Тақырып. Несиелік және банктік жүйе. Несиелік мекемелердің түрлері

                   ревальвердік

                   маусымдық

                   факторингтік

                   форфейтингтік

9.Несиелеу обьектісіне қарай:

                   меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға

                   материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына

                   сыртқы экономикалық қызметке байланысты товарларды экспорттау мен импорттауға

                   азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар,материалдар, құралдар және басқадай мүліктер алуына

                   ломбардтық,ссудалық,кепілдік операцияларға

                   театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы маусымдық үзілістерге

                   күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға

                   тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға

Коммерциялық банктердің активті операцияларының тәуекелдері.

2.1. Активті операция тәуелдерінің жалпы сипаттамасы.

Банктердің активті операциялары оның қызмет етуші және анықтаушы бөлімдерін құрайды. Банктің активті операцияларымен жұмыс жасау кезінде олар жеке және пайда ьабу мақсатына тартылған ресурстармен жұмыс атқарады. Қаражаттарды бағыттау кезіндегі сұрақты шешімін банк келесі мақсаттарымен басқарады:

1.                             Активтің  оптималды құрылымын қолдау, яғни олардың икемділігін жеткілікті қамтамасыз ету үшін.

2.                             Тәуекелді төмендету мақсатында активтерді әртараптандыру.

3.                             Банк активінің табыстығын жоғарлату.

Актив құрылымының негізінде олардың банк балансы және баланс жиынының әртүрлі  сапа деңгейіндегі байланысы түсіндіріледі. Банк активінің сапасы келесі негізде анықталады:

-          активтің мақсатты жиындағы құрылымы;

-          активті операцияларды әртатаптандыру;

-          тәуекелді активтердің көлемі;

-          критикалық және тоық емес активтердің көлемі және активтердің өзгеру әдістерімен.

Коммерциялық банктердің активтерін 4 негізгі категорияға бөлуге болады:

1.       Кассалық қолма-қол қаражат және соған  теңестірілген қаражат;

2.       Бағалы қағаздардағы инвестиция;

3.       Суудалар;

4.       Ғимараттар мен жабдықтар.

Банк активі тәуекелдерді айқындау және олармен басқару мақсатында және баланстан тыс құрамдар келесідей тәуекелдер деңгейімен сұрыпталады (пруденциалды нормативке сәйкес № 380 27.10.97 ж.) өзгертулер және толықтырулармен. Актив тәуекелдерін анықтау  деңгейі сәйкес баланс шотының қаражат активтерінің қалдығын немесе олардың тәуекел коэффициентінің бөлігіне көбейтіп 100-ге  бөлу арқылы анықтаймыз.

Тәжірибе жүзінде барлық банк активтері қандайда бір тәуекелге негізділген. Банк өзінің актив тәуекелдерінің деңгейін заңдылық негізінде және бұл қатынастағы банк жағдайына сәйкес өзі анықтап шешу қажет. Банк актив құрылымының нәтижесін зерттеу негізінде бірнеше тәуекелдер түрін талдауға болады.

Мысалы, пайыздық тәуекелді пайда түсуге байланысты актив құрылымының негізінде анықтауға болады. Бірақта банк ісінде негізгі тәуекел банктің нақты операциялары бойынша қаражат жоғалту  мүмкіндігі кезінде бекітіледі.

Нақты  осы тәуекелді түрін анықтау кезінде актив құрылымының зерттеу нәтижесі қолданылады. Активтің әр тобы бойынша үлес салмақты есепке алу, олардың жалпы сомасын және  әр топтағы коэффициент тәуекелін есепке алып, банк бойынша тәуекел деңгейін анықтауға болады.

Банк активінің топтамасын келесіндей негізде құрып олардың тәуекел деңгейін өсу ретімен әр топқа реттік номермен орналастырып, бұл нөмер тәуекел коэффициентін анықтайтын болады. Тәуекел деңгейіне байланысты банк активін топтап және олардың жалпы сомадағы үлес  салмағын анықтаймын.

2.2. Актив сапасын бағалау.

Банк  активінің сапасын бағалауда олар бес топқа бөлінеді. Тәуекел деңгейін салу және оның бөлшек сомасын мүмкін жоғалтуда (банктің пруденциалды нормативтік жағдайы туралы 27.10.97 жылдан № 380), актив топтары бойынша тәуекел коэффициенттері келесідей орналыстырылады.

