Индустриально-инновационное развитие РК

4. ҰИЖ  бағдарламасын  негізгі орындаушы ретінде «Ұлттық индустриальды-инновациялық қор» АҚ тұтастай алғанда елдің барлық аймағында  индустриальды-инновациялық қызметті қалыптастырып дамыта алмайды.

5. Индустриальды-инновациялық  қызметті дамыту үшін ғылым  мен өндіріс арасында тиімді  байланыс жоқ. Мемлекеттің қаржыландыратын ғылыми әзірлемелердің көпшілігі экономиканың нақыт секторында қажетсіз болып қалады.

6. Бизнес-қауымдастықтардың,  кәсіпкерліктің  индустриальды-инновациялық  белсенділігі әлсіздік танытуда. Қазіргі таңда қазақстандық өнеркәсіптік  кәсіпорындар НИОКРмен  жекелей айналысуға ынталанбауда және НИОКР өнімдерін алуға  ақша салу тәуекеліне бармай отыр.

7. Қазақстанда ғылыми  әзірлемелерді коммерциализациялау   жүйесі  тиісті деңгейде дамымай  отыр.

Осы жолда ғылымның дамуына сұраныс  артары анық, бұл бағытта елімізде ғылыми зерттеу орталықтары мен оқу орындарында дамыған ғылыми база қалыптастыру көзделген. Сонымен қатар өзге елдермен осы тұрғыда интеграциялық, тәжірибе алмасу байланыстарын орнату үлкен рөл атқарары сөзсіз. Бірақ қай ел болмасын өзінің өндірістік құпияларын (жаңалықтарын) жайдан-жай аша салмайды, сондықтан тәжірибе алмасуға қол жеткізу үшін жаңалықтардың сапалылығы аса қажет. Біз ғылымды өзімізде дамытуымыз қажет, себебі көптеген ғылымы дамыған елдер ғылым жаңалықтарына байланыты протекционизм саясатын ұстанса,басқа елдерден жаңалық сатып алуда біздің бәсекелестеріміз "Азия барыстары" (Оңтүстік Шығыс Азия елдері: Сингапур, Тайланд) болмақ, бұл елдер "ноу-хоу" импорттауға көп көңіл бөлуде.

Келесі маңызды, қажетті факторлардың бірі қаржы бөлу. Новаторлықты іске асыруға қаржы бөлу тәуекелді іс болғандықтан, бұл салаларға инвесторлар көп көңіл бөлмейді. Тәуекелді дейтінім сол, әлемде индустриальды-инновациялық дамудың моделдері деп саналатын елдердің өзінде өндірістік жобалардың аз мөлшері ғана, АҚШ-та 22%, Жапонияда 33%, іске асады екен. Оның орнына инвесторлар еліміздегі табиғи байлықты игеріп, «тыныш пайда көргенді» жөн көреді. Ал,еліміздегі байлық сарқылғандағы күнімізді ойлап жатқан ешкім жоқ секілді, сол кездегі біздің өнеркәсібіміз тек новаторлық пен оны іске асыру бағытында болатынын ойлауымыз керек. Осы мақсатта шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді сервистік-технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау көзделген бағдарлама қабылданған болатын.[22]

Қазақстанда ғылымды дамытуға бөлінген қаржы мөлшері жыл сайын артуда,бірақ  бұл қаржының жеткіліксіз, өз мақсатында нақты жұмсалмай жатқандығын  ескеріп Қазақстан Республикасының  Білім және ғылым министрлігінің жанынан Ғылым комитеті құрылуда.Оның негізгі қызметтері жаңалықтың ойлап табылуы мен оның өндірісіне дейінгі кезеңнің барлығын қадағалап,көмек беру болмақ. Елімізде ғылымды қаржыландыру сонымен қатар Ғылым Фонды, Индустриальды-инновациялық қор,"Қазына" қоры арқылы да жүргізіледі. Индустриальды-инновациялық даму жолындағы елдерде өнеркәсіпке бөлінген қаржының көп бөлігі ғылыми зерттеуге бөлінеді. Біздің елде бұл көрсеткіш 30% шамасында. Қаржыны аса көп көлемде бөлу арқылы қысқа мерзімде үлкен  жетістіктерге жеткен Финляндияны алып қарасақ та,бұл ел 1995жылдан бастап ЖҰӨ-нің 4 пайызын елдегі ғылым саласына бөле бастады. Осының нәтижесінде қазір біз қосылуға үмітті бәсекеге қабілетті елу едің көшбасшысы осы ел болып табылады.Ал, Қазақстанда 2010 жылдан бастап ғылымға ЖІӨ-нің 2 пайызына жуық қаржы бөлу көзделген.  

