Зертханалық жұмыс

Жауын-шашынның төмендегідей рН градациясы ( сатылануы) қабылданады:

өте қышқыл (3-4),  қышқыл (4-5),  әлсіз қышқыл (5-6), бейтарап (6-7),  әлсіз

сілтілі (7-8), сілтілі (8-9), күшті сілтілі (9-10).22

Б. Жауын-шашынның улылығын анықтау.

Жауын-шашынның концентрленген сұйықтығы (5мл шамасында) оның

улылығын анықтау  үшін қолданылады. Петри табақшасы (150-200

0

С

температурада құрғатқыш жәшікте жүргізуге  болады) зарарсыздындырылады

да, оның түбіне дөңгелек сүзгі қағаз орналастырылады. Оған 5 мл сұйықтық

құйылады. сүзгі  қағазға 50 түйір ұсақ тұқым себеді салат, көкнәр, шалқан т.б.  

Петри  табақшасын жауып, +25

0

С - +26

0

С температурада  термостатқа 

орналастырады. Бақылау - сол тұқымдар бар табақша, тек сүзгі 5мл

дистильденген сумен ылғалданған. Бақылаудағы  тұқым өскеннен кейін 50%-

ына есептеу  жүргізіледі. Тәжірибелік нұсқадағы  өсімі бойынша берілгендер,

100%-деп қабылданған  бақылауға пайызбен өрнектеледі.  Төмендегі

градациялар (сатылану) қолданылады: 100%- улылығы жоқ, 80-90%-өте  әлсіз,

60-80%-әлсіз, 40-60%-орташа, 20-40% улылығы жоғары, 0-20% улылығы өте 

жоғары.

Қаланың экологиялық  жағдайын анықтау үшін, бірнеше аймақтардан 

жауын-шашынның үлгісін алуға болады, мысалы: қаладағы өндіріс орындары

орналасқан аудан, қаланың орталық көшелерінің  маңы, салыстырмалы таза шет 

аудандардан. Алынған  нәтижелерді салыстыру үшін келесі кесте түрінде жазуға

болады.

№ Жаңбыр  үлгісі

алынған аудан

Жаңбыр  суының

қышқылдығы, рН

Жаңбыр  суының

улылығы, %

1 Өндірістік  аудан

2 Орталық   көшелер 

маңы

3 Шеттегі таза  аудандар

Блиц –тест:

1. Ластағыш заттардың  таралу сипаты бойынша ластаушы  көздер қандай 

ареалдарға жіктеледі?

А. Нүктелік, аудандық, кеңістік          В.  Нүктелік, аудандық, линиялық

С. Жергілікті, линиялық                          Д. химиялық, биологиялық

Е. физикалық, биологиялық

2. «Қышқылдық  жаңбыр» терминінің негізін XXғасырдың 70 жылдардың 

басында кім  қалады?

А. Г.Одум                         В. В.И.Вернадский                   С. А. Смит

Д. А.Тенсли                     Е. В.Шелфорд

3. Атмосфера  құрамы:

А. Азот  – 86%, оттегі  - 13%,аргон  – 2,93%, неонның, гелидің, криптонның,

ксенонның аз мөлшерінен 0,02%, көміртегінің 2 оксидінен тұрады.

В. Азот  – 75%, оттегі  - 23%,аргон  – 0,95%, неонның, гелидің, криптонның,

ксенонның аз мөлшерінен 0,03%, көміртегінің 2 оксидінен тұрады.23

С. Азот – 76%, оттегі - 23%,аргон – 0,93%, көміртегінің 2 оксидінен  тұрады.

Д. Азот  – 76%, оттегі  - 23%,аргон – 0,93%, неонның, гелидің, криптонның,

ксенонның аз мөлшерінен тұрады.

Е. Азот  – 76%, оттегі  - 23%,аргон – 0,93%, неонның, гелидің, криптонның,

ксенонның аз мөлшерінен 0,03%, көміртегінің 2 оксидінен тұрады.

4. Атмосфералық  ауадағы зинды шикізаттардың  ШМК-сын кімдер 

құрастырды?

