Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару

     Икемді  баға белгілеу – фирманы инфляциялық  шығыннан қорғау үшін қолданылады: икемді бағалар инфляцияның жалпы индексіне  тіркеулі болу мүмкін, белгіленген тауарларға инфляция индексінен тәуелді болуға, төлемдердің фактілі мерзімін ескеру және салынған ақша қаражаттардың табысын ескеруге мүмкіндік береді.

     Мәмілелерді жасау стратегиясы. Егер алдын ала  төлемнің барлығын алуға мүмкіндік  жоқ болса, онда жартылай алдын ала төлеуді алуға тырысу керек. Жеңілдіктердің бытыраңқы әр түрлі түрлерін орнатпай, жүйелі жеңілдіктерді орнату. Жеңілдіктердің фирманың қаржылық қорытындысына әсерін анықтау керек.

     Сатылымның  әр түрлеріне мақсатты тұспалын орнату, мысалы, несиеге сатудың жартысын перспективті клиенттер үшін сақтап қою. Бұл клиенттер қазіргі уақытта қолма-қол ақшаларға қол жеткізу мүкіндігі жоқ, жаңа нарықтарға кіру мүмкіндігі жоқ, басқа да төтенше жағдайларға ұрынған клиенттер.

     Өткізуді  жүргізетін бөліміне сатылымның тиімділігін көтергені үшін және төлемдерді қабылдауды тездеткені үшін сый беру жүйесін орнату [4.,].

     Мәмілелердегі жеңілдіктер. Клиенттерге жеңілдік беру ақталған дейді, егер бұл сатылымның көлемін өсіруге және жалпы табыстың өсуіне алып келсе.

     Егер  фирма ақша қаражаттарының дефицитіне ұрынса, ақша қаражатының келуін жоғарлату  мақсатында қолдану мүмкін. Тіпті  егер бұл жеңілдіктердің әсерінен қорытынды  қаржылық нәтиже теріс болған жағдайда да.

     Басқа да тең жағдайларда да, ерте төлемдер үшін жеңілдіктерге, төлемдерді төлеуді ұзартқан үшін айыппұлдарға қарағанда көп көңіл бөлу керек. Соңғы мынаған байланысты: егер фирма өте көп табыс алса, яғни айыппұлдар негізінде, онда фирма салықтарды одан да көп төлейді. Ал жеңілдіктер салық төлеу базасын төмендетуге мүмкіндік береді.

     Инфляцияның және альтернативті салымдардың  жеңілдіктерге әсері. Инфляция кезінде  кез келген төлемдер бойынша мерзімін ұзарту өткізілген өнімнің ағымдағы құнының төмендеуіне алып келеді. Сонда мерзімінен бұрын төлеу  кезіндегі жеңілдіктерді беруді бағалау керек. Болжаммен, фирма дебиторлық қарыздың өсуін орнын толтыру үшін банктен қысқа мерзімді несие алды. Фирма жеңілдікті ескеріп, альтернативті салымдар мен инфляция кезінде азырақ жоғалтады, ал инфляция мен несиенің уақытын 30 күнге ұзартқан үшін төлемдерден көбірек шығынға ұшырайды.

     Дебиторлық  қарыздар мен кредиторлық қарыздар арасында тепе-теңдікті тапқан кезде, жабдықаушылардың тауарына несиенің шартын бағалау, фирманың алатын табыстары  мен шығындардың төмендеуі тұрғысынан қарастыру керек.

     Ақша  қаражаттарын басқару әдістері. Ақша қаражаттарын басқарудың негізгі мақсаты  – фирманың қызмет етуі үшін керекті  көлемін минималды деңгейге дейін  төмендету болып табылады. Қолма-қол  ақшалар керек: фирма саудалық жеңілдіктер  беру мүмкіндігін ұстап тұру үшін, болжанбаған шығындарды жабу үшін.

     Ақша  қаражаттарының бюджеті өзіне болжанған  ақша қаражаттары төлемі мен белгіленген  кезеңдерде түсімдер графигін кіріктіреді. Ол уақытша молдылық пен ақша қаражатының  дефицитін болжау үшін және сонымен  қатар, оларды басқару кезінде жобалаудың негізгі құралы ретінде қолданады.

     Ақша  қаражаттарының көлемін оңтайландыру үшін және босалқы қорларды басқару теориясы негізінде құрылған ақша қаражаттарына келесідей модельдер қолданылады. Мәселен, келесілерді бағалау:

а)  ақша қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің  көлемін;

  б)  олардың қай бөлігін есеп айырысу  шотында, ал қай бөлігін тез  өтімді бағалы қағаздарда ұстап  тұру;

  в)  қашан және қай көлемде ақша  қаражаттары мен тез өтімді  активтерінің бір-   бірінің трансформациясын жүргізу [4.,].

