«Директ костинг» жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және кәсіпорынның зиянсыздығын талдау

    Республикада  сыра өндіретін кәсіпорында дайын  өнімнің ағымдағы есебі нормативтік  өзіндік құн бойынша жүргізіледі.  Есеп беру кезеңінің соңында нормативтік өзіндік құн ауытқу пайызының сомасын есептеу жолымен фактілікке жеткізіледі. Ауытқу пайызы келесі формуламен анықталады:  

                                                Ауытқу сомасы

Ауытқу пайызы =  

                                Қалдық + нормативтік өз.құн бойынша кіріс етілгендер  

    Фактілік  өзіндік құннан нормативтік өзіндік  құнның ауытқуын  негіздеу үшін, кәсіпорынға  дайын өнім процесін көрсету үшін «Өнім шығарылымы» деген шотты  қарастыруды ұсынамыз. 
 

2.   Кәсіпорынның зиянсыздығын талдау

 

    Батыстағы өндірісік есептің сипаттамасы  талдау және басқару шешімін біріктіру  есебі болып табылады. “Шығын-көлем-пайда” жүйесінің көрсетуіштерінің қатынасын  талдау CVP (Cost-Volume-Profit) – кәсіпорын  менеджерлерінің қолындағы ең күшті  құралдардың бірі. Ол осы көрсеткіштер  арасындағы байланысты түсінуге көмектеседі:

    - өнім көлемі сату көлеміне әсер етеді;

    - сату көлемі сатудан түскен түсімдіанықтайды;

    - өнімді өткізуден түскен түсім  және  өндірістік  шығындар  кәсіаорынның өнімдер  түолері бойынша түскен табысты анықтайды.

    Осыған  байланысты зерттеу нәтижесі кәсіпорын басшылығына сатудың критикалық деңгейін 5-суретте анықтауға мүмкіндік береді. 

      

    

      
 
 
 
 
 

    Сурет-5. Сатудың критикалық деңгейі 

    Зиянсыздықты  талдау кезінде зиянсыздық  нүктесі  анықтау қажет. Оны экономикалық әдебиеттерде әртүрлі атайды: критикалық нүкте, тепе-теңдік нүктесі т.б.

    Зияныздық нүктесі – кәсіпорынның барлық шығындарды жабады, бірақ өзі  табыс таппайтын жағдайдағы сату көлемі. Басқаша айтқанда бұл  нүктедекәсіпорын сатудан пайда таппайды, бірақ зиян да келмейді. Тепе-теңдік нүктеде шығынның жалпы көлемі түсіинің жалпы көлеміне тең болады.

    Зиянсыздықты  талдаудың басты мақсаты -  өндірістің  көлем деңгейі өзгергенде  қаржылық  нәтеже қандай болатынын анықтау.

    Өндіріс көлемі – жиынтық шығынның, сатудан  түскен түсімнің өзгеруне әсер ететін басты фактордың бірі. Зиянсыздықты талдағанда ең бірінші өндіріс көлемінің  критикалық нүктесін анықтап алу  керек. Бұл нүктені анықтаудың 3 әдісі  бар: математикалық, графикалық және маржиналдық  табыс. Енді осы әдістерді жеке-жеке қарастырамыз.

    1) Математикалық  әдіс (теңдік әдісі). Критикалық нүктені табу үшін Өндірістің жалпы шығыны (толықөзіндік құн), өткізу көлемі және қызметтен табыс арасындағы байланысты көрсететін теңдеуді қолданамыз:    

    D^N=V⁰+C+D⁰

    Мұндағы:

    D^N - өнімді сатудан түскен пайда;

    V⁰ – айнымалы шығынның жалпы сомасы;

    C-тұрақты  шығындар;

    D⁰-негізгі қызметтен табыс;

    Егер  сатудан түскен  пайданы  p*q, жалпы  айнымалы шығын сомасын V⁰*q  деп алсақ, онда мынадай теңдеу шығады:  

    P*q=C+V+q+D⁰ 

    p- өнімнің бірлігінің бағасы 

    q – сатылған  бірлік саны

    V - өнімнің бірлігіне кеткен айнымалы  шығын,

    Осы теңдеуден кәсіпорынның  негізгі  қызметінен түскен  пайданың келесі формуласын шығарамыз:  

    D⁰=D^N-V⁰-C 

    Ал  өнімді сатудан түскен таза пайда  тең:  

    D^T=q*p-q*V-C 

    Өнімнің зиясыздық көлемі сатудан түскен пайда мен тұрақты және айнымалы сомасы теңдігі кезінде табылады. Басқаша айтқанда негізгі қызметтің  табысы нөлге тең: 