Ғылымының жаңа бағыттары  биотехнология, нанотехнология, космосты игеру, коммуналдық-ақпараттық техника салаларында нәтижеге жету үшін біз отандық және ұлтаралық  деңгейде жоғары сапалы мамандар даярлауымыз қажет.Осыған орай елімізде 15 университетте инженерлік профил лабораториялары құрылу көзделуде. Олар 15 негізгі  техникалық бағыт бойынша жұмыс жасайды.[23]

Инновацияны жүзеге асыруды дамытуда банк-несие жүйесі де  маңызды  рөл атқарады.Себебі новатор жобасын мемелекеттің көмегінсіз жүзеге асырғысы келсе қаржы көзі несие болары анық. Кіші және орта бизнес пен өнеркәсіпке несие беру елімізді жоғары қарқында болғанымен үстеме пайыздары кәсіпкерлерге кері әсерін тигізуде.Бұл мәселені шешудің жолын ұсынып көрейін.Кәсіпкер несие алған соң,оған кәсібі басталмай жатып несиенің үстеме пайыздарымен қыспақтамай,өнеркәсібі дамыған сайын біртіндеп көбейте төлеткізу екі жаққа да тиімді секілді.

 Шешімін таппай отырған келесі  мәселе жаңа жаңалықтарға патент алу мәселесі. Шет ел ғалымдарымен ғана емес,қазақ ғалымдары да еңбек етіп жатыр. Отандақ ғалымдардың да ашқан жаңалықтары жетерлік, тек ашылған жаңалықтарға мемлекеттік патент алу дұрыс жолға қойылмай отыр.Соның нәтижесінде қазақ ғалымдарының жаналықтары шет ел инвесторларының қолында кетуде. Мысалы Қазақстан жеріндегі өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасау саласында еңбек етіп жатқан Қ.Пірәлиев сияқты ғалымдарымыз ойлап тапқан «казкаин», «фунгицит»,туберкулез ауруына қарсы көптеген дәрілердің патенттері Ресей, АҚШ компанияларының иелігінде кеткен. Бұған басты себеп елімізде ғылым мен өнеркәсіп байланысы әлсіздігі және осы салада еңбек етуші менеджерлердің аздығы. Осы мәселелердің шешілмеуінен әлі де болса көптеген ғалымдардың ашқан жаңалықтары далада қалуда. Яғни, тек ғылымды дамытуға көп көңіл бөліп қана қоймай,оның өндіріске шығуын,жобаның жүзеге асуын қадағалап, өндіріс пен ғылымның байланысын арттыру қажет.

3.2    Индустриялық-инновациялық  кәсіпкерлікті дамыту механизмдерін  жетілдіру бағыттары

Инновация нарыққа, нақты тұтынушыға бейімделуі керек. Кәсіпорындарда инновацияны  меңгеруге кедергі жасайтын факторларға  ең алдымен кәсіпорынның меншікті қаражаттар ресурстарының жетіспеуі, коммерциялық банктердің инновацияны жете бағаламауы, жаңа өнімдерді меңгерудің экономикалық тәуекелдігі жатады. Енді инновацияның географиясын қарастырсақ. XVII ғасырда әлемдік экономикалық және ғылыми прогерстің нағыз ортасы Батыс және Солтұстік Европа, ең алдымен Англия, Нидерланды, Швейцария, Венецияндық Республика, Швеция болды. Дәл осы мемлекеттерде әлемдік ғылыми техникалық және экономикалық инновацияның маңызды бөлігі шоғырланған. 90 – жылдары бесінші толқынды өнеркәсіп салаларын дамыту және инновацияның шоғырлануы нәтижесінде АҚШ, Еуропаны, Жапонияны, Шығыс және Оңтүстік Азияның жаңа индрустриалды жолбарыстарын артқа қалдырғандығы анықталды. 90 – жалдары жас француздық кәсіпкерлердің АҚШ-қа аууы байқалды. [27]

Қазақстан экономикасы қазіргі  түбірлі өзгерістің екінші кезеңінде. Бірінші кезеңі ( жобамен 1991 жылдан 2004 жылға дейін ) әкімшіл -әміршіл жүйеден қазіргі нарықтық экономикаға өтумен белгілі. Ал екінші кезең болса, ( 2005 жылдан бастап ) « жергілікті » экономикадан глобальды экономикаға өтумен түсіндіріледі. Ендігі жерде кәсіпкерлер алдында стратегиялық таңдау жатыр. Ештеңені өзгертпей жергілікті экономикада қалу немесе қызметте түбірлі өзгерістер жасап глобальды экономикада бәсекеге қабілетті болу [26].

Қазіргі Қазақстан экономикасын тұйық  су немесе шығанаққа теңестіруге  болады. Өйткен себебі, көптеген кәсіпкерлер өз өнімдерін тек белгілі бір территорияда ғана өткізе алады, былайша айтқанда халықаралық аренада көрінбейді. Үкімет осы шығанақтың қоректенушілеріне қолайлы жағдай жасап, тырысуда. Судағы тірі ағзалар өздерімен өздері, белгілі бір су темпуратурасында тыныш өмір сүреді. Келешек Қазақстан Біріккен Сауда Ұйымына кіргенде, осы шығанақтың қоректенушілері глобальды экономика деп аталатын толқыны қатты, тасқынды өзенге құйылады. Сол кезде шығанақтың қоректенушілері  үшін бір жағынан өзендегі ағыспен бірге жүзетіндей жаңа мүмкіндіктер туады, екінші жағынан оларға өзеннің қатты толқыны қауіп төндіреді. Қазақстанның кәсіпорындары басқа ортада жұмыс істеуге дайын ба, әлде дайын емес пе ? Егер дайын болмаса, компания қызметі тоқтап қалмау үшін не істеу керек ? 

Бүгінгі таңда шағын және орта бизнес субъектілерімен стратегиялық даму туралы айтатын болсақ,  онда олар бірден қазіргі проблемаларын айтып  шыға келеді.  Қазіргі мәселелер  тұрғанда, болащақ туралы сөз қозғап қайтемін дейді. Әрине қазіргі мәселелерді  шешу алып керек, бірақ кәсіпорын стратегиялық даму туралы ойлау керек.

Кәсіпкерлер немқұрайлы қарағандықтан, кәсіпорын залал шегіп қалады. Қазақстан кәсіпорындарынан бір  мысал келтіре болсақ, отандық  зейнетақы қорлары өз активтерін теңгеде емес, АҚШ долларында ұстағанды құп көрді. Олар теңгенің долларға қарағанда күшейе түскен сәтті жіберіп салды да нәтижесінде біраз шығынға ұшырады [27].

Бәрімізге белгілі жақын арада  Біріккен Сауда Ұйымына кірмекшіміз.Үкімет осыған байланысты шаралар қолдануда. Біздің отандық кәсіпорындарды бәсекелес бола алатындай етіп дайындау керек.Осыған байланысты үш сұрақ туындайды:

• 3,5 және 10 жылдан кейін отандық кәсіпорындар қандай деңгейде болуы қажет ?
• Қазіргі кезде отандық кәсіпорындар қандай жағдайда ? 
• Қандай әдістермен қалағанымызға жетуге болады ?

«Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриялды-индустриальды-инновациялық даму стратегиясында » көрсетілгендей және нарықтың талап етуі бойынша үкімет отандық  кәсіпорындардың жетекшілерін БСҰ-на кіру барысында біз тек өздеңгейімізді сақтап қалу ғана емес, сонымен қатар батыс компанияларымен бәсекелес бола алатындай деңгейге жетуге шақырады. Бұны екі жолмен іске асыруға болады: біріншіден, отандық компаниялар экспортқа шыға алатын тауарларды ғана өндіру керек, яғни әлемдік нарыққа шығару, екіншіден ең жоғарғы қосылған құны бар өнімді ғана игеру керек.

Қазіргі заманғы әлемдік тәжірибеде экономиканың саласына негізделген  қосылған құн тізбегі сияқты даму стратегиясын жасау және талдау әдісі  кеңінен қолданып жүр.

Қазақстанның шағын және орта бизнесті 10-15 жылда ондай деңгейге жетпейді немесе экспортқа шығарып көрді бірақ ештеңе шықпады деген пікір болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлердің пікірі келесілермен сипаттталады:

• жағдайдың өзгеруін елемеу ;
• өткен тәжірибеге ізденіспен қарамау ;
• хабар алуда болжам жасау ;
• балама жолдарды қараудан бас тарту.

Кез келген елде экокномиканың екі  типі бар: біріншісі – « жергілікті » - соңғы тұтынушыға тауар жеткізіп отырады, екіншісі – « глобальды  » құн көрсеткішінің әлемдік  басқару жүйесімен байланысты. Экономиканың екі түрінің арасында қарама-қайшылықтар туындайды. Барлық елде глобальды экономиканың рольі саны жағынан да, сапасы жағынан да өсіп келе жатыр. Нидерландының жалпы ішкі өнімінің 50 пайызы халықаралық келісімдермен байланысты ( Малайзия, Гонконг, Сингапур және Ирландияда бұл көрсеткіш одан да  жоғары ), ал еуропа мемлекеттері үшін орта есеппен 30 пайызды құрайды [28].

Қазақстан өзінің индустриялды-индустриальды-инновациялық даму стратегиясында Малайзия, Гонконг, Сингапур  сияқты елдердің тәжірибесіне сүйенеді. Келешек Қазақстанда глобальды экономиканың рольі саны жағынан, сапа жағынан да өсетінін  сеніммен айтуға болады.

Қазір отандық бизнестің қандай жағдайда екенін қарастырайық. Біріншіден, көптеген кәсіпорындар « жергілікті » экономикада жұмыс істейді. Бұл экономика шетелдік инвесторлардан қорғалған, тіпті кейбір бизнеске тыйым салынған ( мысалы, телекоммуникация саласы, су-энергия желілері, транспорт және т.б.). Екіншіден отандық кәсіпорындар өмірлік циклдің өсу сатысында. Қазақстанның БСҰ-на кіруінен кейін қысқа уақыт ішінде нарықтың толуын күтуге болады. Сонда өсу сатысынан, кемелденген сатыға көшеді.   Отандық кәсіпорын үшін бұл құбылыс нені білдіреді? Біріншіден, бағасыз бәсекеден , бағалық бәсекеге ауысу болады.Екіншіден, бәсекенің интесивтілігі күшейеді.

Жалпы Қазақстанда барлық салалар  өсу сатысында. Көптеген кәсіпорындар бұл сатыда үлкен жетістіктерге  жетті, бірақ бұл қолдағы ресурстармен, мүмкіншілітермен кемелденген сатыға өту барысында үлкен жетістіктерге  жетуге деген кепілдік емес, яғни екіталай нәрсе болып табылады. Енді осы қалаған нәтижеге қалай жетуге болады. « Глобальды » экономикада қызмет жасаймын деген отандық кәсіпорындар 2 стратегияны жүзеге асыруы керек: біріншіден, қазіргі қызмет көрсеткішін жақсы деңгейге жеткізу, екінші күтілетін жағдайға өзгерістер жасап, иемденуді жүзеге  асыру. Қазақстан экономикасындағы кәсіпорындардың батыс кәсіпорындарына қарағандағы ерекшелігі  осы екі стратегияны алып жүруінде. Стратегияны жасауда ең бірінші қадам нақты мақсаттар қою. Қойылған мақсатқа жету үшін тек өзгерістер жасау емес, сонымен қатар компанияны түбірлі өзгерту.

