Зертханалық жұмыс

4. Василенко В.Н., Назаров И.М., Фридман М.Д. «Мониторинг загрязнения

снежного покрова». Л.: Гидрометеоиздат, 1985, 182 с.

5.  Израэль  Ю.А. «Экология, климат и влияние  возможных его изменений на 

селькое хозяйство  страны». М., Высшая школа, 1987.

6. Израэль Ю.А. «Экология и контроль состояния природной среды». М., 1979.

7. Шамен А.  Гидрометеорология и мониторинг  природной среды Казахстана.

Алматы, Ғылым, 1996, 296 с.

8.  Санитарные  парвило по охране атмосферного  воздуха населенных мест.

(Минздрав РК.), 1997.

9. Чигаркин А.В.  Геоэкология Казахстана. Алматы, 1995, 160

№2 Зертханалық  жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Атмосфералық ауа мониторингі 

Жұмыстың мақсаты: Атмосфералық ауа мониторингімен, ауадағы  зиянды

заттардың шекті  мөлшердегі концентрацияларымен, бөлме  ауасының

құрамындағы көмірқышқыл  газының мөлшерін экспресс әдіспен  анықтау 

әдістемесін меңгерту.

Құрал-жабдықтар: 100 мл-лік шприц, кальцинирленген  сода (0,005%

ерітіндісі), фенолфталеин (1% ерітіндісі)

Сабақтың жоспары:           

                                              І. Зертханалық жұмысты орындау

               ІІ. Бақылау сұрақтарына жауап  беру

                                             ІІІ. Блиц тест

     ІV. Зертханалық жұмысты тапсыру

Зертханалық жұмыс

Ауадағы көмірқышқыл  газын экспресс-әдіспен анықтау

Жұмыстың барысы:

100 мл шприцке  20 мл 0,005% сода мен фенолфталеин  ерітіндісін 

сорады, оның түсі ашық-қызыл болуы тиіс. Содан соң 80 мл ауа сорып, 1 минут 

шайқап араластырады. Егер ерітінді түссізденбесе шприцтен ауаны баяу

ығыстырып шығарады да қайтадан ауа сорып тағы 1 минут шайқайды. Бұл

операцияны 3-4 рет  қайталайды, содан соң ауаны аз порциялармен 10-20 мл-ден 

енгізеді, және 1 минут ерітінді түссізденгенше шайқап отырады. Шприц 

арқылы өткен  ауаның жалпы көлемін есептеп  ауадағы көмірқышқыл газының

концентрациясын анықтайды.

Блиц-тест:

1. Нақты бір  ластағыш көздердің әсеріне ұшыраған  атмосферадағы, 

судағы, өсімдіктердегі, топырақтағы адам үшін улы химиялық заттардың 

мөлшеріне бақылау  жүргізу мониторингі?

А. Аудандық мониторинг                                 В. Ғаламдық мониторинг               

С. Атмосфералық мониторинг                           D. Жергілікті мониторинг

Е. Ғарыштық мониторинг

2. Халықаралық  ынтымақтастық негізінде Жер  биосферасындағы әлемдік 

құбылыстар мен  процестерді зерттеу арқылы назарға ұстап, экстремальды

қолайсыз жағдайлардың болуы туралы уақытылы ескерту жасап  отыруға 

арналған мониторинг түрі?

А. ғаламдық (биосфералық) мониторинг              В.Биологиялық мониторинг

С. базалық мониторинг                                            D. Химиялық мониторинг

Е. Экобиохимиялық мониторинг

3. Елді мекендерде, өнеркәсіп орталықтарында, кәсіпорындарда  қоршаған 

ортаның сапалық  өзгеруіне бақылау жүргізу?

А. базалық (фондық) мониторинг                         В. Биологиялық мониторинг

С. жергілікті (локальды)  мониторинг                  D. Химиялық мониторинг

Е. Экобиохимиялық мониторинг

4. Бақылау нысаны  табиғи ортаға физикалық, химиялық, биологиялық 

факторлардың  әсер етуі болып табылатын мониторинг түрі?

А. әсер ету факторларының мониторингі                

В. әсер ету көздерінің мониторингі                            D. Ұлттық мониторинг

С. Биосфера жағдайының мониторингі                     Е. Дұрыс жауап жоқ

5.  Балық шаруашылығында  қолданылатын сулардағы заттардың шекті

мөлшерлік концентрациясы

А. ШМКс                   В. ШМКм.бр.                        С. ШМК о.т                   10

D. ШМКжз              Е. ШМКбш 

6. Әртүрлі өсімдіктер  өсіру арқылы топырақтың жылжуын,  желге ұшуын, 

оның құнарын, құрылымын арттыру, жақарту үшін қолданылатын

шаралар жиынтығы:

А. Топырақты  фитомелиорациясы                      В. топырақ мелиорациясы

С. топырақ эрозиясы                                             D. Топырақтың сортаңдануы

Е. Топырақ морфологиясы

7. Басқа жануарлардың немесе өсімдіктердің әртүрлі мүшелерінің

сыртында  тіршілік  ететін  жануарлар,  өсімдіктер  немесе

микроорганизмдер:

А. Консументтер                 В. Эктопаразиттер                   С. Канцерогендер

D. Вирустар                         Е. Поллютанттар

8. Тірі организмдер  үшін жат текті, жасанды синтезделген  заттар:

А. Канцерогендер                       В. Гербицидтер                    С. Поллютанттар

D. Ксенобиотиктар                     Е. Барлық жауап дұрыс

9. Зат массасының  бірлігінің сәулеленуімен тасымалданған энергия

мөлшерімен анықталатын  фундаментальды дозиметриялық өлшем:

А. Экспозициялық  доза                  В. Жұтылған доза              С. летальды доза                                      

D. Летальды концентрация            Е. Дұрыс жауап жоқ

10. Мұздықтардың  жағдайын және олардың табиғи  ортадағы өзгерістерін 

және ең алдымен  мұздық пен жалпы өзен ағысындағы өзгерістерді

қайталай бақылау, бағалау және болжау жүйесі:

А.Гляциологиялық мониторинг                               В.Биологиялық мониторинг

С. базалық (фондық) мониторинг                            D. Химиялық мониторинг

Е. Экобиохимиялық мониторинг

Бақылау сұрақтары:

1.Атмосфера ауасының  құрамы қандай?

