Шанхай ынтымақтастық ұйымының құрылуы барысындағы геосаяси жағдайлар

    Төртіншіден, ШЫҰ-на қатысу әлеуметтік экономикалық жағынан көпжақты ынтымақтастық  орта мерзімдік жетістіктерге қол  жеткізуге жол ашады. Қытайдың қуатты экономикалық потенциалы мен инвестиция құю мүмкіндіктері өзге аймақтық бірлестіктермен ынтымақтастыққа түскеннен гөрі ШЫҰ- на қатысуға жол ашады. Орталық Азияның жас тәуелсіз елдерінің экономикасы үшін Қытайдың экономикалық реформалары баға жетпес үлгі болады.

    Салық жүйесінің жұмсақтығы мен льготтылығы, ашық экономикалық аймақтардың құрылуы, парақорлықты қатаң әдістермен алдын алу елге мол инвестицияның құюлуына серпіліс береді. Қытайдағы реформалардың ғаламат жетістіктері мен экономиканың қарқынды дамуы Қытайдың орасан зор күшті екендігін көрсетеді. Әлемдегі экономикалық дамуы жағынан ең озық елмен ынтымақтасу Қазақстанның экономикалық жағынан өркендеуіне алып келетіндігі сөзсіз. Бұл мәселе өте перспективті болып табылады. Себебі Қытай өзінің орта мерзімді стратегиясы ретінде елдің орталық және батыс өңірлерін дамытуды таңдады. Осы бағытта бүгіннің өзінде өте қомақты табыстарға қол жеткізді.

    Қытайдың  батыс өңірлерді аса шапшаңдықпен игеру оның Орталық Азиядағы саяси  экономикалық позициясының нығая түсуіне  зор мүмкіндік береді.

    Ұйымға  мүше Қазақстан және Орталық Азия елдері үшін транспорттық коммуникациялар сферасында ынтымақтастықты дамыту да өте тиімді. АСЕАН мен Еуропаны байланыстырып тұратын әуе, темір, тас, өзен жолдарын салу Орталық Азия елдерінің экономикалық дамуына зор мүмкіндіктер береді. Әйгілі Жібек жолының орнына трансқұрлықтық коммуникацияларды құру Қазақстан мен аймақтың өзге елдерінің энергетикалық ресурстары мен шикізаттарын игеруге аса ұмтылыс жасап отырған Қытай үшін өте тиімді болмақ [73, 248-249б.].

    ШЫҰ-на қатысу тек сауда және байланыстар  саласынд а ынтымақтастықты дамытуға жол ашып қоймайды, сонымен қатар шекара аумағындағы экологиялық проблемаларды, трансшекаралық өзендер мәселелерін, миграция, диаспора мәселелерін рационалды түрде шешуге ықпал етеді. Бірақ Қазақстанның ШЫҰ аясында Қытаймен байланыстарды, әсіресе экономикалық қатынастарды дамыту бірқатар кері факторлар тарапынан күрделене түседі.

    Екі жақты сауда саттық байланыстар  саласы бойынша:

    -стихиялық  элементтердің көптігіне және  дұрыс ұйымдастырылмауына байланысты  саду саттық қарым қатынастарының  тұрақсыздығы;

    -екі  жақты сауда саттық қарым қатынастардан Қазақстанның көп пайда табуы қытай тарапынан назарлық тудырады;

    -Қазақстан  нарығының қытай тауарларының  сапасыздығы;

    -әріптестің  экономикалық қуаты мен мүмкіндіктерін  аз білу, ақпараттық алмасудың  әлсіздігі;

    -Валюталық  қаржы саласында;

