Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару

     Айналым капиталын қолдануының басқару бүкіл фирманы басқару жүйесінде алатын орны келесі суретте көрсетілген (2 сурет).  

 

     Сурет 2. Фирманы басқарудың баспалдағы

     Дерек көзі: Поляк Г.Б. Финансовый менеджмент, [3.,].Прима, 2003 ж., 527 бет. 

     Суретте фирманы басқаруының баспалдағы көрсетілген, бұл жерде фирманы  басқарудың жалпы жүйесі, оның ішінде: қаржысын басқару, қаржы қалай құрылады, қалай жұмсалынады, айналымда жүрген ақшалар қалай басқарылады қарастырылған.

     Капиталды қолдануды басқару, яғни фирманы  басқарудың арнайы облысы ретінде келесідей  функцияларды орындауға міндетті болады:

• қажетті көрсеткіштер негізінде айналым капиталын қолдану талдауын жасау;
• капиталды қолдануды басқаруын, оның айналым жасау үдерісіне;
• операциялық қызметте капитал қолдануының қозғалысын басқару;
• капитал қолдануымен байланысты әр түрлі қаржылық тәуекелдерді басқару;

     Операциялық қызметте капитал қолдануын басқару келесідей:

• айналым капиталын қолдануын басқару саясатын құрастыру;
• айналым капиталын қолдануын басқару.

     Айналым капиталының қозғалысын басқару  келесідей болып табылады:

• ақша ағындарының қозғалысын басқару;
• материалдық ағындарының қозғалысын басқару.

     Капиталды қолдануды басқаруының механизмінің базасы болып, нарықтық механизмінің реттелінуі, фирмалардың қызметінің мемлекеттік-құқықтық реттелінуі, капиталды қолданудың ішкі реттеу механизмдері, айналым капиталын қолдануды басқаруының нақты жүйелері мен әдістері болып табылады.

     Айналым активтерін қолданудың басқару мақсаты – ағымдағы және болашақ кезеңдерде фирманың меншік иелерінің пайдасын максималды дәрежесін тұрақты сақтап тұру.

     Айналым активтерін қолдануының негізгі  бағыттары ретінде:

• әртараптандыруды оңтайландыру, яғни құрылған капиталды қызмет түрлеріне байланысты бағыттау;
• қабылдап отырған тәуекел дәрежесінде капиталды пайдалану арқылы максималды табыс алуды қамтамасыз ету;
• айналым капиталын пайдалану кезінде барынша қаржылық тәуекелдерді төмендету;
• айналым активтеріне керекті кезде реинвестициялық қызметтер жүргізу болып табылады[3.,].

          Айналым активтерін басқару жалпы  фирманың күнделікті атқаруды  қажет ететін қызметтірінің бірі  болып саналады. Айналым активтерін басқару ең алдымен айналым активтерінің қалай ұйымдастыратылығына байланысты, яғни оны келесідей кезеңдер бойынша сипаттауға болады.

           Жалпы фирманың айналым активтерін  басқаруды және ұйымдастыруды  қаржы менеджменті қаржыны басқарудың  тиісті элементтерін – ақпаратты, жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеуді, бақылауды және бағалауды іске асырады. Қаржы менеджментін жүзеге асырудың шарты нарықтық орта болып саналады. Бұл орта бағалардың еркін жүйесі, тауар мен қызметтердің нарығымен қатар еңбек, капиталдар, өндіріс құрал-жабдықтары нарығының жұмыс істеуі фирмалардың қызметін мемлекеттік реттеудегі, заңнамалық реттеудегі кәсіпкерлік қызметті коммерциялық есеп негізінде жүргізуге мүмкіндік береді.

     Қаржы менеджментін келесі кезеңдердің дәйекті  ауысымы ретінде сипаттауға болады:

1. ақша қаражатын және айналым активтерін  пайдаланудың міндетін қою және мақсатын анықтау саналады;
2. айналым активтерінің қозғалысын басқарудың қаржылық әдістерін, тәсілдерін анықтау болып табылады;
3. қабылданған шешім бойынша айналым активтері жөніндегі шешімді бизнес-жоспар немесе басқа рәсімдеу түріндегі іс-әрекеттердің бағдарламасын жасау болып саналады;
4. айналым активтерін қызмет етуін және орындалуын ұйымдастыру;
5. айналым активтерін басқаруда бақылау жасау және қажетті түзетулер енгізу, алдағы өндірістік кезеңдерге қажетті материалдар көлемін анықтау болып табылады.