Бірақ  тәуекел деңгейі бойынша активтерді қарастыру тек көлемі және үлес салмағы бойынша талдау жасауды қарастырады, және критикалық және толық емес активтердің көлемін талдаумен қатар оның өзнерімділігін тамдайды. Мұнымен бірге банктің несиелік қызметіне көңіл аударылады, бұл банктегі негізгі орында оларды, және ол тәуекел деңгейінің ең жоғарғы операцияларының бәріне жатады.

Берілген тамдауды жүзеге асыру үшін келесі көрсеткіштерді есепке алған жөн:

1.                            Жеке тұлғалардың және банктің, кәсіпорынның жалпы неше  көлемі, қарыз шоты бойынша қамдық сома ретінде есептелген.

2.                            Банктің несиелік портфелінің көлемі және үлес салмағы жалпы салада қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді ссудалармен қайта қалыптастырылған ссудалар және сонымен қатар ссудалардың көлемі мен үлес салмағы бойынша экономиканың әртүрлі секторларында немесе жеке қарыз алушыларында белгіленеді.

3.                            Ссуда  топтары бойынша орташа пайыздық ставкалар.

4.                            Берілген ссудалардың уақыты өтіп кеткен қарыздар көлемінің оның жалпы сомаға қатынасы.

5.                            Банкімен үлкен нсиелер көлемі.

6.                            ҚР-ң ҰБ сәйкес өлшенген тәуекел деңгейлері ссуда көлеміне байланысты.

7.                            Инсайдермен және арақатынасушы қарыз алушы  топтамасымен.

8.                            ҰБ талабымен сәйкес,  әртүрлі деңгейден тәуекелдің көлемі және үлес салмағы бойынша несие топтарын қамтамасыз ету.

9.                            Факторингтік және лизингтік операциялар шотындағы қамдық көрсеткіштері.

Негізгісі болып тәуекелдерден қорғалған коэффициент болып табылады, активтегі үлес салмақты уақыты өтіп кеткен қарызбен, табыс әкелетік, яғни банк тсеза пайда мен резертердің шотымен жаба алуын сипаттайды.

1.                               Пайда – нетто + саудаларды жабу резерві + бағаны қағаздарды қамтамасыз ету резерві + фор + резерв, банк қоры.

              Активтер, пайда әкелетін – брутто

Критериалды деңгей қойылмайды. Көркеткіш динамика негізінде жүзеге асады.

2.      Келесі көрсеткіш болып, актив сапасы сипатталады, олар тәуекелдері жоғарылатылған активтер деңгейінің көрсеткіші. Ол коммерциялық банктердің саясатындағы тәуекелділік жағдайын көрсетеді.

Тәуекелділігі жоғарылатын активтер:

              Тәуекелділігі жоғарылатылған активтер

              Активтер жиынтығы – нетто

3.      Тәуекелділігі жоғарылатылған активтерге 3-ші және 4-ші топтағы тәуекел топтарының саудалары жатады, олардың сұрыпталуы, бағалы  қағаздар, факторинг, лизинг, уақыты өтіп кеткен қарыз, кредиторлық қарыздан дебиторлық қарыздың өсуі.

Күмәнді қарыздар деңгейі банктің активті оперцияларының күмәнді қарызының көлемін көрсетеді.

                                                        Уақыты өткен қарыз

Күш. қар. деңг. =                                                                                    

                                                        Банктің несиелік портфелі + есептеген  векселдер + дебиторлар

Келесі коэффициенттерді есептеген пайдалы.

1.                               Активтерді  қолдану тиімділігінің коэффициенті. Ол актив шоты бойынша орташа қалдық ретінде табыс әкелуші, барлық активті шоттрадың орташа қалдығына есептеледі.

2.                               Несиелер үшін депозиттік базаны қолдану  коэффициенті несие бойынша орташа қорың депозит  шоты бойынша орташа қалдыққа есептеледі.

Осы барлық  көрсеткіштер банктің несиелік саясатын талдауға мүмкіндік береді, банк құрылымының рационалдығын, активті операциялар тәуекел деңгейін және олардың өтімділігін, банктің табыстылығын және тиімділігін көрсетеді.

ІІ. Барлық факторларды есепке ала отырып, нақты өтімділіктің талабына, активтің тәуекелділігін және табыстылығын, әлемдік тәжіриюеде актив сапасын бағалауда рейтингтік жүйе қолданылады.

Критикалық және толық емес активтердң көлемін есептеуде келесілер анықталады.

1.       Есептенген сұрыпталған көрсеткіш.

2.       Сұрыпталған көрсеткіштер және трендтар (өзгерістер).