     Батыс тәжірибесінде көбінесе Баумол үлгісі мен Миллер-Орр үлгісін кеңінен қолданады. Бұл үлгілерді біздің елімізде қолдана алмау себебі инфляцияның қиын жағдайы, тіркеу ставкаларының тез өзгеруі, бағалы қағаздар нарығының дамымауы және т.б. Сондықтан да осы үлгілердің қысқаша теориялық тұрғысын қарастырамыз.

     Баумол  үлгісі бойынша фирма өзінің жұмысын  максималды және мақсатты деңгейде ақша қаражаттарының көлеміне ие бола бастайды, ал алдағы кезеңдерде оны аз-аздап  жұмсай береді. Фирманың қолына түсетін барлық табыстарды қысқа мерзімді бағалы қағаздарға салады. Болашақта ол ақша қаражаттары төмендегенде немесе бітуге жақын қалғанда бағалы қағаздардың жартысын сатып, бастапқы ақша қаражаттарының көлемін қалпына келтіреді.

     Қалпына келтіру (Q) сомасы келесі формуламен анықталады: 

                             

                                     (1). 

мұндағы, V – кезеңде (жыл, тоқсан, ай) керек  болатын ақша қаражаттарының болжамы.

     c – ақша қаражаттарын бағалы  қағаздарға конвертациялаудан шығындар.

     r – фирма үшін тиімді және  мүмкін болатын қысқа мерзімді салымдар бойынша пайыздық табыс, мысалыға, мемлекеттік бағалы қағаздар.

     Сонымен, ақша қаражаттарының орташа босалқы қорын құрайды Q/2, ал бағалы қағаздарды ақша қаражаттарына конвертациялау бойынша мәмілелердің жалпы саны (k) тең:

                                          k=V*Q                                             (2). 

     Бұндай  ақша қаражаттарын басқару саясатын жүргізу үшін жалпы шығын (ЖШ) құрайды:

                   ЖШ=CK+r*Q/2                                   (3).

     Бұл формуладағы бірінші қосылғыш тікелей шығындар, екіншісі – ақша қаражаттарын есепті шоттарда ұстағаннан кетіп қалған табыс, ол ақшаларды бағалы қағаздарға инвестициялауға мүмкіндік болар еді.

     Баумол  үлгісі өте қарапайым және шығындары  тұрақты және оңай болжанатын фирмалар үшін тиімді. Шың мәнісінде ол сирек кездеседі, есепті шоттардағы қаражаттар қалдығы кез келген кезде ауысады, сонымен қатар маңызды өзгерістер болу мүмкін.

     Миллер  мен Орр үлгісі өзіне қарапайымдылық пен реалистілікті кіріктіреді. Ол келесі сұраққа жауап беруге көмектеседі: фирмаға ақша қаражаттарымен қалай басқару керек?, егер ақша қаражаттардың күнделікті ағының келуін және кетуін болжауға болмаса? Миллер мен Орр үлгісін құру кезінде Бернулли үдерісін қолданады – стохастикалық үдеріс, ол жерде ақша қаражаттарының түсуі және кетуі кезеңнен кезеңге бір-бірімен байланыс кездейсоқ болып келеді [4.,].

     Қаржылық  менеджердің қаражаттардың есепті шоттардағы қалдығын басқарудың мәні келесідей: шоттардағы қаражаттардың  қалдығы былығқан үдерісте өзгеріп отырады, егер де жоғарғы шегіне жетпесе. Ондай уақыт келгенде фирма белгіленген ақша қаражаттарының керекті деңгейіне жеткенше (қайтару нүктесіне), бағалы қағаздардың керекті санын сатып алады. Ал егер ақша қаражаттары төменгі шекке келгенде, фирма өзінің бағалы қағаздарын сатып, ақша қаражаттарының босалқы қорларын керекті деңгейге дейін жеткізеді.

     Айналым капиталын қаржыландыру үлгісі. Қаржылық менеджменттің теориясында менеджердің  айналым активтерінің өзгермелі  бөлігінің қаржыландыру түріне байланысты ағымдағы активтерді қаржыландырудың әр түрлі стратегияларын көрсетуге болады. Яғни, таза айналым капиталының салыстырмалы түрін таңдауға. Бәрімізге төрт үлгі белгілі: кемшіліксіз; агрессивті; консервативті; келісімді (компромисті). Қаржыландыру стратегиясын қайсысын таңдасақ та, ұзақ мерзімді пассивтер мен иаза айналым капиталын анықтауға келеді. Ол ұзақ мерзімді пассивтер мен айналымнан тыс активтер арқылы анықталады:

                         (АК=ҰП-АТА)                        (4).

     Осыдан, әр стратегияға баланстардың базалық  басқаруы сәйкес келеді.

     Кемшіліксіз үлгінің құрылуы «ағымдағы активтер» және «ағымдағы міндеттемелер» категориясының мәні негізінде, яғни, олардың сәйкестігінде жүргізіледі.

