Тақырып. Несиелік және банктік жүйе. Несиелік мекемелердің түрлері

justify">а)              шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;

б)              валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жа-
салған бүйымдар кепілі;

в)              басқа да тауарлы-материалдық қүндылықтар кепілі;

•              бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;

■              сол банктегі депозиттер кепілі;
жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).

/), Мүліктік к,үк,ык,тар кепілі:

жалгерлік қүқық кепілі;

•              авторлың қүқық кепілі;

■              жерге қүқық кепілі.

Кепіл туралы келісімшартта мынадай мәселелер қарастырылады:

•                      Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;

•                      Келісімшарт заты;

•                      Кепіл берушінің қүқықтары мен міндеттері;

•                      Кепіл үстаушының қүқықтары мен міндеттері;

•                      Талап ету қүқықтары;

•                      Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік
есебінен;

•                      Кепілге қойған мүліктің бузылуына байланысты тәуекел
жағдайлары мен кепіл затын ауыстыру;

•                      Тараптардың жауапкершіліктері;

•                      Ерекше шарттар;

•                      Дауларды шешу;

•                      Басқа шарттар.

■ Кепіл туралы келісімшарт жасасушылардың заңды мекен-жайы мен өзге де мәліметтері.

IV кезен Несие беру кезені. Бүл кезең ағымдық шот ашу, несиені беруді қүжаттау тәртібін (қосымша қүжаттар толтырылуы мүмкін), несиені беру тәсілін анықтайтын несиелеуді үйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.

Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады. Біріншісі — несие клиенттің шотына толығымеи аударылып, қажет болған жағдайларда жүмсалынады.

Екіншісі — несие алу қүқығы қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады.

Үшінші — белгілі . бір соманы алуға клиенттің қүқығы бола отырып, ол оны алудан бас тартады (мысалға, артың сыйақы төлегісі келмейді).

Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес анықталады.

V кезен Несиені қайтаулі _және оган сыйақ,ы төлеуіне бак,ылау жасау — несиелік операцияның маңызды кезеңі.

Ңесиелер бойынша қарызды қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану үзақтығына және олардың төлем айналымын қүраудағы рөліне байланысты.

Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.

Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары болады:

1)    мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық  қайтару;

2)    меншікті қаражаттардың жинаңталуың және несиеге

деген есеп айырысу шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;

3)    алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде
қайтару;

4)    түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есеп-
теу;

5)    несиенің қайтарылу мерзімін созу;

6)    мерзімі өткен қарызды «Мерзімі өткен несиелер» шо-
тына аудару;

7)              банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Несиелік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бүл процесті мынадай белгілеріне байланысты жіктейді:

К,айтаруына к,арай:

1)    несиені толық қайтару;

2)    несиені жартылай қайтару.
К,айтару жиілігіне к,арай:

 

1)    несиені бірден қайтару;

2)    несиені бөліп-бөліп қайтару.
Кайтарудын жүзеге асырылу уак,ытына карай:

 

1)    несиені жүйелі түрде қайтару;

2)    несиені эпизодтық қайтару.
К,айтару мерзімдеріне к,арай:

 

1)    несиені мерзімді қайтару;

2)    несиенің уақытын созып қайтару;

3)    несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;

4)    несиені мерзімінен бүрын қайтару.
К,айтару көздеріне к,арай:

 

1)    клиенттің меншікті қаражаттары;

2)    жаңа несиені пайдалану;

3)    кепіл берушінің шотынан шегеру;

4)    басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;

5)    бюджеттік түсім және т.б.

Несиенің ңайтарылуын арнайы қүжат арқылы жасауға да, жасамауға да болады. Несиенің қайтарылун  негіздейтін қүжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзіңың үкімі, соттық бүйрықтары жатады. Клиенттің өзінің шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс ка-налдары арқылы да жүзеге асырылады.

Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер бойынша мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері күнделікті қайтарылып мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз алушының,есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.

Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды және сыйақыны кайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі.

Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рүқсат етуі мүмкін, бірақ бүл қарыз жоғарғы сыйақымен қүжатталады.

Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.

Пайызды есептеу барысында шартты турде айдағы күндер саны — 30, ал жылдағы 360 күнмен алынады.

Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз алушының шаруашылык қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу қүжат төленуге тиіс. Ал қалған сомасы, яғпи 50 пайызға жуығы жыл бойы салынуға тиіс.

Жарияланған жарғылың қордьң 50 пайызың ақшалай түрдегі сомасы сол банктің корреспонденттік шотына түсіріліп, ал материалдық қүндылықтары бірлескен түрде бағалануына байланысты банкті қүрушы акционерлердің жалпы жиналысында акті бойынша қабылданады.

                                                       

Проблемалық несие

 

Проблемалық несие дегеніміз несие келісім-шартында көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген қосымша келісім берілген несиелер, сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және кепілдеме берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмаған және несиелерге есептелетін пайыздық несиелік келісім-шартта көрсетілген күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.

              Ең оптималды саясат сақтық пен ресурстарды табысты орналастырудың барлық потенциалды мүмкіндіктерінің максималды пайдалануы арасындағы балансты сақтауды қамтамасыз ету болып табылады.