    -өзара  есептесу жүйесінің жетілдірілмеуі

    -банктер  арасындағы өзара тиімді байланыстар  жүйесінің дамымауы

    Инвестициялық өндірістік ынтымақтастық саласында

    -ТЭК  саласында ауқымды бірлескен  жобалардыжүзеге асыру жолында  туындайтын объективті және субъективті сипатттағы үлкен ұйымдастырушылық қиындықтары. Шекара маңындағы сауда саттық саласы бойынша Қазақстан жағы үшін шекара маңындағы сауда саттықтың тиімсіз, әрі қолайсыз қүрылымының орын алуы, оның ұйымдастырушылық деңгейінің әлсіздігі, әріптестің мүмкіндіктерін білмеу, экономикалық дауларды шешудегі және есеп айырысудағы механизмдердің тиімсіздігі

    -өте  арзан қытай тауарларын енгізу  Қазақстанның ауылшаруашылық және  өнеркәсіптік базасына зор нұқсан  келтіреді;

    Қазақстан жағы үшін де, Қытай жағы үшін де қылмыстың қолайлы ортасының қалыптасуы негізінен шекара маңындағы сауда саттықтағы проблемалардың көптігімен түсіндіріледі.

    Екі жақты экономикалық қарым-қатынастардың  проблемалары көп жағдайда объективті сипатта болып келеді. Олардың  орын алуын екі елдің басшылығы да және осы проблемаларды шешу үшін шараларды қабылдайтын сәйкес ведомствалар да жетік біледі. ШЫҰ аясындағы ынтымақтастық Қазақстанның ұлттық мүдделеріне жауап береді. Қазақстан үшін ынтымақтастықтың аса басымдық салалары қауіпсіздікті қамтамасыз ету және өзара тиімді экономикалық ынтымақтастық мәселелері болып есептелінеді. Ұйымға мүше болу біздің республика үшін геостратегиялық жағынан да маңызды. Бұл жағынан алғанда Қазақстанның халықаралық сахнадағы беделі арта түсуде. ШЫҰ аясында барлық салалардағы ынтымақтастықты одан әрі дамыту және нығайту, кеңейту Қазақстан үшін орта мерзімді келешекте ең маңызды міндеттердің бірінен саналады. Ауғанстандағы талибан режимінің құлауы Орталық Азиядағы әскери саяси жағдайдың тұрақтануына алып келді. Осы жағдайда бастапқы кезде басты мақсаты шекара маңындағы аудандардағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету және терроризм, діни экстремизм және ұлттық сепаратизм секілді зұлымдық күштеріне қарсы бірігіп күресу болса, осыдан кейін ұйымға мүше мемлекетер басты назарды сауда экономикалық ынтымақтастыққа аудара бастады.

    Бұл ұйым құрылмай жатып ақ экономикалық байланыстардың іргесі қаланған болатын. 1998 жылдың 3 шілдесінде Алматыда Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан  басшылары аймақтағы экономикалық ынтымақтастықтың негізгі принциптерін дайындау мақсатында жиналды:

    -халықаралық  тәжірибеде қабылданған сауда  шарттарын өзара тиімді сауда  байланыстарын қолдану

    -әр  түрлі аймақаралық және шекара  маңындағы сауда экономикалық  ынтымақтвстықты қолдау және  нығайту, сондай ақ бес елдің компаниялары мен ірі кәсіпорындары арасындағы ынтымақтастықты нығайту

    -әрбір  бес мемлекеттегі инвестиция  салу жағдайын жетілдіру және  олардың территориясындағы экономикалық  жобаларды жүзеге асыруда инвестицияларды  тарту жағдайын қалыптастыру[45, 18б.].

    2000 жылы бестіктің Душанбе саммитінде  сауда экономикалық әріптестікті  дамыту шеңберінде өз елдеріндегі  іскерлік атмосферасы мен инвестициялық  климатты жетілдіру мәселеріне, бестік елдерінің азаматтарына  және кәсіпорындарына қолайлы  шаруашылық жүргізуге қажетті жағдайлар жасау мәселелеріне, ынтымақтастықты дамыту процесінде туындайтын дауларды шешу мәселесіне ерекше көңіл аударады. Сонымен қатар қытайлық тарап Ресей мен Орталық Азия елдерінің Қытайдың батыс аудандарын игеруге тартылуға ұмтылыс жасады.