Нарықтық экономикаға өту барысында  елде көптеген талапты, инициативті  адамдар өз бизнестерін ашты.  Ашу жолында олар көптеген жұмыстар атқарып, біраз тер төкті. Компанияның  дамуы процесінде кәсіпкерлердің тобы құрылды. Бұл кәсіпкерлердің барлығы бірдей қиыншылықтардан өтті. Енді отандық кәсіпорындар аяғынан тік тұрғанда, кәсіпкерлер еркін жүре алады. Индустриальды-инновациялық даму стратегиясы енді былай дейді: Бұған дейінгі жетістіктер жақсы, бірақ жақын арада сіз глобальды экономикада өмір сүретіндей етіп компанияыңызды қайта құрасыз дейді. Әрине алғашқы жетекшілерінен мұны күту қиын, өйткені өз еңбегімен құрған нәрсесін ешкім өзгерте қоймайды. Кәсіпорындардың бұл жолда ьасты кедергісі – менеджерлердің жетіспеушілігі болады. Басқару саласында арнайы білімі бар, менеджментің негізгі концепцияларын түсініп, қолдана алатын менеджерлерді жинау керек.

Еуропалық Одаққа мүше елдерде шағын  бизнестің рольі өте зор. Бұл  кәсіпорындар бүкіл компаниялардың 99,9%  береді., жұмыспен қамтылғандардың 66% және 65% бүкіл кәсіпкерлік айналымды құрайды. Еуропалық Одақта кәсіпорынның 92,4 пайызында оннан аспайтын адам жұмыс істейді, 7,5 пайызында 10 мен 499 адам жұмыс істейді. 500 адамнан жоғары жұмыскерлері бар 0,1% құрайды. Бұның барлығын басқарып отырған кәсіби білімі бар, басқару саласында тәжірибесі мол менеджерлер басқарады. Қазақстанда қалыптасқан жағдайға байланысты үкімет қолда бар ресурстарды кәсіпкерлерді оқытуға ақпараттық жүйеніің тарауына және несие жүйесіне жұмсамақшы [29].

Бұл жұмысқа қажетті республикада мемлекеттік және жеке оқу орталықтары  әртүрлі оқыту бағдарламалары бойынша  жұмыс істеп жатыр. Облыстарда, кейбір аудан орталықтарында Қазақстанның шағын кәсәпкерлікті қолдау және дамыту орталықтарына тікелей шығатын ақпараттық жүйе бар.Алайда бастауыш кәсіпкерлердің қаржысының жетіспеушілігінен жоғарыда көрсетілген қызметтерді қолдана алмайды. Сондықтан республикалық және жергілікті бюджеттен оқытуға және ақпарат алуға қажетті қаржы болу керек. Бұл мәселені шешудің тағы бір жолы бар. Мысалға келтірер болсақ, Германияда бастауыш кәсіпкерлерге кеңес беру үшін арнайы фирмалар құрылған. Оларға әр бастауыш кәсіпкер осы фирманың көмегі арқылы бір кәсіпорын құрған соң мемлекеттен  3 мың евро гонарар алып отырады.

Осындай мақсатқа республикалық бюджеттен  қаржы бөлу керек. Бір кәсіпкерді оқыту 60 долларды құрайды ( 30 сағат ). Купондық жүйе енгізіп қою керек. Сонда  кәсіпкер өз еркімен керек курсты таңдап оқиды. Бұл оқу орталықтарының арасында бәсекені туғызады.

Портердің артықшылық бәсекелесі теориясына сәйкес, кез келген даму деңгейі  бірдей ел белгілі бір артықщылықтар  иеленеді. Ол артықшылықтар: еңбек өнімділігінің  жоғары деңгейі, еңбек ресурстарының  жоғарғы сапасы, тауар және қызмет көрсету сапасы, басқару әдістері және т.б.