Тақырып. Несиелік және банктік жүйе. Несиелік мекемелердің түрлері

Мүндай несиелеу әдісінде несие компенсациялық сипатта болды, өйткені, несие шаруашылық органдардың қүндылыңтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары бөлігіне жүмсалған меншікті қаражаттары-ның орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер жай несиелік шоттар бойынша берілді. Сондай-ақ бүл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру жолымен жүзеге асырылды.

Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы несие қозғалысы материалдық қүндылықтар айналымымен, яғни олардың түсу және жүмсалуына байланысты анықталады. Бүл несиелеу әдісінде жаңа несиенің берілуі мен бүрын берілген несие бойынша қарыздың қайтарылуы уақыт бойынша үштасып қалып отырды. Мүнда несие төлемдік сипатқа ие болды, себебі несиенің берілуі тікелей төлемге қатысты және ең бастысы. заемдың қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы несиелік шоттар бойынша беріліп отырылған.

Несилік әдістері

Бүл жерде несиенің қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік несиелік шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.

Демек, бірінші әдіс бірақ рет пайдалануға жараса, ал екіншісі, банктік несиелерді үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын үйымдастыруда оның рөлі арта түсті.

Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтуімен байланысты өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті реформалаудың бірінші кезеңінің жүрісінде саны көп ауқымды объектілерді несиелеуден (қалдық бойынша, сол сияқты айналым бойынша да) біртүтас несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша несиелеуге етудің объективті процесі аяқталды.

Мүнда айналым бонынша несиелеу жиынтың қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын қабылдады, сондай-ақ мүндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық салалары өткізілді.

К,азіргі жағдайда мүндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік, қүрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау-сату үйымдары несиеленеді.

Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:

•                      айналым бойынша несиелеу әдістері;

•                      к,алдык бойынша несиелеу әдістері;
■ айналым-қалдъщтык,.

Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген объективтік қажеттілікті үлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бүл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бүл әдіс негізінен несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе үлғайту шараларына байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын процесс болып табылады.

Қалдык, бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік тауарлы-материалды қүндылыңтар және шығындар қалдықтарымен өзара байланысты.

Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті қүндылықтарды өзінің қаржылай көздері есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды қамтамасыз өте отырып, банктен несие алуға өтініш жасайды, сондай-ақ шығарылған шығындарын өтейді.

Несие бүл жағдайда тауарлы-материалды қүндылықтардың қалдықтарын есепке ала отырып, ком-пенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді.

К,алдың бойынша несиелеуде-несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым бойынша несиелеуде несиелеу объектісі толығымен қамтылады.

Айналым және қалдьқ бойынша несиелеудің іс жүзінде үштасуының нәтижесінде айналым-к,алдықтық әдісі түзіледі.

Мүндағы бірінші кезеңде, несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде, берілген не-сие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-материалды қүндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде, несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.

Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынадай екі әдісі белгілі: бірінші әдіс бойынша несиені беру туралы мәселе әр алған сайын қарапайым тәртіппен шешіледі. Несие қаражатқа деген белгілі бір мақсатты қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бүл әдіс несиелерді нақты бір мерзімге, яғни мерзімді несиелерді беру барысында қолданылады.

Екінші әдіс барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын ала белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бүл несиелеу шегі оларға белгілі бір мерзім аралығында төлем ңүжаттарын банкке төлеуге көрсету жолымен қажеттілік шараларына байланысты пайдаланылады.

Несие берудің мүндай формасын несиелік желіні ашу деп

атайды.

Несиелік желі — келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде к,арыз алушыга несие беріп отыратындыгы заңдастырылган, ягни банктің қарыз алушы алдындагы міндеттемесі.

Ашылған несиелік желі арқылы несиенің есебінен банк пен қарыз алушының арасында жасалынған несиелік келісімшартқа сәйкес, кез келген есеп айырысу қүжаттарын төлеуге болады.

Несиелік желі көбіне бір жылға ғана ашылады, бірақ кейде одан да қысңа мерзімге ашылуы мүмкін. Клиент банктен несиелік желі мерзімінің кез келген уақытында қосымша келіссөздер жүргізбей-ақ және ешңандай бланк толтырусыз несие ала алады.

Бірақ банк қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлағанын байқап қойса, бекітілген шек көлемінде несие беруге келіспеу қүқығы сақталады. Белгіденген тәртіп бойынша, несиелік желі түрақты қ,аржылық жағдайы және жақсы ресурстары бар клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы да мүмкін.

I Несиелік желінің жанартылатын және жанартылмайтын түрлері болады. Жаңартылмайт.ын несиелік желі ашқан жағдайда несиені беріп және оны өтегеннен кейін банк пен клиент арасындағы қарым-қатынас аяқталады. Жаңартылатын несиелік желі барысында (револьверлік) несие автоматты түрде қарыздың белгіленген лимит шегінде беріледі және өтеледі.

Несиелік желі, сол сияқты, мақсатты да болуы мүмкін, Мүндай мақсатты несиелік желі клиенттің бір келісімшарт төңірегінде белгілі бір тауарларды жабдықтауды төлеуі үшін ашылады.