    2001 жылы 14 қыркүйекте ШЫҰ-на қатысушы  мемлекеттердің үкімет басшылары  аймақтағы экономикалық ынтымақтастықтың  төмендегі мақсаттары көрсетілді:

    - Қатысушы мемлекеттердің өз экономикасының  қарқынды дамуына ықпал ететін  жалпы экономикалық дамуға байланысты өзара толықтыруларын айқындау

    - Сауда мен инвестицияның ауқымын  кеңейту

    - Бірлескен өндіріс орындарын  және шаруашылық субъектілеріндегі  сауда экономикалық қатынастарын  дамытуға жағдай жасау

    - Сауда мен инвестициялық ахуалды  жеделдету, сауда мен капиталды, қызмет түрлері мен технологияның еркін алмасу жағдайларына мүмкіндік беру

    - Сыртқы экономикалық қатынастарды  реттейтін ұлттық заңдарды үйлестіру

    - Осы ұйымға қатысушы мемлекеттердің  әкімшілік территориялық бірліктері  арасындағы әр түрлі салалар бойынша қатынастарды дамыту және нығайту

    - Коммуникация және көлік салаларындағы  қолда бар инфрақұрылымды ұтымды  пайдалану, транзиттік потенциалды  ары қарай дамыту

    - Қызмет көрсетумен алмасу салаларындағы  ынтымақтастықты нығайту

    - Табиғат байлықтарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, бірлескен экологиялық жобаларды жүзеге асыру

    - Аймақтық экономикалық ынтымақтастықты  дамыту механизмдерін жасау және  дамыту[46, 60б.].

    Сонымен қатар жоғарыда айтылған шарттарды  ескере келіп, сауда мен инвестиция үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыру осы салалардағы кедергілерді кезең кезеңімен жою арқылы жүзеге асыру көзделді. Әрі тауарлар мен жолаушыларды, сонымен қатар транзитті тасымалдауды жүзеге асырудың құқықтық экономикалық және ұйымдастырушылық шарттарын қамтамасыз ету де қарастырылды[46, 61б.].

    Екі және көп жақты, сонымен қатар  аймақтық негіздегі экономикалық, сауда, экологиялық, инфрақұрылымдық, көлік  және коммуникация жобаларын жүзеге асырудың көптеген мәселелері 2004 жылы 17-маусымда ШЫҰ- ның Ташкент саммитінде талқыланды. Осы саммитте сөз сөйлеген ҚХР ның төрағасы Ху Цзиньтао «Қытай үкіметінің ШЫҰ шеңберінде экономикалық қатынастарды дамытуға 900 миллион доллар қаржы бөлетінін» мәлімдеді[1, 80б.].

    ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің экономика саласында  өзара байланыстарды дамыту жақсарту үшін инвестицияларды тарту мақсатында тауар айналымын іс жүзінде арттырудың мәселелері 2004 жылғы 23-қыркүйекте Бішкекте өткен осы ұйымның мүше мемлекеттерінің үкімет басшыларының мәжілісінде қарастырды [75, 56б.].

    Әсіресе, бірлескен жобаларды қаржыландыру мақсатында ШЫҰ-ның арнайы даму қорын құру мүмкіндігі өткір талқыланды. Үкіметтердің басшылары сауда мен инвестиция салаларында тарифтік емес кедергілерді ақырындап жою туралы, стандарттау және тауарларды бағалау саласында ынтымақтастыққа қол жеткізу туралы өзара келісімге келді.

    ШЫҰ аясында сауда экономикалық ынтымақтастыққа  қатысты Қазақстанның позициясы  осы ұйымның барлыұ мүше мемлекеттермен экономикалық байланыстарды тереңдету  және дамыту болды. Мәліметтерге сүйенсек, 2004 жылдың бірінші жартысында ШЫҰ мемлекеттерімен тауар айналымының көлемі 60,2 миллиард долларды құраған. Мұның өзі 2003 жылдың көрсеткішімен салыстырғанда 67,8 пайызға артқан[1, 81б.].

