«Директ костинг» жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және кәсіпорынның зиянсыздығын талдау

    200000+300q=350000+225q

    300q-225q=350000-200000

    75q=150000;

    q= 2000 бірлік. 

    Қабылданатын  шешім өнім көлеміне тәуелді. Жоспарланған өнім көлемі 2000 бірліктен аз болса, онда германиялық құралға инвестиция салу керек. Көлем 2000 бірліктен көп болса, онда голландиялық құралды сатып алуға болады.

        
 
 
 
 
 

    2 «Директ костинг» жүйесі бойынша  өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау  және кәсіпорынның зиянсыздығын  талдау  

    2.1 «Директ костинг» жүйесі бойынша  өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау 

    Өнімнің өзіндік құны – бұл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған ағымдағы шығыны. Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіруге кеткен еңбек материалдары, еңбек  күші және заттарының құны кірістіріледі.

    Калькуляциялау  – өнімнің өзіндік құныны есептеу  немесе өзінің бір өлшемінің өзінідік құныны есептеу болып табылады. Калькуляцияның объектісі – кәсіпорында калькуляцияланатын өнімнің, қызметтің және жұмыстардың  түрлері. Калькуляциялық бірліктер  – тиісті өнімнің техникалық, стандарттық  құжаттарда белгіленген бірліктері. Олар: натуралды, ірілендірілген, шартты натуралды, еңбек бірлігі орындалған жұмыс бірлігі, пайдалы нәтиже бірлігі.

    «Директ костинг» жүйесі бойынша өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау үшін  Қазақстанда орналасқан сыра өндіретін  кәсіпорындар және олардың өндіретін  өнімдері мысал ретінде келтірілген. Қазақстандағы сыра өндірісінің  көрсеткіштері туралы мәліметтер 5-кестеде  көрсетілген. 

    5-кесте 

    2000-2010 жылдар аралығындағы Қазақстандағы сыра өндірісі 

 

    Еліміздің ең ірі сыра өндіретін кәсіпорындардың  бірі Шымкент сыра заводы, оның өндірістік күші 1 жылда 7,2 млн. дал сыра. Бірақ бұл күшті қолдануы әлсіз, оны жылдық  өнім көлемінен көруге болады.  Келесі ірі кәсіпорын Алматы №1 сыра заводы. Ал Қарағанды сыра заводы 1958 жылы құрылған, оның күші жылына 1,5 млн. сыра.

          Осы кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебін ұйымдастыруды қарастырамыз. Шығын есебін және өзіндік құнды калькуляциялауды ұйымдастыруға бірнеше факторлар қатар әсер етеді: кәсіпорынның қызмет түрі, оның көлемі, басқару құрылымы, құқықтық формалар. Бұл факторларға тәуелділігіне қарай өндіріс шығындарының есебінің объектілері, кәсіпорынның ресурстарын қолдануды бақылау әдісі және есептер нұсқалары жасалады.

          Кәсіпорындарда сыра өндіріс процесін 4-суретте көрсетілген өндірістік цехтарда ұйымдастыруға болады.  

      

    Сурет 4. Сыра өндірісіндегі өндірістік цехтар 

    Еліміздегі  сыра өндіретін кәсіпорындар бухгалтерлік есепті ХҚЕС және бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарына сәйкес жүргізіледі. Зерттеліп отырған кәсіпорындарда бухгалтерияны қаржылық және басқару деп  нақты бөлу жоқ. АҚ «Алматы №1 сыра заводында» өндірістік есеп жеке бөлім болып  келмейді, оның қаржылық бухгалтерия және  өндірістік жоспар бөлімі арасында бөлінген. ЖАҚ  «Шымкент сырада» да осындай жағдай. Ал «ЭФЕС Қарағанды сыра өндіретін заводында»  өндірістік бухгалтерияны өзіндік құн бухгалтері, ал  қаржылық – бухгалтерия  басшысы және қаржылық бөлімінің басшысы жүргізеді.

          Қаржылық бухгалтерия  Бас шоттар жоспарының 1 және 8 бөлімдерге кіретін барлық шоттарын  жүргізеді. Басты кітапты, баланс және барлық қаржылық есеп берудің формаларын құрады.

    Басқару өндірістік бухгалтерия Бас шоттар жоспарының 8бөліміндегі барлық шоттарды жүргізеді. Ол өндіріске шығындар, өзіндік құнды калькуляциялау туралы ақпаратты қамтып ,өндіріске  шығарылған шығынның нормасын жасайды және олардың орындалуын қадағалайды, өндірістегі жартылай фабрикаттың қозғалыс есебін ұйымдастырады. Басқару бухгалтериясы жабық түрде болады.

          Өндірісте шығын  есебі 8010 «Негізгі өндіріс», 8030 «Көмекші өндіріс», 8040 «Үстеме шығын» бөлімдеріне  кіретін  комплекстік шоттар жүйесін қолданады. 

          Сыраның өзіндік  құнына келесідей шығын баптары  кіреді:

• шикізат пен  негізгі материалдар;
• ақтарымды қалдық;
• технологиялық мақсатқа қосалқы материалдар;
• технологиялық мақсатқа суық;
• өндірісітк жұмыскерлердің еңбекақысы;
• әлеуметтік салықтар;
• үстеме салықтар;

    Калькуляциялау  процесіне  өнімнің бірлігіне  кететін тікелей және үстеме шығынның саласын есептеу кіреді. Тікелей  шығындар шығындар есебінің  объектісі  өнім түрлері брйынша ұйымдастырылады. Ал үстеме шығындар тұрақты шығындар ұйымдастыратын шығындар есебінің объектісі  немесе өнімнің түрі бойынша таратылады.

