Шанхай ынтымақтастық ұйымының құрылуы барысындағы геосаяси жағдайлар

    Қазіргі кезде алпауыт ұйымдардың біріне АСЕАН, Еуропалық Одақ, ЕурАзЭҚ және өзге де құрылымдар жатады.

    Аса белгілі халықаралық ұйымдардың біріне Тарифтер мен сауда жөніндегі  басты келісім (ТСБК) жатады. Мұндай ұйымдардың өзге мысалдары ретінде халықаралық келісімшарттың уәкілтті тараптарының мерзімді түрде өткізіліп отыратын мәжілістерін, тәжжірибеде кең қолданысқа ие болған экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссияларды атап кетуге болады. Осыған ұқсас құқықтық сипатқа ЭКЕ мен ЭКЕ-нің мүшесі болып табылмайтын елдердің арасындағы ынтымақтастық жөніндегі комиссиялар ие болған. Мұндай комиссиялар ЭКЕ-нің Финляндиямен, Иракпен, Мексикамен, Никарагуамен жасасқан ынтымақтастық туралы келісімдердің негізінде құрылған болатын.

    Халықаралық комиссияларға экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақсатық жөніндегі комиссиялармен (комитеттермен) қатар сондай-ақ уәкілеттілер кеңестерін жатқызу керек. Ж.М. Вельяминов, осы мәселені қарастыра отырып, мынаны атап кетті: «барлығында халықаралық ұйымдардың қасиеттері болуы мүмкін, алайда бұл қасиеттердің жекелеген түрлері жеткілікті мөлшерде толық байқалмауы мүмкін, және де қатысушылардың халықаралық ұйымды құруға деген ниетін түсіндірмелеп отырудың нақты негізі жоқ. Негізінде оларға халықаралық немесе мемлекет ішіндегі құқықтық субъектілік тән емес» «...мемлекеттердің құқықтық субъективтілігі объективті сипатқа ие, былайша айтқанда әлдекімнің ниетіне байланыссыз орын алады» [58, 107б.]. Халықаралық құқық субъектілерінің жеке тобын халықаралық ұйымдар құрайды.

    Кейінгі кезде халықаралық ұйымдардың халықаралық  норма шығаруға қатысу әдістерінің  едәуір кеңейгені байқалады.

    ХҚ-да нормаларды халықаралық органдар мен  ұйымдардың актілерді қабылдауы  арқылы құрудың жаңа әдісі кең  тарауға ие болды. Ж.И. Тункин айтып кеткендей, «қазіргі кезде халықаралық құқық нормаларының келісімшарттық және әдеттегі процестерімен қатар халықаралық-құқықтық нормалар халықаралық ұйымдардың мемлекеттер үшін заңды тұрғыдан міндетті болып келетін нормтивтік резолюцияларды қабылдау арқылы туындауы орын алуда» «Халықаралық ұйымның резолюциялары — халықаралық құқықтың нормаларын құрудың жаңаша әдісі, халықаралық құқықтың жаңа дереккөзі» [59,108б.]

    Айта  кететіні, халықаралық ұйымдар органдарының қабылдаған актілерінің заңды күші олардың құрылтайшы құжаттарымен белгіленеді. Халықарлық ұйымдардың көпшілігінің жарғыларына сәйкес олардың органдарының шешімдері ұсыну сипатына ие болып келеді. Алайда өздерінде ХҚ нормалары берілген актілердің екі тобын атап кетуге болады.

    Олардың құрамында: сол ұйымның орындауы үшін міндетті болып табылатын ережелерді белгілейтінт резолюциялар, органдардың регламенттері, ұйымның бюджетін құрастыру туралы резолюциялар, осы ұйымның әрекет ету тәртібін реттейтін нормалар және т.б.. Бұл халықаралық нормалар сол ұйымның ішкі құқығының бір бөлігін құрайды.

