Тақырып. Несиелік және банктік жүйе. Несиелік мекемелердің түрлері

-банктердің орындалуы міндетті ережелер мен басқа да нормативті актілерді шығару;

-банктің қаржылық жағдайын сауықтыружөніндегі ұсыныстар беру;

-банк қызметтерін тексеру;

-кемшіліктерді жою жөніндегі міндеттеме хатты талап ету, Ұлттық банктің бұйрық хаты және т.б. шектеу шараларын банктерге қолдану;

-банкті ашудан бастап, рұқсатты қайтарып алуға дейінгі жазалау шараларын қолдану.  

Тақырып. Екінші деңгейлі банктердің қызметтерін ұйымдастырудың негіздері.

1.            Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің жалпы сипаттамасы және оның ұйымдастырушылық құрылымы.

2.            Коммерциялық банктердің принциптері мен функциялары.

3.            Коммерциялық банктерді ашу, тіркеу және жабу тәртібі.

1. Коммерциялық банктер ҰБ лицензиясы негізінде заңды және жеке тұлғалардан ақшалай қаржыларын және басқа бағалықтарды қайтымдылық шартында жинап, оны өз атынан жеделділік, төлемділік шарттарында орналастыратын есептік және басқа банктік операцияларды жүргізетін коммерциялық ұйым.

Банктің ұйымдастырушылық құрылымы екі негізгі әдіспен анықталады: банкті басқару құрылымы және оның функционалдық бөлімшелерінің құрылымы. Басқару органдарының  басты белгісі – негізгі функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктің коммерциялық қызметін тиімді, рционалды және оперативтібасқаруды қамтамасыз ету. Коммерциялық банктерді басқарудың жоғарғы орган - акционерлердің жалпы жиналысы.

Акционерлер жиналысы кеңес құрамынан банк қызметін оперативті басқару үшін кеңес төрағасын немесе банк президентін тағайындайды. Ол банкті банк қызметінің нақты салаларына, яғни жетекші басқарма, департамент, бөлімдер жұмыстарына жетекшілік ететін орынбасарлары арқылы жұмыс жасап басқарады.

2. Коммерциялық банктердің қызметі келесі принциптерге негізделген:

-          өзінде бар ресурстар негізінде жұмыстар жасау;

-          толық экономикалық тәуелсіздік және жауапкершілік;

-          клиенттермен нарықтық қатынастарда қызмет жасау;

-          банктің қызметтерін реттеу жанама экономикалық немесе ұйымдастырушылық әдістермен жүргізіледі;

Коммерциялық банктер төмендегі функцияларды атқарады:

-          уақытша бос ақша қаражаттарын, жинақтарды аккумуляциялау (депозиттік операциялар);

-          экономиканы және тұрғындарды несиелендіру;

-          несиелік ақшалар шығару;

-          ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;

-          инвестициялық қызмет;

-          клиенттерге басқа да қаржылық қызмет көрсетулер.

3. Қазақстан Республикасының территориясында коммерциялық банктерді ашу, тіркеу және жабу «Банктер және банктік қызмет туралы» Заңмен жүргізіледі. Осыған сәйкес банктік қызметті жүргізудің лицензиялық тәртібі қалыптасқан. Банктік операциялар ҰБ лицензиялары негізінде жүргізіледі.  Осы лицензияларды алып, банк ҰБ-ке тіркелуі керек. Егер тіркелмеген болса, олар жүргізген операциялар заңсыз деп танылады. Заңсыз жүргізілген операциялар үшін банк жауапкершілікке тартылады.

              Банктер және банктік қызметтер туралы заңға сәйкес, банкті ашуға рұқсат беруде бас тартуды санамағанда, банктік операцияларды жүргізуге берілген лицензия келесідей жағдайларда қайта қайтарылып алынуы мүмкін:

-          рұқсат берген күннен бастап 6 айдан аса уақыт ішінде банк өз қызметін бастамаса;

-          Ұлттық банк белгілеген пруденциялық нормативтерді ҚР-ның жұмыс істеп отырған банктік заңдарды жүйелі түрде бұзу, Ұлттық банк белгілеген нормативтік актілерді бұзу жағдайлары анықталған кезде;

-          заңмен белгілеген мәліметтер мен есеп берулерді жүйелі түрде бұрмалау;

-          осы заңмен және банк жарғысымен т.б. қарастырылғаннан тыс операция-ларды жүргізу кезінде. 

Банкті ашуға берілетін рұқсатты қайта қайтарып алу оның таратылуы туралы шешімге сай келеді  және ол туралы баспасөзде жарияланады.