Есептелген сұрыпталған көрсеткіш әлемдік тәжірибеде несиелік операциялары бойынша мүмкін болатын жоғалтулар резервті құрау кезінде және берілген ссудалар бойынша күтілетін шығындарды есептеуде көрсетіледі.

Бұл жыл сайындағы ссуда коэффициентін есептен шығарудағы өндірудегі несиелер топтамасы бойынша жоғалтулар және % тәуекелдер несиелік топтармен сәйкес келеді.

Есептелген сұрыпталған көрсеткіш шамасы сәйкес актив топтарының саласын тәуелділік коэффициентінкөбейту арқылы анықтайық.

Сұрыпталған көрсеткіштері (тәуекелділік коэффициенті) критикалық және сапасыз активтер топтарының қажетті резервтің көлемімен анықталады.

Егер  есептелген олардың резервінің банктің жарғылық капиталына тең немесе одан асып кеткен жағдайда, бұл банк сенімсіз банктердің топтарына жатады.

Бірақта өлшенген  құрыптама жалпы капиталдың негізгі көрсеткішіне жатады, яғни актив сапасын анықтайды.

Рейтинг 5 бағалау түрін қамтиды:

1.       Рейтинг 1 (күшті);

Активтің бұлай бағалануы жалпы есептелген сұрыптама жалпы капиталдың 5%-нен аспағанда.

2.       Рейтинг 2 (қанағаттанарлық);

Активтер жалпы капиталдың 15 %-нен аспауы тиіс.

3.       Рейтинг 3 (делалдық).

Активтер жалпы капиталдың 30%-нен аспауы тиіс.

4.       Рейтинг 4 (дағдарысты);

Активтер жалпы капиталдық 50%-нен аспауы тиіс.

5.       Рейтинг 5 (қанағаттанарсыз);

Активтердің былай бағалануы өлшенген сұрыптаманың жалпы капиталының 50%-нен аспауы тисі.

Есептеген бағалаулармен қатар актив сапасының дағдарысты қаржылық факторы айқындалады.

1.       Сұрыптама көлемі.

-          есептелген сұрыпталған көрсеткіш;

-          жалпы сұрыпталған көрсеткіш;

-          қарым – қатынас тренды және доллары саны;

2.       Арнаулы белгіленген ссудалар – тренд және деңгейі;

3.       Тренд, деңгейі және ссуда құрылымы, яғни ол бойынша %-дық есептеулер жүргізілмейді.

4.       Ссудалық әкімшілік жұмысының тиімділігі.

-          ссудалық және инфестициялық саясат;

-          уақыты өткен ссудалар және тренд несиенің көлемі;

-          бақылау және ссуданы талдау жүйесінің баламашылығы;

5.       Несие  концентрациясының көлемі, капиталдың 25%-нен асушы.

6.       Инсайдерлер мен келісім сипаттамасы және көлемі.

7.       Бағалы қағаздар порфелінің бағалауының төмендеуі.

2.3. Банкінің активті операциялар тәуекелін басқару әдісі.

Активті операциялар тәуекелі пайыздық тәуекел деңгейімен байланысты, яғни банк өз қызметіне жиі кездесетін процесс. Пйыздық тәуекелді басқару активтерді басқару (несиемен және инвестициямен) және пассивпен (қарыздық қаражат) тұрады. Активтерді басқару сол банктің өтімділік деңгейіне және бағалы қағаздар порфелінің кешенттеріне, сонымен қатар бәсекелестік қызмет  деңгейіне байланысты, ал пассивтермен басқару – ссуда беруге қаражаттың  жеткіліктілігіне байланысты.

Пайыздық тәуекелді басқаруда бірнеше концепциялар қызмет етеді:

1.       Банктің проценттік маржасы жоғары болған сайын, пайыздық тәуекел деңгейі төмен болады. Басқа сөзбен айтқанда, активтен түскен %-дық табыс маржа арасында және пайыздық шығармалар бойынша жағдайлар жағымды болуы керек.

2.       «Спрэд» концепциясы, осы бойынша есептелген орташа ставка арасындағы томдауға негізделеді.

3.       Алшақтық концепциясы (ГЭПа), мұндағы балансталмаған активтер және банктің  пассивтерінен жүзуші %-дық ставкасынан байланысты:

-          актив (құрамының) портфелінің өзгерісінде, мұнда несиенің шамалығын және инвестицияның қарым қатынасын есептеуде, динамика және олардың нарықтағы бағасы;

-          пассив  құрылымының өзгерісінде, жеке және қарыздық қаражаттың байланыстығы, мерзімді және жинақ депозиттерінің қатынастары.