    D⁰-D^N-V⁰-C=0 ; D^N=V⁰+C+0 ; D^N=V⁰+C 

    Бұл теңдеу келесі көрсеткіштерді есептеудің негізі болып табылады:

1. Өнімнің критикалық көлемі:

 

    p*q=C+V*q ;  p*q-V*q=C; q(p-V)=C 

    q=C/p-V 

    2. Өнімді сатқандағы критикалық түсім: 

    q=C/p-v ; q*p=(C/p-v)*p =C*p/p-v; D^N=C*p/p(1-v/p); 

    D^N=C/(p-v/p)   D^N=(C/d^M)/p   D^N=C*p/d^M 

Мұндағы d^M - өнімнің бірлігінен түскен маржиналдық табыс

Тұрақты шығындардың критикалық нүктесі:  

    D^N=V+C 

    Бұдан: C=D^N-V=p*q-v*q=q(p-v) 

    C=q*d^M 

    3. Өткізудің  критикалық бағасы. Өткізудің бағасы өткізуден түскен табыс көлемі, тұрақты  шығын және айнымалы шығын деңгейінен есептеледі: 

    D^N=C+V немесе p*q=C+v*q , осыдан 

    P=C+v+q/q=c/q+v+q/q=C/q+v=d^M+v 

    4. Өткізуден түскен пайдаға минималды маржиналды табыстың пайыздық деңгейі. Егер тұрақты щшығын және өнімді өткізуден түскен пайда деңгейі бар болса, түсімге пайызбен минималды маржиналды табыс мына формула бойынша анықталады: 

    D^M% D^M=(C/D^N)*100% 

    2) Графикалық әдіс. Жалпы, айнымалы және тұрақты шығындардың өнімді өткізуден түскен пайдасымен байланысын, маржиналдық табыс және негізгі қызметтен түскен пайданың арасындағы байланысты көру үшін графикалық әдіс қолданылады.  Координаттың вертикаль бойымен (У) өзіндік құн және өткізуден түскен түсім, горизонталь бойымен (Х) – натуралды өнім көлемі көрсетілген.

    Тұрақты шығынды жүргізу үшін А нүктесін белгілейміз, ол горизонтальды оське  параллель болады. Түсім сызыын салу О нүктесінен Д^Nнүктесіне дейін сызық жүргіземіз. Ал тұрақты шығындар сызығын салу үшін Б нүктесі бойымен абциссаға параллель түзу жүргіземіз.Графикалық әдіске сәйкес табыс пен пайда арасындағы байланыс 6-суреттен көрініс тапты.

    Өткізуден түскен түсім және өзіндік құн  қиылысқан К нүктесі зиянсыздық нүктесі болып табылады.Критикалық нүктенің сол жағы зиян аймағы, ал оң жағы табыс аймағы болып саналады. 
 

    

    

      
 

    

      

    

      

      

      
 
 
 

      

    Сурет-6. Өндірісітің зиянсыздық нүктесін анықтау  графигі 

            3) Маржиналдық табыс әдісі.  Зиянсыздық  нүктесі маржиналдық табыс көлеміне  байланысты табылады. Маржиналдық  табыс немесе жалпы маржа деп  айнымалы шығындарды жапқаннан  кейінгі табысты  айтамыз. Маржалық  табыс өткізу бағасы мен өнім  бірлігіне кеткен  айнымалы шығындар  арасындағы айырма болып табылады. Кәсіпорында зиянсыздықты қамтамасыз  ету үшін маржиналдық табыс  тұрақты шығындарды жабу керек.  Зиянсыздық нүктесінде ол тұрақты  шығынға тең болады.  

    P=C_E+V 

Мұндағы C_E – тұрақты шығындар

                 

    p-v=C_E,    d^M=C_E 

    Маржиналдық қор рентабельдігі пайыз түрінде  көрсетіледі.

    Маржиналдық қор =ақша бірлігінің маржиналдық қоры/ түсімнің жалпы сомасы. Ал кәсіпорынның зиянсыздық нүктесі келесі формула арқылы анықталады: 

    K=C:(R-V_I)/p_I=C-p_I/d^M 
 

    «Директ-костинг» жүйесі негізінде басқару шешімін  қабылдау келесі сатылардан тұрады:

    - Төменгі сату бағасымен қосымша тапсырыс алу туралы шешімді негіздеу. Бұндай шешім қабылдау өндірістің төмендеу жағдайында пайда болады. Сондықтан басқарушы алдында төмен бағамен тапсырыс алу керек пе деген сұрақ тұрады. Басқа жағдайда ол тапсырыс қабылдаудан бас тартады. Егер кәсіпорын өндірісі төмендеп, нарықта бәсекелестердің көбеюіне байланысты тапсырыс қабылданады. Шешім қабылдар  алдында баға мен  тұрақты шығынға есептелетін айнымалы шығынды салыстыру қажет. Сонғысы өндіріс көлемінің өзгеруімен белгілі бір масштабтық базада өзгермейді. Сондықтанда келісім шарт  жасау олардың өсуіне әкелмейді.

