Тақырып. Несиелік және банктік жүйе. Несиелік мекемелердің түрлері

7)      %-ң несиелік мекемелер табыстары мен шығыстарын құрудағы орны.

Қазіргі кездегі банктік % қолданудың механизмі келесілермен сипатталады:

1)       % деңгейі несиелік мәліме қатысушылары арасындағы келісіммен несиелік ресурстардың сұранысы мен ұсыныс ара қатынасын ескере отырып анықталады;

2)       Ұлттық банк қарыздық % мөлшерін (нормасын) тікелей әкімшілік басқарудан несиелік мекемелерді қайта қаржыландыру үшін төлемді өзгерту арқылы және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде сақтауға берілетін (деконирленетін) тартылатын қаржылар көлемінен Міндетті резервтер нормасын басқару жолынан % деңгейін реттеудің экономикалық әдістаріне өтті.

3)       Несиелер бойынша % мөлшерлемелерді комерциялық банктер несиелік мәміленің нақты шарттарын ескере отырып бекітеді: несие көлемі және оның өтелу мерзімі, қамтамасыз етілуінің болуы, тарту шығындары, несиені рәсімдеу мен бақылау бойынша шығындар, қарыз алушының несиелік қабілеттілігі және т.б.;

4)       Уақытша бос ақша қаржыларының салымдарға тартылу ынталандырушысы ретіндегі %-ң банктің пассивтік опреациялар бойынша мәні артады;

5)       % есептелу және алыну тәртібі тараптар келісімімен анықталады. Әдетте, ай сайынғы % есептелуі қолданылады;

6)       % төлеу көзі қазіргі жағдайда несиелік салым бағытына қарай әртүрлі болады. Айналым құралдарына несиелер бойынша төлемдер өнімделдің өзіндік құнына кіреді, негізгі құралдарды, материалдық емес активтер мен тағы басқа айналымнан тыс активтерді сатып алуға берілген несиелер бойынша шығындар кәсіпорын пайдасына жатқызылады;

7)       % қолданудың қазіргі механизімінің ерекшелігі болып % бойынша табыстар мен шығыстардың банктің соңғы материалдық мүдделерімен тікелей байланысы табылады.

Қарыз % қолдану механизмінің негізгі элементерінің бірі болып оның деңгейін құру әдісі табылады.

Нарықтық процесстер мен несие үшін төлем мөлшерінің еркін тербелу жағдайларында % -ң макроэкономикалық деңгейде ұмтылатын негіз болып шаруашылықтағы пайданың орташа нормасы табылады.

%-ң пайданың орташа нормасынан белгілі бір жаққа ауытқытатын факті.

Мұндағы         Мнақты – нақты маржа көлемі   

                         Дп – пайыздық табыс

                         Рп - % төлеу шығындары

                         Ад - % түрінде табыс әкелетін активтер

              1. % маржаны келесі бағыттар бойынша жүргізіледі:

1.       Нақты % маржаны базалық маржа мен салыстыру, бұл % бойынша табыстың өсу немесе төмендеу тенденциясын уақытылы анықтауға мүмкіндік береді;

2.       % маржаның қалыптасқан стандартпен сәйкес банктер мәліметтеріне сәйкестігін бақылау;

3.       Оның жалпы өзгерісін табыстың категорияларының қайсысы туғызғандығын анықтау үшін % маржаның құрамдас бөліктерінің өзгерістерін талдау;

4.       % маржаның өзгерісі басқарушылық шешімдерін қабылдауда талап ететін шектерін анықтау.

Пайыздық маржаның мөлшеріне (көлеміне) әсер ететін негізгі факторлар болып несиелік салымдардың және олардың қайнар көздерінің көлемі мен құрамы, төлемдер мерзімдері, қолданылатын % мөлшерлемелердің сипаты және олардың қозғалысы табылады.

Минималды (ең төменгі) табыстық (% - маржа) Ммин яғни табыс әкелмейтін бірақ банкке шығындарын өтеуге мүмкіндік беретін активтік және пассивтік операциялары бойынша мөлшерлемелердегі айырма.

               Роб – Дп       4

Ммин =      Ар       *  IV  *  100 %

Мұндағы А- банктің баланстық берілгендері негізінде соңғы есеп беру кезіңіндегі арифметикалық (хронологиялық) арқылы есептелетін жұмыс істеуші активтер.

Роб- табыстар мен шығындар туралы есеп негізінде есептеу арқылы анықтаталатын соңғы есептік кезең бойынша банк қызметін қамтамасыз ету бойынша шығындар.

Банк қызметін қамтамасыз ету бойынша шығындары қатарына келесілер жатады:

1.       Басқару аппаратын ұстау шығындары;

2.       Комиссиялық төлемдер, атап айтқанда кассалық, есептесу және т.б. бойынша;

3.       Айыптар, өсімдер, тұрақсыздық төлемдері;

4.       Операциялық шығындар.

Д – банктің басқа да шығындары (табыстар мен шығыстар туралы есеп негізінде есптеу жолымен анықталады).