А. А.Тенсли, В. Вернадский                     В. А. Смит, Г.П. Беспамятнов

С. Г.Одум, Ю.А.Кротов                            Д. Г.П. Беспамятнов, Ю.А.Кротов

Е. В.Шелфорд, А.Тенсли

5. Уақыт бірлігінде  атмосфераға максимальді түрде  шығарылатын 

қалдықты газдардағы заттар массасы

А. ШМК           В. ШМШ        С. ШМКШ         Д. ШМКж.з.       Е. ШМКо.т.

6. Судағы болып  жатқан процестер туралы немесе  әсер ету факторлары 

арқылы пайда  болған қолайсыз жағдайларды қалай  атайды?

А. Қауіптілік класс                                    В. Маркерлік параметрлер 

С. Биологиялық  параметрлер                   Д. Сумарлы көрсеткіштер

Е. Эвтрофикация

7. К.Гедройц бойынша  топырақтың неше қасиеті бар?

А. 3                         В. 4                  С. 5            Д. 2               Е. 6

8. Аз дозасының  өзінде ферменттерге айтарлықтай  күшейтуші немесе

тежеуші әсерін тигізуге қабілетті заттар қалай  аталады?

А. Полютанттар                      В. Ксенобиотиктер               С. Гидробионттар

Д. Эпидемиктер                      Е. Суперэкотоксиканттар

9. Ластағыш көздерді  ауданы, таралу көлемі мен ластағыштардың

сапалық  құрамын  анықтауға  арналған  табиғи  ортаның  жеке

компаненттерінің  сапалық анализі қалай аталады?

А. Зиянды әсер табалдырығы             В. Улылық дәрежесі

С. Суперэкотоксиканттар                   Д. Ластану индикациясы

Е. Зиянды әсер

10. Адамға нитраттың  зиянсыз максимум дозасы қандай?

А. 5 мг                 В. 6 мг             С. 7 мг                  Д. 8мг           Е. 10 мг

Бақылау сұрақтары:

1. Қышқыл жаңбырлардың  түзілу себептері қандай

2.   Қышқыл  жаңбырлардың қоршаған ортаға әсері қандай?

3.  Алғашқы  қышқыл жаңбырлар қай елде  байқалған?

4.  Ауыл шаруашылығына  қышқыл жаңбырлар қалай әсер  етеді?

Глоссарий:

Табиғи немесе  фондық  концентрация - кәсіпорынды  салғанда ауа кеңістігін

ластау және көрші аудандарды да ластау жобаланса, онда сол жердегі ауа

құрамының сапасы ескерілуі тиіс, ауада, әлгі зиянды заттардың ұшырасуы 24

Ауа  сапасы –  ауаның  физикалық-химиялық  және  биологиялық 

сипаттамаларының  адам мұқтаждығына және технологиялық  талаптарға сәйкес

келуінің дәрежесі

Қышқыл тұман  – атмосферадағы азот және күкірт қостотықтары

шығарындыларының  су тамшыларымен қосылысы

Әдебиеттер тізімі:

1. Рыспеков Т.Р.  «Мониторинг природной среды». Алматы, Қазақ университеті,

2003, 156 с.

2. Безуглая Э.Ю.  «Метеорологический потенциал и климатические особенности

загрязнения воздуха  городов». Л.: Гидрометеозидат. 1984, 184 с.

3.  Беспамятов  Г.П., Кротов Ю.А. «Предельно допустимые  концентрации 

химических веществ  в окружающей среде». Л: Химия, 1985.

4.  Василенко  В.Н., Назаров И.М., Фридман М.Д. «мониторинг загрязнения

снежного покрова». Л.: Гидрометеоиздат, 1985, 182 с.

5.  Израэль  Ю.А. «Экология, климат и влияние  возможных его изменений на 

селькое хозяйство  страны». М., Высшая школа, 1987.

6. Израэль Ю.А.  «Экология и контроль состояния природной среды». М., 1979.

7.  Кузин А.М.  «Прирдный радиоактивный фон  и его значение для биосферы 

земли». М., Наука, 1991, 111 с.

