Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару

2. қаржылық жағдай туралы есеп күнінен кейін және қаржы есептілігі бекітілгенге дейін қайта қаржыландыруға немесе ұзақ мерзімді негізде төлем кестесін өзгертуге шарт жасалса.

     Егер  фирма несие беру туралы қолда  бар келісім бойынша қаржылық жағдай туралы есеп күнінен кейін  ең болмағанда он екі айға қандай да болсын міндеттемені қайта қаржыландыруға немесе кейінге қалдыруға өкілеттігі бар деп күтетін болса, тіпті олай болмағанның өзінде неғұрлым қысқа мерзімнің ішінде өтелуі тиіс болса да, бұл міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме ретінде жіктейді. Алайда міндеттемені қайта қаржыландыру немесе кейінге қалдыру фирманың өзі қалайтын салаға жатпайды (мысалы, қайта қаржыландыру туралы қандай да болсын келісім жоқ), қайта қаржыландыру мүмкіндігі қаралмайды, және міндеттілік қысқа мерзімді ретінде топтастырылады.

       Фирма тікелей есепті күнге немесе есепті күнге дейін ұзақ мерзімді қарыз мәмілесі бойынша келісімді бұзса, соның нәтижесінде міндеттеме талап ету арқылы ақы төлеу санатына ауысса, бұл міндеттеме, тіпті егер қарыз беруші есепті күннен кейін және қаржы есептілігі жариялауға бекітілгенге дейін бұзушылыққа жол берілуі салдарынан төлемді талап етуге келіскен болса да, қысқа мерзімді міндеттеме ретінде сыныпталады. Бұл міндеттеме қысқа мерзімді міндеттеме ретінде сыныпталады, өйткені есепті күні осы күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде оны өтеуді кейінге қалдыруға фирманың сөзсіз құқығы жоқ.

      Алайда, егер қарыз беруші қаржылық жағдай туралы есеп күні басталғанға дейін, кезең ішінде ұйым бұзушылықты жоя  алатын және қарыз беруші дереу өтеуді талап ете алмайтын, ең аз дегенде  он екі айдан кейін аяқталатын жеңілдікті кезең беруге келіссе, бұл міндеттеме ұзақ мерзімді міндеттеме ретінде топтастырылады.

      Қысқа мерзімді міндеттемелер ретінде  топтастырылған қарыздарға қатысты, егер төменде келтірілген оқиғалар есепті кезең мен қаржы есептілігін шығаруға бекітілген күннің арасында болса, бұл оқиғалар 10 есепті күннен кейінгі оқиғалар сәйкес түзетілмейтін оқиғалар ретінде ашып көрсетілуі тиіс:

1. ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыру;  
2. қарыз беруге арналған ұзақ мерзімді шартты бұзуды бекіту; және
3. есепті күннен кейiн ең аз дегенде он екi айдан кейін аяқталатын қарыз беруге арналған ұзақ мерзімді шарттың бұзылуын бекіту үшін қарыз берушіден жеңілдікті кезең алу [6.,].

     Сонымен,  міндеттемелердің мәні фирмалардың  әр түрлі мәмілелер жасасқан кезде және келешекте тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер жасауға заңды негіздеме болып табылатын көрсеткіші екені байқалды. ХҚЕС-на (Халықаралық қаржылық есептілік стандарты) сәйкес, міндеттемелерқысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып  жіктелінді.  
 

1.3 Айналым активтері  мен қысқа мерзімді  міндеттемелерді  басқару саясаты және үлгілері 

     Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудың негізгі  мақсаттары – айналым активтерінің қажетті көлемін жасау үшін фирманың тиімді қаржыларын қолдану және тарту болып табылады.

     Бұл мақсаттардан келесідей міндеттемелер туындауы мүмкін:

• ағымдағы қаржылық қажеттіліктерді теріс өсімге ауыстыру;
• айналым қаражаттардың айналымдылығын көбейту;
• айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруға арналған жалпы саясатты таңдау, яғни «жұмыс істейтін капитал» ұғымын қолдану.

     Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару кезінде  келесілерге келуге болады:

• фирманың ағымдағы қаржылық қажеттіліктерін және таза айналым капиталын (меншікті айналым қаражаттарынан) анықтау;
• айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарлату әдістерін іздеу;
• айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруға арналған саясатты таңдау;
• айналым капиталын басқаруға арналған қаржылық шешімдер критерийлерін анықтау;
• айналым активтерінің негізгі элементтерін басқару [5.,].

     Айналым активтерін басқарудағы басты сұрақтардың  бірі - таза айналым капиталын анықтау болып саналады. Таза айналым капиталы, сонымен қатар оны жұмыс істейтін, қызмет ететін капитал және меншік айналым қаражаттары деп атайтын көрсеткішті келесідей 2 әдіспен анықтауға болады: «астында» және «үстінде». Таза айналым капиталының құрылуы келесідей суретте көрсетілген (4 сурет). 

      БАЛАНС 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Сурет 4. Таза айналым капиталының құрылымы

     Дерек көзі: Снитко Л.Т., Красная Е.Н. Управление оборотным капиталом организаций, [5.,]. РДЛ., 2002 ж., 216 бет. 

     Суреттен  көріп тұрғанымыздай таза айналым  капиталын «астында» анықтағанда  айналым активін қысқа мерзімді міндеттемелерін алғанға тең. Ал «үстінде» есептегенде меншікті қаражаттар сомасын ұзақ мерзімді міндеттемелерге қосып айналымнан тыс активтерді алып тастағанға тең. Бірақ екі әдістінде дұрыс жауабы тең болып келеді.

     Егер  де көрсетіген суретегі фирманың айналым  активтерін құруға қажетті көздер аз болса, онда фирма кредиторлық қарыздар есебінен және қысқа мерзімді несиелер есебінен қаржыландыруға міндетті болып саналады.

     Таза  айналым капиталын анықтағаннан кейін ағымдағы қаржылық қажеттіліктер  ұғымын енгізу керек. Бұл ұғымды ашатын ережелердің ішінен – таза айналым капиталын құруға арналған көздердің жетіспеушілігінен туындайтын, қысқа мерзімді несиелерді тарту. Осының нәтижесінде ағымдағы қаржылық қажеттіліктерді (АҚҚ) келесілердің айырмасы деп анықталады:

• айналым активтері (ақша қаражаттарын қоспағанда) мен кредиторлық борыштар;
• босалқы қорға салынған ақша қаражаттарын дебиторлық қарызға қосып, кредиторлық борыштың айырмасы.

     Фирманың  қазіргі уақытқа меншікті айналым  қаражаттарына деген жетіспеушілік  байқалса, онда фирманың ағымдағы қаржылық қажеттіліктерін реттеуге көңіл бөлу керек болып табылады. Фирманың қаржылық жағдайын жақсарту үшін келесілерден уақытты ұзарту керек: жабдықтаушылардан, бюджеттен және белгіленген қаржылық құралдарының босалқы қорларын ұстап тұру және дебиторлық қарыздар бойынша уақыт ұзарту жағымсыз болып саналады [5.,].

     Ағымдағы  қаржылық қажеттіліктердің экономикалық мәні айналым қаражаттарының орташа жылдамдығын есептеуге әкеліп соғады. Оның қажеттілігі, босалқы қорларға, дебиторлық қарыздарға салынған қаражаттарды ақшалай қаражаттарға айналу тездігі. Себебі фирманың қызығушылығында өндіріс босалқы қорлары мен дебиторлық қарыздардың айналым кезеңінің төмендеуі, ал кредиторлық қарыздар айналымдылығының жоғарлауын көздеу болып табылады.