         3. Жоспарланған (бағдарланған) % маржа – несиелік мәмілелер барысында өзінің қызметімен байланысты шығындарын өтеп қана қоймай, сондай-ақ жоспарланылған пайданы табу үшін банк қамтамасыз етуге ұмтылуы тиіс, ол келесі формуламен есептеледі.

М = 0,1 СР + Ммин + Пмин  

Мұндағы 0,1 СР – міндетті резервтер қорын құруға байланысты тартылған ресурстардың орташа ағымдық құнына үстеме (тартылған ресурстардың құнының 10 % шамасындағы ең төменгі мөлшерлемеге негізделіп есепте қабылданады).

Ммин – жоғарыда көрсетілген әдіспен есептелетін ең төменгі пайыздық маржа.

Пмин – банктің қаржылық жоспары негізінде есептелетін, тәуекелі ең төмен салымдары бойынша активтік операцияларарының табыстылығының ең төменгі мөлшері (нормасы).

              Пайыздық мөлшерлеме және % есептеу әдістері.

Пайыздық мөлшерлеме - әдетте 1 жыл болатын белгілі бір уақыт бойынша қарыздық капиталға % төлемдердің салыстырмалы көлемі.

Пайыздық мөлшерлемелер тіркелген (тұрақты) және жүзуші, номиналды және нақты, дисконттық бола алады.

              Тіркелген % мөлшерлеме – қайта қарастырылу құқығынсыз қарыздық қаржыларды қолданудың барлық мерзіміне бекітілген мөлшерлеме жүзуші % мөлшерлеме – ақша нарығының жағдайына, несиелік ресурстарға қалыптасатын сұраныс пен ұсынысқа байланысты несиелік немесе іскерлік келісімнің бүкіл әрекет ету мерзімі барысында банкпен өзгертіледі.

              Жүзуші % мөлшерлеме 2 құрамдас бөліктен құралады:

1 бөлігі – ақша несие нарығының конъюктурасына сәйкес өзгеретін қозғалмалы негізді береді. Оның рөлінде (орнында) әдетте ұсынылған несиелік ресурстардың банкаралық мөлшерлемелері болады: МБОР, ПИБОР, ФИБОР және т.б.

              Сондай-ақ номиналды және нақты % мөлшерлемелерін ажыратады.

Номиналды мөлшерлеме – ақшалардың инфляциялық қамтамасыз етілу дәрежесіне түзетілген номиналды мөлшерлемені білдіреді.

Нақты (r) және номиналды (i) % мөлшерлемелер арасындағы өзара байланысты тұнғыш рет Дж. Фишер ұсынады: I=R+X мұндағы X – инфляцияның күтілетін деңгейі

I = R+R * U+U

I – несие үшін номиналды % мөлшерлеме

R – несие үшін нақты % мөлшерлеме

U – белгілі бір мерзім бойынша инфляция қарқындары (1 жылдағы)

18.05.1995ж бекітілген Қазақстан Республикадағы банктерге %- ті есептеу мен бухгалтерлік есеп шоттары бойынша көрсету тәртібі туралы ережеге сәйкес келесідей % есептеу әдістері қолданылады.

Жай % есептеу әдісі.

Жай % - несиелік қарыз (депозит) саласына есептелген %. Жай % есептеу үшін келесі формула қолданылады:

       L * P * N

I =  360*100%     

Мұндағы I – жылдық % мөлшерлеме

                 P – қалған қарыз (депозит)

                 L – несиенің барлық мерзіміндегі есептелген % сомасы

                 N – мерзімдегі күн саны

Лаврушин бойынша

S = P(1+ni)

S – алғашқы қарызды есепке алатын несие бойынша төлемдер санасы

P – бастапқы қарыз

I – % мөлшерлемесі

N – жылдар немесе күнмен берілген несие ұзақтығы

Батракова бойынша

              Несиелер бойынша % келісімге сәйкес есептелді. Несие үшін пайыз – несиелік ресурстар үшін баға.

              Оны келесідей есептеуге болады:

       A * I * ð

I =      100 k

I – есептелген % көлемі

A – шоттағы қалған қаржылар орташасы, ол келесі формуламен есептеледі :

        A1/2 + A2 + A3 + …Aj+ … Am/2

Ă =                    m – 1

Мұндағы Aj – тең уақыт аралығында алынған, сәйкес мерзімдегі қаржылар қоидықтары (мысалы, әр айдың 1 жұлдызындағы), j = 1.2 …. m (m – берілгендер саны)

I – несие үшін % мөлшерлеме

ð -   мерзімдегі күн саны, К – жылдағы күн саны

              Күрделі % есептеу әдісі

Күрделі % - несиелік қарыз (депозит) сомасына ғана емес, сондай-ақ есептелген % -дан табыстар сомасына да есептелетін %

Несиелер мен депозиттер бойынша % төлемдерінің салаларын есептеу үшін келесі формула қолданылады:

I.                    I = P ((1 + i / 1200)n -1)

Мұндағы   I – жылдық % мөлшерлеме

                  P – несиенің (салымның) бастапқы сомасы

                  i  - соманың (салымның) бүкіл мерзімінде есептелген % сомасы

                  n – несиенің (саланың) аймен берілген ұзақтығы (ай үлесінде).