    - Шығарылған өнім құрылымын оптимизациялау.  «Директ-костинг» жүйесінен алынған ақпарат басқару шешімін қабылдауға әсер етеді. Оның ішінде зиянсыздықты талдау нәтежесінде шығарылған өнімнің ассортимаентін  жоспарлауға үлкен үлес қосады, себебі, негізгі өндірісте үлкен пайда әкелетін өнімнің түрлерінің үлесіе көбейту болып табылады. Банкротқа ұшырау қауіпсіздігін кәсіпорын әкімшілігі өзінің өндірістік бағдарламасын тек табысты көп әкелетін бір түріне ғана  жүктемейді, ол нарықтық конъюктураның өзгеруне байланысты. Мысалы, «Алатау» сыра сортына сұраныстың төмендеуіне байланысты сату көлемі азаяды,  басқа «Наурыз» сортына баға тұрақты. Сыра заводы оны сол технологиялық құралдар өндіретін «Наурыз» сортына ауыстыра алады.

    - « Өндіру немесе сатып алу» мәселесінің шешімін таңдау.  «Директ-костинг» жүйесін қажетті шикізат, бөлшек, басқа да компоненттерді сатыа алу немесе өзінде өндіру мәселесін шешуге қолданады. Мысалы, құралдарды жөндеу үшін қажетті бөлшек керек. Оларды өздерінде өндіргенде  өнімнің бірлігінің  айнымалы шығыны 240 теңге, жылдық тұрақты шығындар 20000 теңге. Ал осы керек бөлшекті сырттан шексіз көлемде 250 теңгеден алуға болады. Қай шешім тиімдірек: өзінде өндіру немесе сыртқы жабдықтаушыдан сатып алу? Дұрыс шешім қабылдау үшін зиянсыздықты талдау әдісін қолдану қажет. Бөлшекті сатып алу тең: 

    C_T=p*q 

    Өзінде  бөлшекті жасаудың толық өзіндік  құнына тұрақты және айнымалы шығындар кіреді. Жоғарыдағы формуланы қолдана отырып, бөлшекті өзінде өндіру немесе сатып алу қажеттілігін анықтаймыз. 

    p*q=C+v*q

    250q=20000+240q

    10q=20000

    q=200 

    Есеп  жылдық қажеттілік 200 бірлік  болса, бөлшекті өндіру өзіндік құнға сәйкес келетінін көрсетеді. 200 –ден көп  бөлшек керек болса, өзінде өндірген тиімді, ал   аз болса – сатып  алған жөн. Соңғы шешім қабылдау үшін өндірістік күш, өнім сапасы, көлем  т.б. факторларды ескеру керек.

    - Ресурстар шектеулі болған жағдайда өнім ассортиментін анықтау. Қысқа мерзімдік жоспарда өнімге деген сұраныс өндірістік күштен асып кетеді. Бұл жағдайда өнім көлемін ұлғайтуға қандай ресурс кедергі болатынын табу керек. Оларға материалдар, еңбек және қаржы ресурстары жатады. Бұл факторлар шектеулі болып табылады. Өнім ассортиментін қалыптастыру үшін  ресурстар жетіспейтін өнімнің бірлігі беретін маржиналды табысты анықтау қажет.  Әртүрлі сорттың өндірісінде қолданылатын еңбек ресурстары және құралдар бойынша негізгі қызметтен табыс көлемін  максималдау шарты қамтамасыз етіледі. Бірақ бұл жағдайда маржиналды табысты адам-сағат , машина-сағатқа есептеу керек.

    - Қысқа мерзімді капитал салымдарын жасау шешімін қабылдау.  «Директ-костинг»  жүйесінде айнымалы және тұрақты деп бөлінетін шығындар туралы ақпаратты қолдану нәтежесінде қысқа мерзімді инвестиция жасауды таңдауға болады. Қысқа мерзімді инвестиция тек қысқа мерзімде жүзеге асырылады. Мысалы, кәсіаорын жетекшісі жаңа құралдар сатып алуды шешті. Қандай құрал германиялық немесе голландиялық па деген сұрақ ашық қалады.  Германиялық құралды сатып алғанда есеп беру кезеңінде тұрақты шығындар 200 мың тг және өнім бірлігіне 300 тг айнымалы шығыннан келсе, голландиялық құралдан тұрақты шығындар – 350 мың тг, айнамалы – 225 тг бірлік үшін. Зиянсыздықты талдау әдісі арқылы өндірістің критикалық  нүктесін табамыз.