2.Биогендік элементтерге  нелер жатады?

3.Озон қабатының  маңызы неде?

4.Ауаның ластануының  негізгі көздері нелер?

5.Қоршаған ортаға  келтірілген зиян дегеніміз не?

6.Ауа ластануын  анықтайтын қандай биоиндикаторларды  білесіз?

Глоссарий:

Химиялық мониторинг – атмосфераның, жауын-шашынның, жер  беті мен жер 

асты суларының, мұхит пен теңіз суларының, топырақтың, түпті тұнбалардың,

өсімдіктердің, жануарлардың химиялық құрамын бақылайтын және химиялық

ластағыш заттардың  таралуын тексеретін жүйе.

Физикалық мониторинг – қоршаған ортаға физикалық процестер  мен 

құбылыстардың (су тасқыны, жанартау атқылауы, жердің сілкінуі,

құрғақшылық, топырақ  эрозиясы және т.с.) тигізетін әсерін бақылау жүйесі.11

Биологиялық мониторинг – биоиндикаторлар көмегімен  жүргізілетін

мониторинг (яғни ортаның өзгеруін, ағзалардың күйі мен жүріс тұрысына қарап

пішіп-кеседі).

Экобиохимиялық  мониторинг – қоршаған ортаның екі  құрам бөлігін 

(химиялық және  биологиялық) бақылауға негізделген  мониторинг.

Дистанциялық  мониторинг – зерттейтін обьектілерді бақылауға және

тәжірибелік мәліметтерді тіркеп жазып алуға арналған радиометриялық

қондырғылармен  қамтылған ұшқыш аппараттар қолданылған  авиациялық,

космостық мониторинг.

Құрама экологиялық  мониторинг – бұл қоршаған табиғи орта объектілерінің

ластану деңгейіне  баға беруге және адам мен басқа  да тірі ағзалардың

денсаулығына  зиян тигізетін өте қиын жағдайдың  тууы туралы ескертуге 

арналған бақылау  жүйесін ұйымдастыру.

Әдебиеттер тізімі:

1. Алексеев Ю.В.  «Тяжелые металлы в растениях  и почвах». Л., агропромиздат, 

1987.

2. Безуглая Э.Ю.  «Метеорологический потенциал и климатические особенности

загрязнения воздуха  городов». Л.: Гидрометеозидат. 1984, 184 с.

3.  Беспамятов  Г.П., Кротов Ю.А. «Предельно допустимые  концентрации 

химических веществ  в окружающей среде». Л: Химия, 1985.

4.  Василенко  В.Н., Назаров И.М., Фридман М.Д. «мониторинг загрязнения

снежного покрова». Л.: Гидрометеоиздат, 1985, 182 с.

5.  Израэль  Ю.А. «Экология, климат и влияние  возможных его изменений на 

селькое хозяйство  страны». М., Высшая школа, 1987.

6. Израэль Ю.А.  «Экология и контроль состояния природной среды». М., 1979.

7.  Кузин А.М.  «Прирдный радиоактивный фон  и его значение для биосферы 

земли». М., Наука, 1991, 111 с.

8.  Орлов Д.С., Малинина М.С., Мотузова Г.В., Садовникова  Л.К., Соколова 

Т.А. Химическое загрязнение почв и  их охрана: словарь-спаравочник. М., 1991.

9. Рыспеков Т.Р.  «Мониторинг природной среды». Алматы, Қазақ университеті,

2003, 156 с.

10.  Санитарные  парвило по охране атмосферного  воздуха населенных мест.

(Минздрав РК.), 1997.

11. Чигаркин А.В.  Геоэкология Казахстана. Алматы, 1995, 160 с.

12. Чигаркин А.В  Региональная геоэкология Казахстана. Алматы, 2000, 224 с.

13. Шамен А.  Гидрометеорология и мониторинг  природной среды Казахстана.

Алматы, Ғылым, 1996, 296 с.12

№3 Зертханалық  жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Атмосфера ластануының кешенді көрсеткіші

Жұмыстың мақсаты: Атмосфералық ауаның ластануының кешенді 

көрсеткішімен, қатер сыныптарымен, негізгі ауа  ластағыштарымен таныстыру,

«Пчелка» аппаратының  көмегімен күкірт диоксидін, азот диоксидін  анықтау 

әдістерін меңгерту.

Құрал-жабдықтар: Ауаны соруға арналған аспиратор, күкірт диоксидін, азот

диоксидін, көміртегі  диоксидін анықтауға арналған индикаторлық түтіктер

Сабақтың жоспары:           

                                              І. Зертханалық жұмысты орындау

               ІІ. Бақылау сұрақтарына жауап беру

                                             ІІІ. Блиц тест

     ІV. Зертханалық жұмысты тапсыру

Зертханалық жұмыс

Атмосфералық  ауадағы күкірт диоксидін, азот диоксидін, көміртегі 

диоксидін анықтау