II.  Егер несиелердің мерзімі барасынды несиелік қарыздың бір бөлігі кешіктірілген несиелер шотына жатқызылса, кешіктірілген несиелік қарызға есептелген % сомасын есептеу үшін келесі формула қолданылады:

Ig = Q * ((1+Ig/1200)t1 – (1-Ig/1200)t2)

Мұндағы   Ig – кешіктірілген несие бойынша есептелген % сомасы

                     Q -  кешіктірілген несие сомасы 

       Ig – кешіктірілген несие бойынша % мөлшерлеме

       t1 – несиелеу мерзімінің басынан кешіктірілген несие бойынша % есептеу мезгіліне дейінгі уақыт кезені

       t2 – несиелеу басынан қарыздың пайда болу мерзіміне дейінгі уақыт кезеңі.

Батракова Л.Т.

Жай пайыздар да (жыл барысында бірғана сомаға), күрделі пайыздар да (алдыңғы айдағы есептелген % сомасын есепке ала отырын) есептелуі мүмкін екенін атап өткен жөн.

              Төлемнің өсірілген сомасы (S) – жай пайыздарды есептеу бойынша 2 элемент сомасынан тұрады – басты қарыз сомасы (Р) және % сомасы (I):

S= P+I=P+Pin=P(1+in)    

Мұндағы

I – % мөлшерлемесі (бірлік үлестерінде)

n – бүтін (толық) жылдар саны

(1+in) – өсірілу көбейткіш

Мысалы: Банк 5000 тг. Мөлшерінде жарты жылға 120 % жылдық жай % мөлшерлемесімен несие берді.

              Өтелетін соманы анықтау қажет.

Мәндерді жоғарыда көрсетілген формулаға қойып келесі соманы аламыз:

S= 5+(1+0.5*1.20) = 8000 теңге

Егер ақшалар қарызға берілген мерзім күнмен берілсе, онда өскен сома S = P(1+ð/K*i),

Мұндағы    ð – мерзімнің күнмен берілген ұзақтығы

                      К – жылдағы күн саны

                      К шамасы сондай-ақ % есептеудің негізі (базасы) деп аталады.

Уақыттық негізгі жылдың нақты ұзақтығын есептеуден алынуы мүмкін – 365 немесе 366 күн (нақты %) немесе шамамен 360 күн (жай %).

              % есептеуде айдағы күн саны шартты түрде 30, ал жандағы күн саны 360 деп алынады.

31 күндік айларында 31 жұлдызы есепке алынбайды. Ақпанда қалған күн 30-ға жеткенше қайталанады.

1. Әлемдік банктік тәжірибеде әрбір толық айдағы шамамен алынған күн саны мен жай % қолдану германдық әдіс деп аталады.

2.  Айдағы нақты күн саны мен жай % қолдану – француз әдісі

3.  Әр айдағы нақты күн саны мен нақты % қолдану – ағылшын әдісі

              Пайыздарды есептеудің бір тәжірибесін қолдануға байланысты % сомасы әр түрлі болады.

Мысалы: 20 мың теңге салалы банкке 12.03. салынып сол жылдың 25.12. талап етіледі % мөлшерлемесі 80 % жылдық.

              Есептелген % сомасын табайық.

а) герман әдісі бойынша                            I = 284/360*0.8*20 = 12.622

б) француз әдісі бойынша                         I = 288/360*0.8*20 = 12.800

в) ағымнын әдісі бойынша                        I = 288/365*0.8*20 = 12.625

Күрделі % (Лаврушен бойынша)

Отандық тәжірибеде күрделі % есептеу әдісі депозиттік шоттар бойынша кеңірек тараиды.

Бұл әдісті қолдағанда есептелген қаржылар сомасы қарызға қосылады және оларға % есептелу жалғасады. Күрделі % пен қарыздық жалпы сомасын есептеу формуласын келесідей түрде көрсетуге болады.

S = P(1+i)n – тұрақты мөлшерлемеде

S = P(1+i)n * (1+i2)n2 … (1+Ik)nk  - өзгермелі % мөлшерлемесінде

Мұндағы:

S – жылдан кейінгі қарыз сомасы

P – берілген несие көлемі

Ik – % мөлшерлемесі

nk – көрсетілген мөлшерлемелер қлданылған, жылмен берілген несие ұзақтығы.

Мысалы: Банк қарыз алушыға 10 000 теңге көлеміндегі несиені 5 жылға қарыз мерзімі аяқталғанда жылдық 10 % төлеу шартында берді. 5 жылдан кейінгі қарыз көлемін анықтау қажет.

S5 = 10000 * (1+0,1)5 = 16105   

Көрсетілген әдіс бойынша 5 жыл бойынша есептелген % жалпы сомасы құрады: