Индустриально-инновационное развитие РК

Мемлекет iшкi нарықтың 60-70 пайызын бақылайтын 3-4 ғылыми-өдiрiстiк корпорациялардың құрылуына септiгiн тигiзедi. Стратегиялық өмiрлiк маңызы бар нарықтар үшiн бұл  мемлекеттiк холдинг формасына ие болу керек. Мақсатты түрде бәсекелестiкке түсе алатын және өнiм сапасын әлемдiк деңгейге жеткiзе алатын шетел ТҰК-рын кейбiр нарық түрлерiне тарту.[8]

Аталған нарықты басқаратын мемлекеттiк орган (министрлiк, мемлекеттiк  комитет) оған қатысушыларды лицензиялайды  және нарықтағы қарым-қатынас ережелерiнiң  орындалуын және нормативтердiң орындалуын бақылайды. Стратегиялық маңызы бар немесе өмiрлiк қамтамасыз етушi нарықта холдинг өнiмдi сатып алу және тауарлық интервенция жолымен мақсатты бағаны сақтауға бағытталған мемлекеттiк саясат жүргiзедi. Экспортқа бейiмделген жоғары технологиялы салалар үшiн мемлекет мемлекеттiк холдинг шеңберiнде маркетингпен және тауарды сыртқы нарықтарға өткiзумен айналысатын арнайы компнияларр құрады.

Тауарлық нарықтың басқарылуы көбiнесе қаржы нарығын басқару  арқылы анықталады. Сонымен қатар  экономиканың өсуiнiң ең қажет шарты ұлттық валютаның долларға және басқа валюталардың орташа бағамына қатысты тұрақтылығы ғана емес, мемлекет тарапынан оның өзгергiштiгiн болжау болып табылады.

Алдыңғы қатарлы елдердiң  қаржы нарығы олардың iшкi нарықтарының жоғары көлемiн сақтауда маңызды орын алады, ЖIӨ-нiң 50% құрайды. Біздің қор нарығының көлемi, әсiресе, акциялар нарығы қазiргi заманғы өнеркәсiп деңгейiне сай келмейдi. Көптеген компанияларда  өз акцияларын нарықта жылжыту үшiн тәжiрибе және қаражат жетiспейдi, сондықтан осы кезеңде мемлекет компания активтерiн кеңейтуге, олардың акцияларын алғашқы орналастыруда көмектесуi қажет.

Мемлекет экономиканы  бақылау және басқаруды қамтамасыз ету үшiн ақпараттық нарықтарға бақылау  орнату бойынша келесi iс-шараларды  жүзеге асыруы керек: негiзгi тауар нарықтарын ақпараттық қамтамасыз ету, нарық қатысушыларын лицензиялауды, пайдаланылған ақпаратты сертификациялауды және т.б. қамтамсыз ету.

Сыртқы экономикалық процестердi мемлекеттiк реттеу. Жаппай жаһандану кезеңiнде экономиканың ашықтығына ұмтылу заңды. Гарвард университетiнiң 115 елде жүргiзген зерттеулерi мынаны көрсеттi: жабық экономикалы саясат жүргiзген елдерде ЖIӨ-нiң орташа жылдық өсiмi 0,7 пайыз, ал ашық экономикалы елдерде бұл көрсеткiш шамамен 5 есе артық. Бiрақ протекцианизмнiң белгiлi бiр шаралары барлық елдерде бар. Дамыған елдерге тарифтiк эскалация тән. Яғни импортқа баждың шикiзатқа және дайын өнiмге бөлiнуi. Нарыққа көшу кезеңiнде көптеген елдер сыртқы сауданың алғашқы либерализациясынан кейiн протекционистiк шараларға жүгiнедi. Осылайша  алғашқы жылдары импортқа түгелдей ашық болды. Қазiргi таңда неғұрлым дифференциалданған мақсатты бағытталған сыртқы экономикалық саясатқа ауысатын кез келдi. Нарықтың әлсiз сегменттерiн қорғау құралдары ретiнде неғұрлым тиiмдi пайдалану үшiн тарифтiк емес саудалық шектуелердiң (техникалық стандарттар, санитарлық нормалар және т.б.) салалық жүйелерiн қайта қарастыру қажет, мысалы ет өнiмдерi нарығы. Сыртқы сауда және  кәсiпорындардың экономикалық қызметiнiң қоршаған ортаны қорғау мәселелерiмен байланысты  сұрақтарға көп көңiл бөлу қажет. Кейбiр шикiзаттық және кiрiс әкелушi тауарларға сыртқы сауданың мемлекеттiк монополиясын құру, әлемдiк нарықтарда отандық тауарларды жылжыту үшiн мемлекеттiк сыртқы саудалық фирмалар желiсiн құру өте маңызды. Жарнаманы ұйымдастыруды, маркетингтi және т.б. өз мойнына ала отырып мемлекет  өзiнiң компанияларына трансакциондық шығындарын қысқартуға және шағын фирмалар үшiн өте маңызды болып табылатын бәсекелiк қабiлетiн арттыруға көмектеседi.

Аймақтық деңгейде мемлекеттiк реттеу. Реттеудi мемлекеттiк басқарудың проблемасы аймақтық саясатпен тығыз байланысты. Реформалардың бастапқы кезеңiнде республика шегiнде аймақтарға максималды дербестiк беру көзделдi. Бiрақ аймақтарға трансферттерге және аймақтық бюджеттерге бақылаусыз иелiк ету құқығын беру кейбiр аймақтарда қаражатты тиiмсiз пайдалануға әкеп соқты. Аймақтарда билiктiң шектеу қою әрекеттерi республика субъектiлерiнiң қарсылығына ұшырады, олардың бiр бөлiгi  ерекше шарттарға қол жеткiздi. Ол сепаратизм және республиканың конфедерацияға айналу қаупiн туғызды. Оның алдын алу экономиканы мемлекеттiк басқарудың мiндеттерiнiң бiрi болып табылады. Бiрегей экономикалық кеңiстiктi нығайту үшiн аймақ аралық саудада кездесетiн шектеулердiң барлығымен күресу керек.

Экономиканы мемлекеттiк басқару стратегиясын институционалды қамтамасыз ету. Экономиканы мемлекеттiк басқарудың жаңа саясатын жүргiзу ресми және бейресми институттардың жетiлуiн болжайды. Басқарудың және реттеудiң мемлекеттiк стратегиясын нормативтiк-құқықтық қамтамасыз ету келесi iс-шараларды қарастырады:

1. Мемлекеттiк компаниянының  мәртебесiн және оған қатысты  мемлекеттiң құқын «Мемлекеттiк  компаниялар туралы» заңда анықтау;

2. «Экономикадағы мемлекеттiк  меншiк туралы» заңда мемлекет  меншiгi бар акционерлiк қоғамдарға қатысты мемлекеттiң ерекше құқықтарын талдау;

3. Ғылыми ұйымдардың, индустриальды-инновациялық қорлардың,  венчурлiк фирмалардың, инновация  саласындағы мемлекеттiк органдардың  қызметтерiн регламенттеушi индустриальды-инновациялық  кодекстi жасауды жылдамдату;

4. Мемлекетке дамудың  экономикалық  бағдарын анықтау  құқын беру, осы ұсыныстарға байланысты  мемлекеттiк және жеке меншiк  кәсiпорындарының мiндеттерiн «Индикативтi  жоспарлау туралы» заң бекiтуi керек;

5. Мемлекеттiң ақпараттық  нарықтағы қызметiн, оның нарыққа қатысушыларды лицензиялау, нарықтық ақпаратты сертификациялау құқықтарын регламенттеушi заңдар және мемлекеттiк актiлер кешенi қажет.

Заң шығару базасын, ынталандырудың сенiмдi жүйесiн және ақпараттық технологиялардың, глобалды компьютерлiк жүйенiң, тиiмдi байланыстардың дамуының бiрiншi кезектi мiдеттерiнiң шешiлу кепiлдiктерiн жетiлдiру қажет.

Экономиканы стратегиялық басқару реформаларының жаңа кезеңiн  идеологиялық қолдаумен айналысатын  арнайы мемлекеттiк орган құру қажет.

Нақты нарықты реттеудiң минималды қажеттi шекаралары ақша айналымын ұйымдастырумен, қоғамдық тауарларды өндiрумен және сыртқы әсерлердi жоюмен анықталады. Экономикаға мемлекеттiң араласуының максималды мүмкiн болатын шекаралары кiрiстердi қайта бөлумен, жұмысбастылық деңгейiн қамтамасыз етумен, монополия және инфляцияға қарсы әрекет етумен, фундаменталды зерттеулердi дамытумен, аймақтық саясатты жүргiзумен, әлемдiк нарықта ұлттық мүдделердi iске асырумен анықталады.[8]

Мемлекет өз қызметтерiн  экономикалық және әкiмшiлiк әдiстердi қолдану арқылы жүзеге асырады. Олар өзара байланысты және сонымен қатар қарама-қарсы болып табылады. Әкiмшiлiк әдiстердi қолдану тиiмдi, әрi нарықтық механизмге қарсы келмейтiн облыстар бар.