              Тәжірибелі деген банк қызметкері клиент тартайын деп жатқан қарызды қайтаруға байланысты қиындықтарды ең бастапқы сатысында-ақ байқап, жағдайдығ алдын алуға және сонысымен банк мүдделерін қорғауға сол кезден бастап тиісті шаралар қолдана бастайды. Бұл шараларды барынша ерте қолданған жөн. Мұнда ескеретін жайт, банк шығындары тек қана қарызды, пайызды төлемеумен ғана шектеліп қоймайды, сонымен қатар басқа да мынадай жағдайлармен байланысты болуы мүмкін:

 

       банк беделіне нұқсан келеді, өйткені мерзімі өткен және қайтарылмай жатқан несиелердің көптігі салымшылар, инвесторлар сенімінің төмендеуіне алып соғады;

       әкімшілік  шаралар  ұлғаяды , өйткені  проблемалық  ссудалар     несие персоналының өте  мұқият  болуын  және  «алтын»  уақытын алады;

       квалификациясы жоғары кадрлардың кету қауіпі оларды стимулдау мүмкіндіктерінің операциялардың пайдалылығының төмендеуінен азаюы әсерінен туындауы мүмкін;ү

       барлық қаражаттар өнімді емес активтерде «қайтарылып тасталынады»;

       қарыз алушы тұлға тарапынан сотқа қарсы арыз түсуқауіпі тууы мүмкін, онда ол, банкінің ссуданы қайтып алу туралы талабы оны банкроттыққа алып келгендігін дәлелдеп шығуы мүмкін;

       банк персоналымен жіберілген қателер кезінде, әсіресе несиеге өтінішті қарастыру уақытында, келісім шартарын дайындау және кейінгі бақылау процесінде туындайды.Ең жиі кездесетін мынандай ереже бұзушылықтар бар:

              Қарыз алушыға деген жеткілікті деңгейде қаталдықтың болмауы (мысалы, өтінішті «достық» көңілмен мақұлдай салу);

       қаржылық сараптаманың профессионалды жүргізілуі;

       несие қызметкероінің кәсіпорын қажеттіктерін, сала спецификасын т.б. маңызды факторларды жақсы зерттемеу, оның әсерінен ссуданы жақсы құрылымдамау (структурование);

       ссуда бойынша кепілдің жеткілікті болмауы (мысалы, кепілдің бағасы жоғары алу);

       ссуданы құжаттаған кезде жіберілген қателер (келісімде банк мүдделерін көздейтін маңызды шарттарын көрсетпей кету);

       ссуданы қайтару уақытында қарыз алушы үстінен бақылаудың нашарлығы (компанияны кепілін тексерудің, зерттеудің болмауы);

              Ссуда алған кәсіпорының немесе компанияның тиімді жұмыс істемеуі әсерінен:

       басшылықтын әлсіздігі;

       өнім сапасының төмендеуі және оның рыноктан ығыстыру факторлары;

       жарнамалық компанияның жоспарының болмауынан, болашақ рыноктарды бағалаудың қателігінен маркетингтін тиімді болмауы;

       компания қаржыларының бақылауының нашарлығы (дебиторлық қарыздың өсуі, қосымша шығындар т.б.)

              Сонымен қатар,банк тарапына тәуелді емес факторлар да маңызды рөл ойнауы мүмкін:

       экономикалық конъектураның нашарлауы;

       саяси өзгерістер;

       заңнаманың өзгерісі;

       технологиялық ілгерілеушіліктер және т.б.

              Бұлар былай анықталады:

       қаржылық есеп беруін сараптау;

       қарыз тұлғаның өзімен жеке контактілерде;

       үшінші тұлғалардың хабарлары нәтижесінде;

       банкының басқа бөлімдерінің мәліметтері негізінде;

              Несие, қызмет ету периодында, қарыз алушы банкке балансын, пайда мен шығындары туралы есебін, нақты қаражаттырын тусуі туралы есебін және т.б. материалдарды беруге міндетті. Оларды өте мұқият сараптау пайда бола бастаған қауіпті ашып бере алады. Банк мынаған көңіл бөлу керек:

       дебиторлық қарыздың күрт өсуі;

       запастардың айнамалының тежелуі;

       қысқа мерзімді активтер үлесінің төмендеуі;

       қысқа мерзімді қарыздың пропорционалды өспеуі;

       операциондық қызметтен шығындардың пайда болуы;

       коммерциялық несиелеу шарттарының өзгеруі және т.б.

              Банк үшін клиентпен әрдайым персоналды контактілерді сақтап тұру тиімді. Яғни компанияны, оның филиалдарына соғып, басқарушы кадрлармен кездесу жұмыстары, бұлар жұмысбасты емес персоналды, артық запастарды, көрсетілмеген құрал-жабдықтары анықтауға мүмкіндік береді. Банк қызметкерлерін келесідей фактілер аса мұқият болуға шақырады:

      жоғарғы басқарушы құрамның мінезінің, әдеттегі істерінің өзгеруі;

      басшылардың отбасы аясындағы проблемалары;

      банкпен қарым-қатынастың курт өзгеруі;

      басты қызметкерлерін ауыстыру;

      жаңа кәсіпорындары құрумен қызығушылық, жылжымайтын мүлікті сатып алумен айналысу;

      қаржылық есеп беруді жақсы құрмау;

      негізделмеген тәукелге бел буу;

              Кәсіпорын оның жаңа иесіне пайда әкеле бастайды, бұл барлық жақтардың қызығушылықтарына сай келеді және де мәміленің соңғы тиімділігін анықтайды.

              Коммерциялық банкілердің мерзімі өткен ссудалық қарыздарының үлес салмағына әсер ететін сыртқы факторларды зерттеу өте күрделі өзгермеліі шара. Оны шешуде оның құрамының әрбірінің өзгергіштігінің жоғары деңгейі үлкен қиындықтар туғызады.

              Несиені қайтармаудың макроэкономикалық себептеріне:

-          инфляцияның деңгейінің секірмелі өзгеріштігі;

-          валюта бағамдарының өзгерісі;

-          нақты қызмет етуші заңнаманыңболмауы және т.б. факторлар.