     Ағымдағы  қаржылық қажеттіліктерді валюта түрінде, сату көлемінің пайызға, сату көлемінің орташа жылдық пайыз түрінде    есептеуге болады. Дұрыс деп саналады, егер жабдықтаушылардың коммерциялық несиелері клиенттердің қарыздарын толығымен жабылса, себебі ол фирмаға керектіден көп ақшалай қаражаттарға кез келген уақытта қол жұмсау мүмкіндігі бар. Ағымдағы қаржылық қажеттілік көлемі сала бойынша және бір саладағы фирма бойынша ажыратылады, және олардың көлемі келесі факторларға байланысты:

• қолдану және өткізу кезеңдерінің ұзақтығы (айналым кезеңі);
• өндіру көлемінің жоғарлылығы (өндіріс тым жоғары болса, ағымдағы қаржалық қажеттіліктер жоғары болады);
• өндірістің маусымдалығы және дайын өнімді өткізілімділігі және де шикізат пен материалдар қамтамасыз етілімділігі;
• нарық коньюктураысының жағдайы (тым «қызған» және бәсекелесігі жоғары нарықта сатушымен ең қиын жағдай – сатып алушыларға беретін тауарларсыз қалу;
• қосылған құнның нормасы және өлшемі (қосылған құн нормасы қаншалықты төмен болса, соншалықты жабдықтаушылардың коммерциялық неcиелері клиенттік қарызды жабуға мүмкіндігі жоғары).

     Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясатының жедел комплекстілігі айналым активтерін құрудағы рационалды құрылымы және айналым  активтерін қаржыландыру көздерінің көлемін  анықтау және құрылымын талдау болып табылады.

     Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты  агрессивті, біркелкі және консервативті  болып бөлінеді.

     Айналым активтерін басқарудағы агрессивті саясаттың ерекшеліктері:

• оны өсірудегі шектеулердің болмауы;
• ақша қаражаттарының көлемінің көптігі;
• шикізат қорларының, материалдардың және дайын өнімнің көлемінің көп болуы;
• дебиторлық қарыздың жоғарлылығы;
• активтер ішінде айналым активтерінің көп болуы;
• айналым құралдарының айналымдылығының ұзақ кезеңге созылуы;
• экономикалық рентабельділігінің жоғары болуы [5.,].

     Айналым активтерінің басқарудағы консервативті  саясаттың ерекшелігі:

• айналым активтерінің тым өсіп кетпеуін қадағалау;
• айналым активтерінің бүкіл активтердің ішіндегі көлемінің аздығы;
• айналым активтерінің айналымдылығының кезеңінің аздығы;
• экономикалық рентабельділіктің жоғарлығы.

     Біркелкі  саясат кезінде барлық көрсеткіштер орташа деңгейде болады.

     Агрессивті  саясаттың басты ерекшелігі бүкіл пассивтер сомасының ішінде қысқа мерзімді несиелердің көптігі. Осының нәтижесінде қаржы тұтқасының рөлі жоғарланады.

     Қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудағы  консервативті саясаттың ерекшелігі барлық пассивтер көлемінің ішінде қысқа мерзімді несиелердің аздығы, қаржыландыру негізінен меншікті қаражаттар мен ұзақ мерзімді несиелер есебінен орындалады.

     Біркелкі  саясатта қысқа мерзімді міндеттемелер  басқару қысқа мерзімді несиелердің  қанағаттарлық, яғни орташа шамасында  ұстап тұру болып табылады.

     Фирма үшін айналым активтері мен қысқа  мерзімді міндеттемелерді басқару  саясаттарының қатынасын білу қажет, оны келесі кестеден көруге болады (3 кесте).

     Кесте 3

     Басқару саясаттырының матрицасы

     Кестеде айналым активтерін басқарудың консервативті саясаты қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудың консервативті және біркелкі саясатымен ұштасса. Ал агрессивті саясат тек агрессивті және біркелкі саясатпен біріге алады. Өз кезегінде біркелкі саясат кез-келген саясатпен қарым-қатынасқа түсе алады.

     Таза  айналым капиталының көлеміне айналым  активтерінің қаржыландыру көздерінің қатынасы әсер етеді. Егер қысқа мерзімді міндеттемелер тұрақты болса, онда меншікті қаражаттар және ұзақ мерзімді несиелер есебінен айналым активтерінің өсуіне әкеледі, ол өз кезегінде таза айналым капиталының өсіміне алып келеді. Сол себепті фирманың қаржылық тұрақтылығы және меншікті капитал құнының өсуі байқалады, қаржы тұтқасының төмендеуі, бірақ операциондық тұтқасының жоғарлауы болады. Ал қысқа мерзімді міндеттемелердің өсуі байқалса келесідей құбылыстар пайда болады (4 кесте).