    Енді  ШЫҰ шеңберінде Қазақстанның көздеген тікелей жобаларына келсек, қазіргі  таңда Қазақстан келесі жобаларды шапшаң түрде жүзеге асырудың бастамасын қолға алып отыр. Демек бүл жобалар өте маңызды бірқатар салсларды қамтымақ. Атасу Алашаңқай мұнай құбырларын жүргізу, мұнайды Омбы Павлодар Шымкент мұнай құбырлары арқылы тасымалдауды қайта қалпына келтіру, Орта Азиялық және Ресейлік газды тасымалдау саласында ынтымақтастық орнату Қытайға газ жеткізуді ұйымдастыру, тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларында бірлескен өндіріс орындарын құру тәрізді маңызды жобаларды жүзеге асыру көзделіп отыр.

    ШЫҰ аясында Қытаймен осы ұйымның мүше мемлекеттерінің, оның ішінде Қазақстанның да екі жақты ынтымақтастықты ары қарай жетілдіруі жалғасып келеді. Саяси салада Қытаймен байланыстарды дамыту Қазақстан үшін несімен үшін мынадай маңызды деген сауалдың тууы әбден мүмкін. Мұның өзіндік себептері де бар. Өйткені бұл Қазақстанның мүддесі үшін мынадай себептерге байланысты

    -Терроризммен, экстремизммен, сепаратизммен, және  нашаның таралуымен күрес жүргізудің  қажеттігі

    -Шекара  маңындағы аудандардағы өзара  сенімділік режимін тұрақты түрде ұстап тұру

    -әскери  техникалық салалардағы ынтымақтастық

    -полигондарда  ядролық қаруларды сынауды Қытай  тарапының мораториді жүзеге  ассыруға қолдау көрсету

    -Шыңжаң  өлкесіндегі қазақ диаспорасының  мәселесі

    -Қазақстан  мүнайын экспорттау

    -Екі  елдің темір жол мүмкіндіктерін пайдалана отырып, еуро азиялық көлік коридорын қалыптастыру

    -Қазақстан  ауылшаруашылық өнімдерін өткізу  рыногын қалыптастыру.

    -Алматы  облысы мен Шыңжаң өлкесі арасындағы  шекара маңындағы сауда экономикалық  ынтымақтастықты кеңейту

    -Қытайдан  бастау алатын трансшекаралық  өзендер мәселесін реттеу

    Қорытындылай  келе, халықаралық терроризммен ғаламдық деңгейде күресу жағдайында тұрған әлемдік  қауымдастық бірте бірте ұлы  державалар арасындағы қатынастардың  шиеленісуінің жаңа арнасына тартылуда.

    ШЫҰ көпполярлы әлемде өмір сүргісі келетін  көптеген Шығыс елдері үшін тартымды ұйым болып отыр. Ұйымның тартымдылығы мен аса жоғары деңгейде қызығушылық  туғызып отырған себебі Оны басты  себебі Қытай мен Ресей секілді  алып елдердің ресурстары мен Орталық Азия мемлекеттерінің(Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан, және Қырғызстан) потенциалына келіп тіреледі. ШЫҰ-ның әлемдік рейтингі жыл өткен сайын күшейіп келеді, қазірдің өзінде оннан астам мемлекеттер ұйым қатарына қосылуға өтініш беріп отыр. Беделді халықаралық ұйымдар ШЫҰ-мен әріптестікті жолға қоюда, бұл тізімде жыл сайын артып келеді. 2006 жылдың 15-17 маусымында Шанхай қаласында өткен ұйымның мерейтойлық саммитінде ШЫҰ-ның ары қарай кеңеюіне мораторий жарияланды. Бұл жайт ШЫҰ-ның тұйықталуын емес, керісінше аз ғана мерзім ішінде құрылған және шапшаң дамудағы ішкі процесті саяси және идеологиялық тұрғыда бір қорытып алу екендігі аңғарылады.