     Қаржы менеджментінің маңызды аспектісі  фирманың айналым активтерінің қаржылық жай-күйін талдау болып саналады. Ол фирманың қаржы тұрақтылығын, оның нарықтағы жағдайын сипаттау үшін қажетті екендігін білдіреді. Талдаудағы қажетті ақпараттар бухгалтерлік баланста,  қаржы шаруашылығы нәтижелері туралы есепте, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады.

     Сөйтіп, қаржы менеджменті фирманың күнделікті өндірісіне қажетті айналым активтерін және тағы басқа активтерді қаржылық қамтамассыз етілуінің тактикасы мен стратегиясы ретінде қаржының тиімді іс-әрекет етуінің мақсаттары үшін, оның ағымдарын басқаруға мүмкіндік береді. Фирманың қаржы саясатында қаржы менеджментінің мақсатты нұсқамасы- экономикалық дамудың ішкі және сыртқы факторларын есепке ала отырып, фирманың нарықтағы тең қаржы саясытын жүзеге асыру болып табылады.

     Фирманың  айналым активтерінің жетіспеушілігі салдары, ең басты фирманың қаржылық тұрақтылығына байланысты болады. Айналым активтерін ұйымдастыру олардың тиімділігін арттыру мәселесімен айналысады. Оларға келесілер жатады:

- айналым құрамын және құрылымын анықтау;

- фирманың айналым активтерінің қажеттілік деңгейінің оңтайлы көлемін анықтау;

- айналым активтерінің қалыптастыру көздерінің тиімді тарту жолдарын анықтау;

- айналым активтерін бөлу және оларды ұтымды қолдану шаралары;

- айналым активтерінің сақталуын және қауіпсіздігін қамтамассыз ету.

     Айналым құрамы өндірістік қорлар және айналым  қорларын қалыптастырушы элементтер жиынтығын білдіреді.  Ал құрылымы әр бір айналым элементінің жалпы активтердегі үлесін анықтайды.  Фирма қызметін қаржыландыруда және несиелеуде фирма активтерінің негізгі құрамын келесілер құрайды:

- тауарлы-материалды  құндылықтардың қорын басқару;

- дебиторлық қарыздарды басқару;

- есеп қаражаттарын басқару;

- ақша  қаражаттарын қалыптастыру.

     Мұндағы тауарлы-материалдық қорларды басқару  фирманың қызмет етуіне күнделікті қажетті  болып табылатын айналым қорларын дер кезінде қамтамассыз етілуі. Себебі, өндіріске немесе қызмет көрсетуге байланысты материалдарды уақытымен қамтамассыз етіп отырмаса, онда жалпы өндіріс тоқтап, фирманың тұрақты қызмет етуіне зиянды әсер етуі мүмкін.

     Дебиторлық  қарыздарды басқару фирманың өз қызыметін  тиімді ұйымдастырудағы қажетті қарыз несиелерінің тартылуындағы тиімді жақтарын анықтау немесе қарыз берудегі қызметін анықтау болып табылады. Мысалы, фирма несие алуда ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімдегі банктерден немесе банктік емес ұйымдардан алудың қай жолдары ұтымды екенің анықтау қажеттігі туындайды.

     Фирманың  есеп қаражаттарын басқару, бұл өз кезегінде бухгалтерлік есеп негізінде көрініс табады. Бухгалтерлік құжаттарға фирманың бухгалтерлік қызметі, оның шығындары мен табыстарының есебі, қорытынды есептер болады. Фирманың бухгалтерлік есебінде айналым активтерінің үлесі айтарлықтай орын алады. Бұл әсіресе қаржы салаларында кең көрініс табады.

     Ақша  қаражаттарын басқаруда фирманың айналым  активтерінің күрделі әрі барлық қызметтерді іске асырудың және оны ұйымдастырудың негізі болып табылатын , ақша қорларын және ақша қаражаттарын қалыптастыру мен тиімді пайдаланудан туындайды. Ұдайы өндірістік тұжырымдаманы жақтаушылар қаржының экономикадағы келесі үш қызметен тұрады:

1. ақшалай табыстар мен қорларды ұйымдастыру;
2. ақшалай табыстар мен қорларды жұмсау;
3. бақылау қызметі.

     Мемлекет  және фирмалар өзінің игілігіне материалдық  өндіріс саласында жасалған қоғамдық жиынтық өнім және өзіндік өнім құнының бір бөлігін алып немесе жұмылдырып отырады. Бұл үдеріс қаржының қызметі ақша қорларын жасау ақылы жүзеге асырылады.

     Осы жинақталған немесе ұйымдастырылған ақша қорларын экономикада тиімді орналастыру қаржының екінші қызметі ақшалай табыстар мен қорларды жұмсау  арқылы жүзеге асырылады. Әрине, жоғарыда аталған қызметтердің барлығы бір - бірімен тығыз байланысты және олардың қызметтері бір - бірінсіз жүзеге аспайтын белгілі бір экономикалық жүйе болып табылады сөзсіз.

     Сонымен қатар фирманың айналым активтерін басқарудың негізі айналым капиталын дұрыс орналастыру мен пайдалану әдістерін анықтау болып саналады. Оның іске асуын келесі суреттен көре аламыз (3 сурет). 

             

       
 

       
 
 

       
 
 

       
 

     Сурет 3. Айналым активтерін басқарудың тиімділігін анықтау

     Дерек көзі: Көпешова Б.Корпорациялар қаржысы, [1.,]. Қазақ университеті, 2010 ж., 85 бет. 

     Мұндағы айналым активтерінің жылдамдығын анықтауда белгілі бір  кезеңдегі фирманың салынған капиталдарының қайтарылуы және үстеме пайда әкелу арқылы анықталынады, бұл дегеніміз ұдайы ұлғаймалы өндірістен неше айналым болғандығын көрсетеді. Егер неғұрлым айналым активтерінің айналу жылдамдығы көбірек  болған сайын, соғұрлым олардың экономикалық қызметінің тиімділігі сипатталынады және бұл өнімге сұраныстың артқаның білдіреді [1.,].

     Сонымен, айналым активтерінің экономикалық мәні бір өндірістік-коммерциялық циклде толық қолданылатын және кәсіпорынның ағымдағы қызметіне қажетті меншікті құндылықтардың жиынтығы болып табылатындығы байқалды. Айналым активтері өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады. Өндіріс үдерісіндегі айналым активтерінің атқаратын құрылымдық рөлі негізгі капиталдың  рөлінен өте ерекшелінеді. Айналым активтері өндіріс үдерісінің үздіксіздігін қамтамассыз етеді. Ол айналым қаражаттарының өтімділігіне, қаражат көзінің қалыптасуына байланысты болды.  
 
 

1.2 Міндеттемелердің  мәні мен мазмұны және олардың жіктелуі 

     Міндеттемелер (liabilities) – фирмалардың әр түрлі мәмілелер жасасқан кезде және болашақта тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер жасауға заңды негіздеме болып табылатын көрсеткіш. Әдетте міндеттемелерді олардың пайда болуынан бастап тіркеу керек. Ал кезеңнің аяғында үлес қосылған және уақыты ұзарылған міндеттемелер туралы түзету жазбалар енгізуге тиісті болып табылады.

     Міндеттемелер әдетте ақшалай құнмен бағаланады немесе қарызды қайтаруға, тауарлар мен  қызметтер көрсетуге міндетті нарықтық құнымен сипатталынады.

     Қысқа мерзімді міндеттемелер (short-term or current liabilities) – бұл міндеттемелер бір жыл  ішінде немесе бір операциялық цикл ішінде орындалуға тиісті міндеттемеле р болып табылады.

     Ұзақ  мерзімді міндеттемелер (long-term liаbilities) – бұл дегеніміз уақыты бір жылдан және бір операциялық циклден асатын міндеттемелерді болып саналады. Кейде ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігін, ағымдағы уақытта жабылатын қысқа мерзімді міндеттемелерге жатқызуға болады.