    Мысал ретінде ЕЭК Кеңесінің 1992 ж. 21 желтоқсанындағы  № 3955/92 регламентін атап кетуге болады. [60, 95б.] Регламент АҚШ, Жапония, Ресей  Федерациясы мен біріккен түрде  шығып отырған Атом энергетикасы жөніндегі еуропалық қауымдастықтың және Еуро-К-ның арасындағы Халықаралық ғылым мен технология орталығын бекітетін Келісімді бекітіп қана қоймайды. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесінің жалпы мәселелеріне өздерін тек мемлекеттар ғана емес, халықаралық ұйымдар да пайдаланатын иммунитеттер туралы мәселені жатқызған дұрыс болады. Заңгерлік әдебиеттерде аталғандай, «халықаралық ұйымдардың иммунитеті мәселелері тек академиялық мағынаға ие болып қана қоймайды: олар сол не өзге ұйымның тәжірибелік іс-әрекетінің жалпы бағытымен тікелей байланысты болып келеді» [61, 94б.].

    Отандық әдебиеттерде оларды құрудың келісімшарттық негізі, тұрақты әрекет ету сипаты, тұрақты құрылымның болуы тәрізді  қасиеттері көрсетіледі.

    Осының  барлығы кездейсоқ нәрсе емес. Халықаралық ұйымдардың сан-алуандығының зор болуы соншалықты, оларға берілген анықтама аса жалпылама сипатқа ие болуы мүмкін. Олардың кейбіреуі халықаралық орган болғаннан гөрі, халықаралық ұйымдар болып табылады. Олардың толықтай халықаралық құқықтық субъектілігі жоқ, мысалы, Балтық теңізі мемлекеттерінің кеңесі, Қара теңіздегі экономикалық ынтымақтастық. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның ережесі мүлде бірегей болып келеді, ол 1994 ж. халықаралық-құқықтық келісіммен емес, саяси келісіммен құрылған және оның заңды мәртебесі жоқ. Және осының барлығы оның көздеген мақсаттарының маңыздылығы мен жеткілікті дәрежеде дамыған ұйымдық құрылымына қарамастан[62, 61б.].

    «Объективті»  құқықтық субъектілікке ие әмбебап  халықаралық ұйымдар болады. БҰҰ-ға қатысты бұл ереже Халықаралық Сотпен мойындалған болатын. Халықаралық Соттың кеңестік қорытындысынан алынған БҰҰ-ның қызметінде арқалаған залалды өтеу туралы төмендегідей ереже көңіл бөлуге тұрарлық: Халықаралық қауымдастық мүшелерінің көпшілігін құрайтын елу мемлекет халықаралық құқыққа сәйкес олардың өздері мойындайтын субъектілікке ғана емес, объективті халықаралық субъектілікке ие құрылымды құруы мүмкін. Дәл осы нәрсе БҰҰ-ның өзге ұйымдарына қатысты болып келеді деп санауға негіз бар.

    Халықаралық құқық комиссиясығ әсіресе олардың қатысуымен келісімшарттар құқығы туралы баптардың жобасын әзірлеу кезінде ұйымдардың құқықтық субъектілігінің өзіне тән сипаттарын бірнеше рет талқылаған болатын. Негізгі өзгешелігі сол, егер мемлекеттер халықаралық құқықтың тең құқылы субъектілері болып табылса, онда ұйымдар мемлекеттердің келісімге келуінің нәтижесі болып табылады, ол олардың әрқайсысының ерекше уәкілеттіктерін ұсынумен солардың заңды сипатын белгілейді. Соның нәтижесінде ұйымдардың құқықтық субъектілігі әртүрлі болып шығады.

    Автор атап өткендей, 1949 және 1980 жж. аралығындағы халықаралық ынтымақтастықтың өзіне  тән қасиеттеріне төмендегілер айналды:

    - халықаралық ұйымдардың құрылуы;

    - 1961 ж. 19 желтоқсанындағы 1707 (XVI) «Халықаралық  сауда экономикалық дамудың аса маңызды құралы ретінде» резолюциясы қабылданды;

    - 1974 жылы шикізат проблемаларын  талқылау үшін VI арнайы сессия шақыртылды;

    - Лимада қосылмаған мемлекеттердің  сыртқы істер министрлерінің  конференциясында қабылданған Лималық  декларация (тамыз 1975 ж.);

    - 1980 жыл- БҰҰ Бас Ассамблеясының  арнайы сессиясы, онда халықаралық  жаңа экономикалық тәртібіндегі  мәселелер де талқыланған болатын;

    - Веналық халықаралық келісімшарттар  конвенциясы.

    Халықаралық экономикалық қатынастарды реттеу жүйесінде  ГАТТ маңызды орынға ие. Ресми түрде алғанда ГАТТ халықаралық ұйым болып табылмайды, алайда келісімге қатысушылардың іс-әрекетінің тұрақты сипаты (мерзімді түрде «раунд»-конференцияларды өткізу, үнемі түрде әрекет ететін бірқатар органдарды құру) ГАТТ-ты халықаралық ұйымдарға жақындатады.

    Жоғарыда  екінші дүниежүзілік соғыстан кейін  халықаралық сауда ұйымын құруға деген талпыныстарға көңіл бөлінген болатын. 1947- 1948 жылдары Гаванда сауда  мен жұмыс бастылық жөніндегі  халықаралық конференция болып  өтті, соның жұмысының нәтижесінде 1948 ж. 24 наурызында Гаваналық халықаралық сауда ұйымының жарғысына қол қойылған болатын. Алайда бұл жарғы күшіне енген жоқ. Ұйымның жарғысы жөніндегі келіссөздермен бір уақытта Тарифтер мен сауда жөніндегі басты келісімді жасасу туралы келіссөздер өткізілген болатын. Бұл келісімнің мәтініне Женевада 1947 ж. 30 қазанында қол қойылды, ал 1948 ж. 1 қаңтарынан бастап ол оған қол қойған елдер үшін (негізінен дамыған капиталистік мемлекеттер үшін) күшіне енді.

    Халықаралық сауда ұйымын құру әрекеттері сәтті болмады, ГАТТ сол келісімге қатысушы-мемлекеттердің сауда және тарифтік саясатын реттейтін жалғыз ғана көптараптық құжатқа айналды. ГАТТ-тың іс-әрекетінде әртүрлі пішінде 139 ел қатысады, оның 85-і -толыққанды қатысушылар.

    Бұл келісімді жасасудағы басты мақсат – қатысушы-елдердің арасындағы, әсіресе АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінің арасындағы қатысушы-елдердің арасындағы экономикалық қатынастарды реттеу механизмін сыртқы экономикалық саясат саласындағы өзара келісімге келу арқылы құру.

    Егер  алғашқы қызмет ету жылдары ГАТТ негізінен АҚШ-тың саудалық өктемдігіне ықпал етсе, бұдан арғы уақытта ол мемлекеттердің арасындағы саудалық-саяси қарама-қайшылықтарды жұмсартудың құралына айналды. ГАТТ-тың іс-әрекетінде үлкен мағынаға дамушы елдердің саудалық-экономикалық проблемаларын талқылау да ие болды.

    Келісімде жарияланған негізгі міндет,- сыртқы сауданы ырықтандыру, кедендік тарифтерді төмендету, импорттың сандық шектеулерінен  бас тарту, кемсітуді жою, сондай-ақ өзге де саудалық-саяси шараларды  көптараптық негізде жүргізу. Келісім жағдайларында орталық орынға барынша ықпал жасау режимін қолдану туралы қаулылар ие болуда.

    Сол себептен ОПЕК жоғары бағаларды ұстап  отыру саясатының негізгі реттеушісіне айналды.

    Барған  сайын төмендеп бара жатқан нарықтағы  үлесін қорғау үшін ОПЕК «қарсы бағалар» механизміне көшті, олар өндірушілерге бағасындағы аса төмен шығындармен (шығындар қосу салықтар) бәсекелестік артықшылықтар алуға мүмкіндік береді. Осылайша, 1986 жылдан кейін ОПЕК-тің баға құраушы қызметі биржаға ауысты.

    Сондықтан 70-шы жылдары орын алған «ОПЕК-тің  саясаты = мұнайдың бағасы» деген  тәуелділік онша қатал болып табылмайды. Қазір оған әлемнің 11 елі кіреді: (Алжир, Индонезия, Иран, Кувейт, Ливия, Нигерия, Қатар, Сауд Аравиясы, Біріккен Араб Эмираттары, Венесуэла, Ирак). ОПЕК-тің әлемдік нарыққа шикі мұнайды жалпы экспорттау көлемі шамамен 40% құрайды.

    Бұл бірлестіктің негізгі мақсаты –  мұнай нарығын реттеу, оны бақылап  отыру. Негізгі мақсатқа негізделсек, бұл бірлестіктің міндеттеріне бағаларды  тағайындау, эмбарго, және өзге де бірқатар шаралар жатады. 80-ші жылдардан бастап жағдай өзгерді.

    Біріншіден, мұнай нарығы шынайы әлемдік нарыққа  айналды. Интернационалдандыру мен  ғаламдандыру процестерінің қарқынды дамуы мына жағдайға әкелді: бүгінде  ол ғаламдық экономикалық қатынастар жүйесіне енгізілген, олар кері байланыс механизмдері арқылы оның мінез-құлқына бұрынғыдан да кең әсерін тигізеді.

    Екіншіден, 80-ші жылдардың соңынан бастап әлемдік  мұнай нарығында іс-жүзіндегі, сондай-ақ потенциалдық ұсыныстың артық мөлшері қалыптасты. Оның үстіне бұл артық мөлшер сұраныс жағында да, ұсыныс жағында да орын алуда.

    Сұраныс жағында әлемдегі сұйық отынның  негізгі тұтынушылары болып табылатын  индустриалдық тұрғыдан дамыған  елдердегі ЖІӨ-нің энергиялық сыйымдылығы  төмендеп келеді. Тұтыну технологиялық (өнім бірлігіне қатысты тұтынудың меншікті салмағының азаюы), құрылымдық (ЖІӨ-нің құрылымында энергияны аз қажет ететін өндірістер мен салалардың үлесі артып келеді) факторлардың арқасында барған сайын көп энергияны қажет ететін болып барады.

    Мұнай өндіруші мемлекеттердің қарқынды ғылыми-техникалық прогресі мен ұтымды салықтық саясатының нәтижесінде ұсыныс жағында шығындар азайып келеді және ұсыныс жаңа кеніштерді енгізу арқылы (ГРР-дың тиімділігі артып  келеді), сондай-ақ мұнай берудің артуының (игеріліп жатқан кеніштердегі алынатын потенциалдың артуы) арқасында көбейіп келеді.  

1.2 Шанхай  ынтымақтастық ұйымының құрылуына  әсер еткен негізгі геосаяси  факторлар 

    Халықаралық және аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылық әрқашанда өзекті болған мәселе. Әсіресе XX ғасырдың екінші жартысында әлемдік өркениеттер мен мәдениеттердің, діндердің ошағынан саналатын Азия құрлығында аймақтық проблемаларды тиімді, әрі ұтымды шешу мақсатында ортақ тұғырнама қалыптастырудың көптеген әрекеттері қолға алынып келді. Осы процестердің айқын көрінісі ретінде Оңтүстік–Шығыс Азия елдерінің ассоциациясы (АСЕАН), Араб елдері лигасы, құрлықтың әр тұстарындағы Америка Құрама Штаттарының бастамасымен құрылған бірқатар әскери-саяси одақтар мен альянстар (СЕАТО, СЕНТО т.с.с.), сонымен қатар Кеңес Одағының Азиядағы ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құру туралы ұсынысы бола алады.

    Бірақ жоғарыда аталған қауіпсіздік пен  тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған  талпыныстардың барлығы дерлік сәтсіздікпен аяқталған. Қытайдың мәдени-демографиялық экспанциясынан қорғану мақсатында біріккен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің құрған ұжымдық қауіпсіздік жүйесі аймақтық деңгейден аса алмады. 1945 жылы құрылған тілі мен діні бір Араб елдері лигасы Американ империализмі мен Израиль мемлекетінің алдында қарсыласуға қауқарсыздық танытып, ақыр соңы лиганың ішінде алауыздықтар асқына түсіп, оның қызметі тек қағаз жүзінде ғана қалды. АҚШ-тың Азияда құрған ұжымдық қорғаныс жүйесі негізінен таза идеологиялық сипатқа ие болды. Қырғи – қабақ соғысының бәсеңдеуі кезеңінде ол қорғаныс жүйелері толықтай ыдырады. Кеңкс Одағының да ұсыныстары ақыр соңы жалған болып, кеңес әскерлері Ауғаныстан территориясына енгізілгеннен кейін оның құрлықтағы беделі төмендеді. Жалпы аоғанда осы уақытта құрлықта конструктивті түрдегі қауіпсіздік жүйесі мен мәдениеттер арасындағы диалогты орнату бастамасын көтерілгенімен, оны жүзеге асыру сәтсіздікпен аяқталып отырды.