Мемлекет ұсынатын қоғамдық тауарлар ақшалай нысанда өлшеу мүмкiн емес және осыған байланысты нарық өндiре алмайтын  ұжымдық қажеттiлiктердi қанағаттандыруға арналған.

ХХ ғасырда мемлекеттің  реттеушілік рөлі тек нарықтық экономикасы  дамыған елдердің ғана емес, сонымен  қатар дамушы мемлекеттердің де жоғары тиімділікке жетуінің құрамдас бөлігі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайындағы мемлекет алдындағы міндеттердің әртүрлілігі мемлекетпен атқарылатын экономикалық функциялар арқылы көрінеді.    Оларға жататындар:

1. экономиканың қызмет етуінің құқықтық негізін құру және реттеу;
2. монополияға қарсы реттеу;
3. макроэкономикалық тұрақтылыққа жету саясатын жүргізу;
4. ресурстарды орналастыруға әсер ету;
5. табыстарды бөлу аясындағы қарекет.

Мұндай сыныптама талдау жүргізуге ыңғайлы, бірақ оның тиісті шарттары бар. Шындығында барлық функциялар өзара тығыз байланыста болады және кешенді түрде экономикалық жағдайға әсер етеді. Мәселен, монополияға қарсы қарекет тиісті заңнамаларды қажет етеді, ал оның нәтижелері ресурстарды орналастыруда да, табыстарды бөлуде де көрінеді.

Мемлекет экономикалық қарекетті реттейтін заңдар мен ережелер жасауға жауапты, сонымен қатар олардың заңды қолданылуына бақылау орнатады. Заңнамалық негізді қалыптастыру бұл–экономикалық қарым-қатынастың барлық экономикалық агенттері-өндірушілер, тұтынушылар, мемлекет-өз әрекеттерінде ұстануы міндетті заңдық қағидалары мен ойын ережелерін белгілеу болып табылады.

Индустриальды-инновациялық қызметтің дамуы негізгі және қолданбалы ғылымның жағдайына және ғылыми-техникалық әзірлемелердің коммерциялық қажеттілігіне тікелей байланысты.

Қазақстан индустриясы  халық шаруашылығының индустриализация деңгейін, егеменді ел экономикасының нақтылығы мен перспективасын, қазіргі  әлемдік шаруашылықтағы орны мен  рөлін ақтайтын басты фактор болып  табылады.

Мемлекеттің ғылыми-техникалық прогреске қатынасын сипатайтын көрсеткіштердің бірі – ғылымды қаржыландыру көлемі болып табылады.

Индустриальды-инновациялық дамудың басымдықтарын таңдаудың  әдістемесі және НИОКР мен индустриальды-инновациялық әдістері әрбір елде әртүрлі жүзеге асырылады. Олар экономикалық дамудың ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты үнемі өзгерістерге ұшырап отыратын, мемлекеттік саясаттың  стратегиялық бағыттарына сәйкес келуі тиіс.

Индустриальды-инновациялық бағыттағы ғылыми-техникалық қызметті қолдау  барлық елдерде  нарықтық экономика принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады. Қаржылық көмек көрсету принципі елдің технологиялық дамуындағы олқылықтарды толтыруға бағытталған жұмыстарды қолдау болып табылады. Зерттеулер мен әзірлемелерді қолдау мемлекеттің нарықта қалыптасқан өз фирмаларының арасында қарым-қатынастарды сақтай отырып, тек жалпы қол жетімділік ғылыми-техникалық өнімге субсидия беруді құрайды.

Ғылыми- техникалық зерттеулер мен әзірлемелерді қолдау бойынша  тиісті іс-шаралар әртүрлі агенттіктердің, несиелік және инвестициялық мекемелердің қызметімен түрлі мемлекеттік органдар  іске асырады.

Дамыған елдерде индустриальды-инновациялық саясатты қалыптастыруға жүйелі бағыттылықты қолдану маңызды болып табылады және әлемдік экономиканың даму қарқындылығының мынадай ерекшеліктерін қамтиды:

- әлемдік индустриальды-инновациялық дамуда сапалы адами капитал үшін бәсекелестік, жоғары білікті персоналдың мобильдігі индустриальды-инновациялық білімнің таралу процесін қамтамасыз етеді;

- индустриальды-инновациялық белсенділікті әрі қарай  дамуытуда ақпараттық технологияларды пайдалану өзекті болып қалып отыр;

- жаһандану компаниялардың  технологиялардың жоғары деңгейінде бәсекелесуіне және сондай-ақ инновацияға  мамандандырылу мен локализациялауға  ынталандырады.

Индустриальды-инновациялық саясатты жүйелі бағытпен іске асырған елдер қысқа мерзім ішінде тиімді ұлттық индустриальды-инновациялық жүйе құрды. Ол мемлекеттің, бизнестің, ғылымның өзара қатынас механизмін  қамтыды және ЖІӨ-дегі  ғылыми сыйымдылық көлемінің өсуіне қол жеткізді.