Коммерциялык, банктер

ҚР-дағы коммерциялың банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда ңабылданған «К,Р Ұлттық банкі» және 1995 жыл-дың 31 тамызында қабылданған «ҚР-дағы банктер және банктік ңызмет туралы» К,Р заңдарын басшылыңңа алады.

Коммерциялык, банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке түлғалармен кең көлемде банктік операция-лар мен ңаржылың ңызметтерді жүзеге асырады.

К,азіргі коммерциялың банктер жүйесі 1990 жылдың аяғы-нан бастап қалыптасты, яғни қазаңстандық банктік жүйенің небары 13 жылдың тарихы бар.

90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бүл олардың экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл ңүбылысты олардың қарңынды өсуімен байланыстыруга болады.

ҚР екінші деңгейдегі банктері ҚР Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде ңыэмет етеді.

Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялың банктердің айналысатын ңызмет түрі жазыла-ды. К,азаңстанда берілетін лицензияның дамыған шет елдер-ден айырмашылыгы әмбебаптығы болып табылады.

К,Р-дағы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемейді, мысалга, инвестициялық-ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады және т.б. К,азақстандық банктер бағалы ңагаздар нарығына да тікелей ңаты-суға толың ңүқылы.

Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензия-дан басңа КР Үлттың банктен валюталың операцияларды жү-зеге асыруга бас лицензия алады. Бас валюталың лицензия оларға өз ңызметін жүзеге асыруы үшін ңажетті саналатын банктер ңатарымен корреспонденттік ңатынастар орнатука, сондай-аң дамыған шет елдерде ез филиалдары мен өкілеттігін ашуға қүңық береді.

Сонымен ңатар, К,азаңстандың коммерциялың банктерге бағалы металдармен операцияларды жүзеге асыру үшін К,Р Үлтың банкі лицензия береді.

1995 жылдың 31 тамызында ңабылданған «КР-дағы бан-ктер және банктік қызмет туралы» ҢР-ның заңына сәйкес К,Р-да банкті ашу немесе оның ңызметін үйымдастыру мынадай үш кезеңнен түрады:

1)     Банк ашуга Үлтты% банктен рүк,сат алу;

2)     Әділет Министрлігтде мемлекеттік тіркеуден өту;

3)     Банк операи,ияларын жүргізуге Үлттык, банктен ли-
цензия алу.

Аталған заңға сәйкес банкті заңды және жеке түлға ашуға ңүңылы.

Бірінші кезецде, банк ашушы Үлттың банкке банк ашу үшін рүңсат алуға өтініш береді және оған қоса темендегідей ңүжат-тарды тапсырады:

•   рүңсат алу үшін беретін етініші;

•   қүрылтайшылық шарт (түпнүсқа);

•   банктің жарғысы (түпнүсңа);

•   банк жарғысын ңабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;

•   ңүрылтайшылар   туралы   мәліметтер   (Үлттың   банктің
белгілеген тізімі бойынша);

•   қүрылтаишылардың   соңғы   екі   есептік    жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды тұлгалар үшін);

•   ңүрылтайшылардың ңаржылың жағдайлары туралы аудиторлық ңорытынды;

•   егер  бір   немесе   одан   да   көп  құрылтайшылары   КР-ның резиденті   болмаса,   ондай   жағдайда   сол   мемлскеттегі   тиісті мемлекеттік немесе қадағалау органынан жазбаша келісімі;

•   егер  банк  операцияларының  жекелеген  түрлерін   жүзеге
асыратын үйым банк ретінде ңайта қүрылса, онда оның жарғысы,  ңүрылтайшылың шарты,  соңғы есептік мерзімге  жасалған
бухгалтерлік балансы, үйымның ңаржыльщ жагдайы туралы аудиторлық корытынды;

•   банктің  жетекшілік  ңызметіне  тагайындалатын  тұлғалар туралы   мәліметтер,   оның   ішінде   банк   төрағасы   мен бас бухгалтерінің банк жүйесінде кемінде — үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі жыл, банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде — бір жылдың еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с.;

•   жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);

•   жаңадан қүрылатын банктің ішкі  аудит ңызметі туралы ережссі (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);

•   жаңадан   қүрылатын   банктіьі   несиелік   комитеті   туралы ережесі (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);

•   жанадан қүрылатын бапктің бизнес-жоспары, оның ішнде болу керек, оның ішінде банк ңызметінің стратегиясы, бағыттары мен аукымы, қаржылық болашағы (есеп айырімсу балансы, бастапңы  қаржылық   (операциондың)   үш   жылға  арналған   пайда жәпе зиян туралы есебі, маркетинг жоспары (баик клиенттерінкалыптастыру), снбек ресурстарын ңалыптастыру жоспары);

•    тапсырылған  бизнес-жоспарына  сәйкес   дайындың  Шарлары туралы күрылтайшылардың есебі;

•   нотариалды түрде  куәландырылган,  ңүрылтаишылардың атынан өтініш беруге құзыретінің барлығын растайтын
ңүжатты;

•   басңа   банктің  жарғылың   капиталына   қатысуы   туралы мәліметтері.