8.  Орлов Д.С., Малинина М.С., Мотузова Г.В., Садовникова  Л.К., Соколова 

Т.А. Химическое загрязнение почв и  их охрана: словарь-спаравочник. М., 1991.

9.  Кабата-Пендиас  А., Пендиас Х. Микроэлементы в  почвах и растениях. М.,

1989.

10.  Санитарные  парвило по охране атмосферного  воздуха населенных мест.

(Минздрав РК.), 1997.

11. Чигаркин А.В.  Геоэкология Казахстана. Алматы, 1995, 160 с.

12. Чигаркин А.В  Региональная геоэкология Казахстана. Алматы, 2000, 224 с.

13. Шамен А.  Гидрометеорология и мониторинг  природной среды Казахстана.

Алматы, Ғылым, 1996, 296 с.25

№ 6  Зертханалық  жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Су сапасының мониторингі

Жұмыстың мақсаты: шаруашылық пен ауыз су үшін қолданылатын су

сапасының көрсеткіштері, сулы ортадағы шекті мөлшердегі концентрация

түрлерімен таныстыру, судың органолептикалық қасиеттерін  анықтау 

әдістемесін меңгерту

Құрал-жабдықтар: әр түлі көздерден алынған су (өзен-көл, құдық суы, қар

суы), цилиндр; әріптерінің  биіктігі 2 мм, қалыңдығы 0,5 мм болатын  шрифт;

сызғыш; зерттелетін  су; Фотоколориметр; 100 мл-лік цилиндр; 1 л-лік колбалар;

дистилденген  су;

Сабақтың жоспары:           

                                             І. Зертханалық жұмысты орындау

               ІІ. Бақылау сұрақтарына жауап  беру

                                             ІІІ. Блиц тест

    ІV. Зертханалық  жұмысты тапсыру

Зертханалық жұмыс

Судың органолептикалық көрсеткіштерін анықтау

1. Температурасы:  Судың үлгісін алу үшін термометрмен (0,1

0

дәлдікке 

дейін) суда 5 минут  ұстап өлшейді.

2. Мөлдірлігі:  Судың мөлдірлігі арнайы шрифт  арқылы сұйықтың 

сантиметрмен  алған биіктігі бойынша анықталады. Ауыз су үшін мөлдірлік 30

см-ден кем  болмауы керек. Өзен сулары үшін 25 см, мөлдірлігі бұл шамадан 

төмен болса, су ластанған болып саналады. Зерттелетін  суды цилиндрге құйып,

астына 4 см қашықтықта шрифт қояды, суды біртіндеп, шрифт  анық

көрінгенше төге береді. Шрифт анық көрінгенде қалған судың биіктігін

сызғышпен өлшейді.

3. Тұнба:  Бөтелкедегі  жақсылап араластырылған суды 30 см-лік 

цилиндрге құйып, бірнеше сағатқа тұндырып қояды. Уақыт өткен соң тұнбаның

мөлшерін, түсін  байқайды. Тұнба көп болса, су ластанған болып саналады.

4. Түсі:  Судың  құрамында гуминді заттар көп  болса, түсі сарыдан 

қоңырға дейін  өзгереді. Судың түсін градус арқылы анықтайды. Түсі 20

0

болса,

ол су түссіз болып табылады. Ауыз судың түсі 20

0 

аспауы керек.

№1 Стандартты ерітінді: 0,0875 г калий бихроматы, 2 г кобальт сульфаты мен 1

мл (тығыздығы 1,84 г/мл) күкірт қышқылын дистилденген суда ерітіп, 1 л-ге

дейін жеткізеді. Ерітіндінің түсі 500

0

.

№2 ерітінді: 1 мл концентрлі күкірт қышқылына 1 л-ге дейін  дистилденген су

қосады;

Зерттелетін су.26

Шкала дайындау үшін  №1, №2 ерітінділерді түсті  анықтауға арналған хром-

кобальт шкаласының кестесі бойынша қосады.

Хром-кобальт  шкаласы