Мысалы, соңғы уақытта ғылыми-техникалық сфераның дамуы Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, Скандинавия елдерінде (Финляндия, Швеция) кеңінен тараған. Жаңа индустриалды елдерінде  ЖІӨ-дегі ғылыми сыйымдылық көлемін  1,5-2 есеге дейін арттырып, европалық елдер мен АҚШ көрсеткіштеріне таяп қалды.

Аталған индустриальды-инновациялық қызмет механизмдері мен экономикалық, әлеуметтік, қаржылық, ұйымдастырушылық жағдайды, сондай-ақ аймақтық индустриальды-инновациялық қызмет тактикасы мен стратегиясын жүзеге асырудың тиімді бағдарламаларын мемлекет тарапынан оңтайлы қамтамасыз етсе, елдің экономикалық бәсекеге қабілеттілігеі артып, инфрақұрылымдық қуаттылығы арта түседі. Мемлекеттік индустриальды-инновациялық саясаттың аймақтық аспектісі тұтастай алғанда өнеркәсіптік саясатты қалыптастыру негіздерінің бірі болып табылады және болашақта жергілікті жерлерде индустриальды-инновациялық өндіріс орындарын ғана емес, бәсекеге түсуге қабілетті жоғары технологиялы өнім өндіруге негізделген ғылыми-өндірістік кешендерді қалыптастыруды көздеуі керек.

Кәсіпорындарда дүниежүзілік деңгейге сәйкес келетін және одан асып түсетін тиімді технологияларды, жаңа талдамаларды игеру, энергия және ресурс үнемдейтін технологияларға  және т.б. өту негізінде индустриальды-инновациялық қызметті тікелей жандандыру арқылы ғана өнеркәсіптік саясаттың мақсаттарына қол жеткізуге болады.

Бұл мемлекет тарапынан  аймақтарда индустриальды-инновациялық қызметті реттеудің институционалдық тетіктерін жасауды, оның ішінде  бірінші  кезекте қолдау көрсетілетін объектілерді және осындай қолдау тетіктерін таңдаудың ықпалды өлшемдерін жасауды қажет етеді.

Аймақтық индустриальды-инновациялық бағдарламалар ықпал етудің осындай  ең тиімді әдістерінің бірі ретінде  танылды, олар жергілікті билік органдары  жекелеген өнеркәсіптік кәсіпорындар деңгейінде индустриальды-инновациялық белсенділікті қадағалап қана қоймай, сонымен бірге қолдау көрсетудің нақты бағыттарын белгілеу және бақылау жасау рәсімдерін қамтамасыз ету есебінен оның тиімділігіне қол жеткізу керек. Қатысушылардың экономикалық мүдделерімен бірге олардың өзара міндеттемелеріне негізделген мұндай тәсіл аймақтарда индустриальды-инновациялық қызметті дамытуға жағдай жасауға мүмкіндік береді. [11]

Аймақтарда индустриальды-инновациялық қызметті жандандыру мақсатында облыс әкімшіліктері жанынан  өз өкілеттіктері шегінде индустриальды-инновациялық қызметті және индустриальды-инновациялық инфрақұрылымды дамытуға қажетті ұйымдық және экономикалық шарттар жасауға, аймақтық индустриальды-инновациялық бағдарламаларды әзірлеу мен іске асыруға жауап беретін құрылымдық бөлімшелер құрылған.

Аймақтық индустриальды-инновациялық бағдарламалар  аймақтың экономикалық және әлдеуметтік даму бағдарламалары негізінде қалыптастырылады және  индустриальды-инновациялық инфрақұрылымның  және индустриальды-инновациялық әлеуетті дамытудың негізгі басымдықтарын, оның ішінде кадрлар даярлауды, индустриальды-инновациялық қызметтің мамандандырылған субъектілерін ынталандыру нысандары мен әдістерін белгілейді.

Атап айтқанда, бұл  құрылымдардың функцияларына мыналар жатады:

– аймақтық индустриальды-инновациялық бағдарламаларды әзірлеу, бекіту және оның іске асырылуына бақылау жасау;

– аймақтарда индустриальды-инновациялық инфрақұрылымды (технопарктерді, бизнес-инкубаторларды, аймақтық индустриальды-инновациялық қорларды, орталықтарды және т.б.) қалыптастыру;

– технологиялар, менеджмент, жаңа тауарлар мен қызметтер саласында  отандық ғылыми талдамалардың аймақтық деректер банкін құру және оны тұрақты  түрде толықтыру;