     «Кемшіліксіз» термині, бұл жерде міндетті түрде  дегенді емес, олардың экономикалық мазмұнына байланысты активтер мен оларды жабу көздерінің арасындағы сәйкестікті білдіреді. Үлгі бойынша ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелер көлеміне сәйкес келеді, яғни, таза айналым капитал нөлге тең. Шың өмірде бұндай үлгі кездеспейді деуге болады. Сонымен қатар, өтімділік тұрғысынан бұл өте тәуекелді болып келеді, себебі, қолайсыз жағадайларда (мысалы, барлық кредиторлармен бір кезде есеп айырысу талап етілгенде) фирма негізгі құралдарын сату алдында тұруы мүмкін, өйткені, ағымдағы кредиторлық қарыздарды жабу керек болады. Бұл стратегияның мәні ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтер деңгейінде қойылады, яғни, баланстық теңдік келесідей болады:

                          ҰП=АТА                             (5).

     Жақсы жұмыс істегісі келетін фирмалар үшін айналым қаражаттарын басқарудың келесі үш стратегиясы тиімдірек болады. Олардың негізіне айналымнан тыс активтер және ағымдағы активтердің жүйелік бөлігі ұзақ мерзімді пассивтер негізінде қаржыландыру керектігі. Осыдан, олардың айырмашылығы ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігін қаржыландырудың қандай көздер қолданылуында.

     Агрессивті  үлгі бойынша, ұзақ мерзімді пассивтер  айналымнан тыс активтер мен ағымдағы активтердің жүйелік бөлігін  қаржыландыру көзі, яғни, фирманың шаруашылық қызметін жүргізуге қажет минимумы болып табылады. Бұл кезде аза айналым капитал мына минимумға тең:

                           (АК=ЖБ)                               (6).

     Ағымдағы  активтердің өзгермелі бөлігі толық  көлемде қысқа мерзімді міндеттемелер  арқылы қаржыландырылады. Өтімділік тұрғысынан бұл стратегияда өте тәуекелі жоғары болып келеді, себебі, шың өмірде ағымдағы активтердің минимумымен шектелуге мүмкін емес. Басқарудың базалық түрі келесідей болады:

                            ҰП=АТА+ЖБ                   (7).

     Консервативті үлгі бойынша ағымдағы активтердің  өзгермелі бөлігі дәл солай ұзақ мерзімді пассивтер негізінде жабылады. Ол кезде қысқа мерзімді кредиторлық  қарыздар жоқ, яғни, өтімділікті жоғалту  тәуекелі де жоқ. Таза айналым капитал  ағымдағы активтерге тең:

                              (ТАК=АА)                      (8).

     Сөзсіз, үлгі қолдан ұрықтандырған сипатқа  ие. Бұл стратегия бойынша ұзақ мерзімді пассивтерді келесідей  базалық балансталған қосынды негізінде  ұстап тұруды талап етеді:

                      ҰП=АТА+ЖБ+ӨБ                   (9).

     Келісімді (компросмиссті) үлгі  ең өмірге жақын  болып келеді. Бұл жерде айналымнан тыс активтер ағымдағы активтердің  жүйелік бөлігі және өзгермелі бөлігінің  жартысы ұзақ мерзімді пассивтер  негізінде қаржыландырылады. Таза айналым капитал ағымдағы активтердің жүйелік бөлігіне және өзгермелі бөлігінің жартысына тең:

                  (ТАК=ЖБ+0,5*ӨБ)                      (10).

     Белгілі бір кезеңдерде фирма ағымдағы активтердің  керек емес көлеміне ие болуы мүмкін, ол табыс көлеміне әсер етеді, бірақ өтімділікті жоғалту тәуекелін керекті деңгейде ұстап тұру үшін төлем ретінде қараған жөн. Стратегия бойынша ұзақ мерзімді пассивтерді келесідей базалық балансталған қосындыда ұстап тұруды ұйғарады:

                ҰП=АТА+ЖБ+0,5*ӨБ                  (11). 

       Сонымен, айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты агрессивті, біркелкі және консервативті болып бөлінді. Ол фирманың капиталды қолдануды басқару жүйесінде және қаржылық менеджментте үлкен бөлігін алады. Айналым капиталдары есебінен құралатын және басқарудың индивидуалды түрлерін талап ететін активтер элементтерінің көптігімен байланысты. Оның маңыздылығы айналым капиталының түрлерінің трансформациялану динамикасының жоғары болуы, фирма қызметінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету, өтімділігін және басқа маңызды қорытынды көрсеткіштерді қамтамасыз етудегі рөлі болып табылды. Осыларды ескере отырып,  әр фирма  өздері үшін қазіргі замаңда  оңтайлы үлгіні тандап алады. Оның дұрыс іске асуының басты себебі, қаржы менеджментінің жұмыс жасау қабілетіне байланысты болады. Бұдан фирманың нарықтағы жағдайы мен өтімділігін көре алатын боламыз.

      Қорыта  келе,  айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудың теориялық негіздері оның экономикалық мәндері мен құрылымдары, мазмұны,  жіктелуі,  үлгілері, және  басқару саясаты болып табылады. 
 
 
 
 

2  ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ («ИНСТИТУТ ГРАДТРАНСПРОЕКТ» ЖШС МЫСАЛЫНДА)