          Үстеме шығындарды тарату әдісі өндірістің спецификасына тәуелді және оны кәсіпорын өз қалауына қарай таңдап алады.  Мысалы, Шымкенттік сыра заводында  үстеме шығындар өндірістік жұмыскердің негізгі жалақысына пропорционалды таратылады. Үстеме шығындарды есепке алудағы типтік операциялардың шоттар кореспонденциясы 6-кестеде берілген.  

    6-кесте 

    Үстеме  шығындарды есепке алудағы типтік операциялардың шоттар кореспонденциясы 

 

          Кәсіпорын нарықтың қазіргі шарттарына үйрену үшін  тұрақты өзіндік құн және айнымалы өзіндік құн туралы жан-жақты ақпарат керек. “Директ-костинг” жүйесіне түрлері бойынша шығын есебі, пайда болу орны және тасмалдаушылар бойынша , өндірістік қызмет нәтежелер есебі, сонымен қатар  шығындар ме нәтежені талдау және басқару шешімін қабылдау кіреді. Енді сыра өндірісіндегі “директ-костинг” элементтерін келтірілген пунктер бойынша қолдану мүмкіндігін қарастырамыз.

          Батыс мамандарының айтуынша, орны бойынша шығындар  соңғы шарттар бойынша, біріншіден,  жалпы шығындарды тұрақты және айнымалыға бөлу арқылы, екіншіден, нормативтік  есеп және олардың фактілерден ауытқумен  ұйымдастырылуы керек. Шығындардың  пайда болу орны бойынша есептің  проблемаларының бірі -  белгілі  бір уақыт аралығында көлемнің өзгеруіне  байланысты, ал өндіріс көлемінің  көрсеткіштерінің мағынасында өсуіне байланысты “ секіріс тәрізді” шығынның болуы.

          Бұл  проблеманы   шығындарды 3 топқа бөлу арқылы шешуге болады:

• Өндіріс көлемі өзгеруімен бірге пропорционалды өзгеретін  абсолютті айнымалы шығындар;
• Салыстырмалы айнымалы (немесе салыстырмалы тұрақты)  -  секіріс тәрізді шығындар;
• өндіріс көлемінің өзгеруінен тәуелсіз  абсолютті тұрақты шығындар;

    Сыра  өндіретін заводтың өндірістік есебіне  «директ-костинг» элементтерін тиімді енгізу үшін қаржылық бөлім үстеме шығынның өндіріс көлеміне тәуелділігін зерттейді. Бұл мысалы үшін осы тәуелділіктің  гипотизалық мәліметтерін аламыз. Үстеме шығындар үшін тәуелділіктің келесі көрсеткіштерін аламыз: өндірістік құралдар амортизациясы 25%-ке айнымалы, құралдарды жөндеу шығындары 30%, құрам бойынша  және құралдардың эксплуатациясы 30%, еңбекақы қосқандағы цех персоналының құрамы 35%,  салық бойынша шығындар және МЕА амортизациясы толығымен  тұрақты, лаборатория құрамы бойынша  шығындар 40%-ке айнымалы. Есеп беру уақыт  аралығындағы пайда болу орны бойынша  шығын түрлері  В қосымшасында көрсетілген.

    Жалпы шаруашылық шығындар тұрақты түрде  болады, есеп берудің ұзақтығына тәуелді  және ХҚЕС-қа сәйкес калькуляциялау объектілері арасындағы жанама әдіспен таратылмауы мүмкін, тікелей 5610 «Жиынтық табыс» шотына жіберіледі. Бұндай тәсіл «директ-костинг»  жүйесінің басты ерекшелігі болып табылады.

          Шымкент сыра өндіретін  заводының есеп саясатында 7210 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шоты 2 субшотқа бөлінеді. Өндірістік үстеме шығындарға келетін болсақ, бұл жерде «директ-костингті» пайдаланудың 2 жағдайын айтуға болады:

              Бірінші жағдай тек шектелген  өзіндік құнды калькуляциялаумен  байланысты, бөлімшелер бойынша  есеп  және пайда болу орны  бойынша  шығын арасында тек  айнымалы үстеме шығындар таратылады. Тұрақты шығындар таратылмайды, ол жалпы сома нәтежесінің  дебет шотына жазылады. Бұндай  жағдай өндірістік үстеме шығындар  есебі үшін 2 шоттың жүргізілу  қажеттілігін туғызады: «Тұрақты  өндірістік үстеме шығындар»  және «Айнымалы өндірістік үстеме  шығындар».

    Екінші  жағдай сыра өндіретін заводқа тиімдірек  болып табылады, себебі толық өзіндік  құн есебінде өндірістік үстеме шығынды  тұрақты (айнымалы) шығынға бөлу принципін  қолданудан тұрады. Бұл жағдайда тұрақты  да, айнымалы да шығындар өндірістік үстеме шығынның өндірісітк шотына жабылады. Тұрақты шығындар көлемі  бөлімнің қызметінің көлеміне сәйкес кәсіпорынның өндірістік күштерінің нормалды жүктеуіне бағытталған смета бойынша қалыптасады.

          «Директ-костинг» жүйесі бойынша шығындар мен нәтежелер  есебінің келесі элементі – бұл  тасымалдаушылар бойынша шығындар есеп                                (бұйымның бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялау).  Тасымалдаушылар бойынша есеп 7-кестеде көрсетілген.

       

    7-кесте                              

    Тасымалдаушылар бойынша есеп