Банк ашу үшін рүңсат алуға берілген өтініш үш ай, әрі кет-кенде алты ай мерэім ішінде Үлттың банкте ңаралады.

Үлттық банк банк ашуга рүқсат алуға берілген өтініштердің есебін жүргізеді.

Екінші кезенде жаңадан ңүралатын банк Үлттың банк рұңсат берген күннен бастап, бір ай ішінде Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуге алынады. Оған Үлттың банктің банк ашу-га берген рүңсатын және Үлттың банктің келісімімен расталған ңүрылтайшылың ңүжаттарын тапсырады.

Ушінші кезецде банктік операцияларды жүзсге асыру үшін Үлттық банктен лицензия алады. Аицензия алу үшін мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап, бір жылга дейін мыналарды орындауға тиіс:

—              үйымдастырушылык,-техникалыі<, шараларды орындау,
оның ішінде Үлттың банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және қүрал-жабдыңтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар ңызметкерлерді ңабылдау;

—              жарияланган жаргылык, капшпалды төлеу.
Аицензия  алуга  берген  өтінішпен  бірге  жоғарыда  аталғам

талаптарды орындағандығын растайтын ңүжатты беруге тиіс. Өтінішті берген уаңыттан бастап, бір ай ішінде Үлттық банк қарайды. Лицензияныц мерзімі шектелмейді және онда банктің жүргізетін барльщ операциялар тізімі көрсетіледі.

Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:

—              заңды түлғалардыц депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

—              жеке түлғалардың депозиттерін ңабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

—              банктердің   және   банктік   операциялардың   жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың корреспондентік шоттарын ашу жәпе жүргізу;

—    заңды және жеке түлғалардың металдың шоттарын ашу және жүргізу;

—    кассалың операциялар: банкнота мен монетаны ңабылдау, беру, кайта санау, айырбастау, үсату, сорттау, ңаптау және саңтау;

—    аударым операциялары: заңды және жеке түлғалардың аңшаны аударумен байланысты тапсырмаларын орындау;

—    есепке алу операциялары: заңды және жеке түлғалардың вексельдерін және өзге борыштың міндеттемелерін есепке алу (дисконт);

—    заемдың операциялар: аңы төлеу, мерзімін белгілеу және ңайтару шартымен ақшалай формада несиелер беру;

—    заңды және жеке түлгалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізу;

—    сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай ақшасын, ңүйма бағалы металын және бакалы ңағаздарын басңару;

—    клирингтік операциялар: телемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-аң олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке ңатысушылардың таза позициясын аныңтау;

—              сейфтік   операциялар:   клиенттердің  қүжатты  формада шығарылган багалы кағаздарын, ңүжаттарын және багалы заттарын сақтау кызметін көрсету, сондай-аң жэіпіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;

—              ломбардтык операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, ңысңа мерзімді несиелер беру;

—     төлем карточкаларын шығару;

—     банкнота мен монеталарды және бағалы заттарды инкассациялау және жөнелту;

—     шетел валютасымен айырбас операцияларын үйымдастыру;

—     төлем ңүжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);

—     чек кітапшаларын шығару;

—     бағалы ңағаздар нарығындағы клирингтік ңызмет;

—     аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;

—              ақшалай   формада   орындалуды   көздейтін   банктік кепілзаттарды беру;

—              үшінші түлғаның атынан аңшалай формада орындалуды көздейтін банктік кепілдеме беру.

Банктер бағалы ңағаздар нарығында басқа да кәсіби ңыз-мет түрлерін жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:

—     брокерлік — мемлекеттің бағалы ңағаздарымен;

—     дилерлік  —  мемлекеттің және өзге де багалы қағаздармен;

—     кастодиандың;

—     клирингтік.

Осы аталған ңызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және кешенді (бірнеше қызметке) лицензиялар беріледі.

Сонымен ңатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинаң-кас-саларын, сондай-аң еншілес банктерін аша алады.

Банктіц филиалы — филиал туралы ережеде не-месе лицензияда көрсетілетін банктік операуияларды жүзеге асыруга к,ук,ылы жэне өзініц дербес бухгалтерлікбалансы бар, зацды түлга болып табылмайтын банктік мекеме.

Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін Үлттың банктің келісімін алуға тиіс. Ол үшін мынадай ңүжаттарды тап-сырады:

-— Филиал ашуға рүқсат алу өтініші;

—     Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы
туралы ереже;