Жаңартылатын несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі жағынан отандық, яғни ірі объектінің айналымы бойынша несиелеу әдісіне көбірек үқсастығы да болады. Бірақ та олардың арасында айырмашылықтар бар. Сөйтіп, шетелдік банктер несиелік желіні тек бірінші кластық қарыз алушыларға ғана ашады, ал біздің коммерциялық банктерде ондай клиенттерді бөліп жатпайды.

Сонымен қатар, несиелеу шегін анықтау тәсілдері де әр түрлі, сол сияқты өлшенбейтін төлемдер көлеміне байланысты ажыратады. Бізде ол біршама маңызды. Мүндай кемшіліктер жаңа коммерциялың қүрылымдарға несиелік желі ашуға болмайды. Бірақ та, мүндай клиенттерді несиелеудің басты әдісі — әр жекелеген несиелерді беру барысында қарапайым көзңараста болу болып табылады.

Несиелеу механизмі және несиелік процесс

Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің «техникалың қабаты» ретінде бөліп қарастырады.

Несиелеу механизмі — несиенін берілу және к,айтарылу әдіс-тәсілдерін және несиелеу процесін, сондай-ак, несиенін к,озгалысына бак,ылауды к,амтитын несиелік механизмнін к,урамдас бөлігі.

Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бүл несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі — бүл несиені гылыми түргыда тану механизмін сипаттайды. Бүл механизм практикада нақты әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.

Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:

•                      несиеге деген өтінішті к,арау;
■ несиелік к,абілетін талдау;

•                      несиелік келісімшарт жасасу;

•                      несис беру;

•                      несиелік мәміленін орындалуына бак,ылау жасау.

I кезец. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті к,арау.

Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мүндай
қүжаттарда қарыз алушы мен сүралатын несие туралы негізгі
мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамта-
масыз ету мүлкі көрсетіледі.

Банктің қоятып талаптарына бай-
ланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипаты-
на байланысты қүжаттар беріледі.. Клиенттердің әр түрлі топ-
тары үшін әр турлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкің.

Мысал ретідегі қүжаттар  пакеттін қүрамына жататындар:             

1)күрылтайшылық қүжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландырылған жерді пайдалану қүқығын куәландыратын қүжаттар; азаматтардың төл қүжаттары және клиенттің несие алуға қүқығын растайтын басқа да қүжаттардың көшірмелері;

2.соң,ғы екі жылдың қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;

З.несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;

4.несиеленетін мәмілелерді растайтын. келісімшарттар көшірмелері (материалдық қүндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар, тауарлы-материалдық қүндылықтар шотының көшірмелері және т.с.с),

5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер бойынша көшірме);

6)қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік қүқығын растайтын қүжаттар;

7. несиеңі қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын қүжаттар;

8.қызметін жаңадан бастаған, яғни каржылық есептер және басқа да қүжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.

К,ажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін басқа да қүжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен түрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір қүжаттар тізімі қысқаруы мүмкін.

Карыз алушы банкке несие алуға өтініш жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп карточкасін толтыруы мүмкін.

Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы; ағымдың және ва-люталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі қүрыл-тайшылары; ол сүрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы есептік күнге берілген баланс қүрылымы және басқа да көрсеткіштер.

Тапсырылған қүжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.

ІІ Кезен.Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезені.

Қарыз алушының несиелік қабілеті — Қарыз алушының алған несиесі бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару кабілетін бағалаумен сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардң әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бүрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бүл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.

К,арыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай факторлар есепке алынады:

-несиеге к,атысты к,абілеттілгі. К,арыз алушыға несиені бере—отырып, қарыз алушының атынан шығатын түлғаның қүқықтың қуатын анықтайтын Жарғысы және нүскауымен танысуға тиіс;

- К,арыз алушының іскерлік бедел . Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп қарыз алушының ңагызды қаитаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ келесі шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы тусіндріледі.

-Табыс алу к,абілетлігі. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.

К,арыз алушының табыс алу қабілітіғі анықтау барысында сату көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады.

Бүл факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат қүны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бүл факторларға қоса   жарнамалау тиімділігі, бәсеке сияқтыы факторлар ескеріледі.

III кіезен. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу. Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп болганнан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен катынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сүрақтарда банк пен қарыз алушы келісімшарт негізінде шешеді.

( Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және жауапкершіліктерін аныктайды. Онда мыналар көрсетіледі:

—     несиелеу мақсаты және объектісі;

—     несиенің мөлшері;

—     несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;

—     несиені камтамасыз ету формасы;

—     несие үшін төленетін сыйақы  мөлшерлемесі;

—              несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағ-
дайын бақылау үшін қарыз алушының   беретін қүжаттарының
тізімі;

—              несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.

Несиелік келісімшарттың мазмүнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.

Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады.

Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да муліктер және мүліктік қүқықтар жатады.

Материалдық-заттық мазмүнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға бөлінеді:

Клиенттін, мүліктерінің, кепілі

"тауарлы-материалдық қүндылықтар кепілі: