa getdi. İbrahim xan buna razı deyildisə də, oğlu Məhəmmədhəsən ağa onun tərəfini saxlayırdı. Qasım xan ölkənin mötəbər adamlarını toplayıb, Kür çayı kənarında Rusiya sərdarının hüzuruna gəldi. Bu xidməti əvəzində Şirvan hökumətinə təyin edildi. 

Pəricahan xanım da sərdarın    əmrilə, öz ana qohumlarının yanına, İlisuya getmiş olan kiçik qardaşı Həsən ağanı Qubaya gətirdi. Ölkənin əyanlarilə bərabər sərdarın hüzuruna göndərdi. İmperatorun əmri, mucibincə, ona qiymətli daşlar nəsb edilmiş cıqqa verildi və Quba hökumətinə təyin edilərək geri qayıtdı. 

Bu zaman Şeyx Əli xan Surxay xanın köməyilə 10 min nəfərlə Quba şəhərinin yarım ağaclığında olan Alpan kəndinə gəldi. Bulqakov onun qarşısına min nəfər saldat və bir neçə top göndərdi. Aralarında şiddətli döyüş oldu. Mövqein çətin olması üzündən hər iki tərəfdən bir çox adam öldürüldü, ruslar geri çəkildilər... 

General Bulqakov Həsən xanla birlikdə Qubadan, Sobolev isə, Rüstəm xan üsmi, Məhəmməd  şamxalın oğlu Mehdi bəy və Rüstəm qadi ilə bərabər Surxay xanı cəzalandırmaq qəsdilə Dərbənddən Samur kənarına gəldilar. Surxay xan naçar qalıb, aman istədi və sədaqətlə rus dövlətinə itaət edəcəyinə and içib söz verdi. Qraf Zubov Kür çayı kənarında qışladı, oradan Gəncəyə bir dəstə qoşun göndərdi. Ora hakimi Cavad xan Ziyad xan oğlu tabe olmaq fikrilə qabağa çıxıb, qalanı təslim etdi. Qarabağlı İbrahim xan və şəkili Səlim xan da, elçilər və məktublar göndərməklə ixlas və itaət göstərdilər. 

Həmin il təşrin-saninin (noyabrın) 9-da, imperatoriçə II Yekaterina vəfat etdi. Oğlu I Pavel rus səltənəti taxtına oturdu. Onun, səltənət işlərini nizama salmaq uğrundakı tədbirlərindən, dövlətin xarici və daxili məsələlərindəki dəyişikliklərdən biri də bu idi ki, o, İran ilə müharibəni dayandırdı və qoşuna geri qayıtmaq əmri verdi. 

Hicri 1211-ci (=1797) ilin baharında, vəzifədən kənar edilmiş olan Qraf Zubov, İran taxtına keçmək arzusu ilə, bu səfərində onunla yoldaşlıq edən Mürtəzaqulu xan Qacar ilə bərabər, Bakıdan gəmi ilə Hacı Tərxana getdi. General Bulqakov bütün qoşunu ilə Dağıstan yolundan Qızlara hərəkət etdi. Pəricahan xanım, həmin il atası Məhəmməd şamxalın ölümü münasibətilə onun yerinə şamxallığa keçmiş olan Mehdi bəyə ərə getdi. Fətəli xan sülaləsinin əsrlər boyu toplamış olduğu bütün malları və qiymətli şeylərini özü ilə apardı, saqar vərəsələri bundan məhrum etdi. Bacısı Çimnaz xanımı da, Şeyx Əli xandan icazəsiz Rüstəm qadinin oğlu Abdulla bəyə verdi. Həsən xan Qaytağa getdi. Rüstəm xan üsmi, İlisu əmirləri xanədanından olan onun anası Hürzad xanımı aldı. Rus qoşunu hələ Kafiri  səhrasında  idi  ki   Şeyx  Əli xan   Qaziqumuqdan Dərbəndə gəldi. 

Gəncəli Cavad xan, hünərli və elm sevən bir adam olmaqla bərabər qan içən və günah işdən çəkinməyən bir əmir idi. Ölkə əhalisi ondan üz çevirmişdi və qonşu əmirlər də onun məhv olmasını arzu edirdilər. Buna görə, ruslar qayıtdıqları zaman, Gəncə ölkəsini Gürcüstan valisinə verdilər. Vali İrakli xan, qarabağlı İbrahim xan və şəkili Səlim xan qoşunla Gəncənin xaricinə gəldilər. Şəmsəddinli Əli sultanı vali tərəfindən naib sifətilə Gəncə hökumətinə təyin etdilər. Cavad xan çarəsiz qalıb, qaçmaq fikrinə düşdü. Lakin onun arvadı Şükufə xanım adam göndərib, Əli sultan ilə mehmannəvazlığa başladı. Keçmişdə Cavad xanın etmiş olduğu yaxşılıqları və onu həbsxana cəzasından necə azad etdiyini ona xatırlatdı. Əli sultan da, zatında olan vəfadarlıq və insanlığı üzündən, Cavad xanın hüzuruna gəlib, ixlas və təzim ilə qalanın açarını təslim etdi və onun xidmətində durdu. Bu hadisədən sonra Gəncə əhalisi ona tabe oldu. Ətrafa dağılmış xanlar da öz mülklərinə qayıtdılar. 

Digər tərəfdən Ağa Məhəmməd xan hicri 1210-cu (=1796) ildə, Tehrana varid olandan sonra səltənət tacını başına qoyub, Xorasana hərəkət etdi. Məşhəd şəhəri asanlıqla alındı. Şahrux mirzə Nadirin xəzinələrini ona verdikdən sonra vəfat etdi. Oğlu Nadir mirzə Qəndəhara qaçdı, Teymur övladından Əfqan şahına pənah apardı. 

Sonrakı il, şah Şuşa qalasını almaq və Şirvana ölkəsini fəth etmək qəsdilə  100.000 qoşunla səfərə çıxdı. Araz çayını keçəndən sonra, İbrahim xan Car nahiyəsinə qaçdı. Şuşa qalası  maniəsiz və zəhmətsiz zəbt edildi. Əliqulu xan Sərdar Şirvana təyin olundu. Qasım xan zahirdə itaət göstərdi. Ruslar Qarabağdan qayıdandan sonra, Qətran səngərinə gəlmiş olan Mustafa xan, oradan şahın hüzuruna getdi. Bundan qorxuya düşən Qasım xan, Şirvanı boşaldıb Şəkiyə qaçdı. 

Gəncəli Cavad xan və bakılı Hüseynqulu xan da şahın hüzuruna gəlib töhmət edildilər. Hələ bu üç nəfərin işinin axırı məlum deyildi. Bu zaman, hicri 1211-ci ( = 1797) ildə həziranın (iyunun) 12-də, səhər açılanda, həyatları qorxu altında olan saray xidmətçilərindən iki-üç nəfər, qaniçən şahın qəzəbindən qorxub onu öldürdülər. Keşik əmirlərindən və sairdən bir neçə nəfər cəvahir və qiymətli şeylərdən ələ keçəni götürüb Tehrana qaçdı. 

Ağa Məhəmməd xanın aşağıda yerləşmiş    böyük    ordusu da onun baş əmirlərindən Sadıq xan Şəqaqinin başına toplandı. Şahın qatilləri onun qılınc, xəncər, bazubənd və sandıqçasını Sadıq xanın yanına aparmışdılar. Sadıq xan Azərbaycanı fəth etdikdən sonra Qəzvin üzərinə gəldi. Lakin şəhərə girə bilmədi. Öldürülən padişahın vəliəhdi və qardaşı oğlu Fətəli şah Hüseynqulu xan oğlu ilə olan müharibədə Sadıq xan məğlub olub Sərabə qayıtdı. Fətəli şah Zəncana gəldi, Hacı İbrahim xan Şirazini Sadıq xanın yanına göndərib təklif etdi ki, itaətə gəlib, dövlətə aid qiymətli şeyləri təslim etsin. Sadıq xan bütün şeyləri ərizə ilə göndərib üzr istədi. O, şah tərəfindən bağışlandı. Gərmrud və Səraba hakim təyin olundu. 

Ağa Məhəmməd şah öldürüləndən sonra, Şuşada Pənah xan nəvəsi Məhəmməd bəy Mehrəli bəy oğlu bir neçə gün hökmranlıq iddiasında oldu. Lakin o, İbrahim xan gələn kimi Şəkiyə qaçdı. Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xan onu həbsə alıb, şirvanlı Mustafa xanın yanına göndərdi. Məhəmməd bəy qubalı Fətəli xanın əmrilə, onun atasını və qardaşlarını Bakıda öldürmüşdü. Buna görə, o da Məhəmməd bəyi intiqam məqsədilə öldürdü. 

İbrahim xan şahın cənazəsini böyük ehtiram və alimlərin (ruhanilərin) müşayiətilə yola saldı. Səmimiyyət və ixlas tərzilə yeni şahın hüzuruna bir ərizə yazdı və nəvazişə nail oldu. Oğlu Əbülfəth ağanı da padişahın hüzurunda qalmaq üçün göndərdi. 

Mustafa xan Şuşadan Şirvana qayıtdığı zaman, şahın Təbrizdən gətirib Muğanda saxladığı  kor Məhəmmədhəsən xanı özü ilə aparıb  Şirvanı aldı. Buradan da Şəki üzərinə getdi. Səlim xan Qarabağa qaçdı. Məhəmmədhəsən xan yenə hökumət başına keçdi. Mirzə Məhəmməd xan şahın öldürülməsi xəbərini alınca, Qubadan Bakını almağa hərəkət etdi. Hüseynqulu xan ondan qabaq gəlib, qalanın müdafiəsilə məşğul oldu. Axırda aralarında barışıq olub məmləkəti böldülər. Hüseynqulu xan şəhərdə, Mirzə Məhəmməd xan Məşqətə kəndində bir qala tikdirib, hökumətə oturdular. 

Bir zaman sonra şahın yaxın adamlarından olub, Xoy və Təbriz əyalətlərini idarə  edən Cəfərqulu xan Dünbüli, Sadıq xana qarşı köhnə ədavətinə  görə , bir bəhanə ilə gəlib Sərabı xaraba qoydu. 

Sadıq xan Muğan yolu ilə Şirvana, Mustafa xanın yanına qaçdı. Bir müddət keçəndən sonra, Cəfərqulu xanın başına dönüklük havası düşdü. Bunu eşidən Sadıq xan Şirvandan Sərabə qayıdıb, onunla birləşdi və bir neçə başqa əmirlə üsyana başladı. Cəfərqulu xanı məhz bir xain kimi qələmə verən Sadıq xan, özü şahın sarayına gəldi. Lakin o, boş bir otaqda həbs edildi və burada da acından öldü.