«Директ костинг» жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және кәсіпорынның зиянсыздығын талдау

 

    Тасымалдаушылар бойынша шығындар есебінің нәтижесі олар бойынша шығын есебіне байланысты. Егер тасымалдау бойынша шығындар  нәтиженің есебі толық өзіндік құнды есептеуге негізделсе, онда нетто-табыс немесе нетто-зиян есептелінеді. Егер нәтиже бөлшектік шығынға негізделсе, онда бұйымдық брутто-табыс анықталады. Тасымалдаушылар бойынша шығындар нәтижесінің есебі 8-кестеде көрсетілген. 

    8-кесте 

    Тасымалдаушылар бойынша шығындар нәтижесінің есебі 

 

    Табыстар  - қаржының келуі немесе ак-тивтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі. Тасымалдаушылар бойынша шығындар мен түсімдеріне нәтижесінің есебіне сәйкес уақыт аралығындағы нәтижелерінің есебі 9-кестеде көрстілген. 

    9-кесте

    Уақыт аралығындағы нәтижелер есебі, мың  тг 

    Республикада  сыра өндіретін кәсіпорында дайын  өнімнің ағымдағы есебі нормативтік  өзіндік құн бойынша жүргізіледі.  Есеп беру кезеңінің соңында нормативтік өзіндік құн ауытқу пайызының сомасын есептеу жолымен фактілікке жеткізіледі. Ауытқу пайызы келесі формуламен анықталады:  

                                                Ауытқу сомасы

Ауытқу пайызы =  

                                Қалдық + нормативтік өз.құн бойынша кіріс етілгендер  

    Фактілік  өзіндік құннан нормативтік өзіндік  құнның ауытқуын  негіздеу үшін, кәсіпорынға  дайын өнім процесін көрсету үшін «Өнім шығарылымы» деген шотты  қарастыруды ұсынамыз. 
 

3.   Кәсіпорынның зиянсыздығын талдау

 

    Батыстағы өндірісік есептің сипаттамасы  талдау және басқару шешімін біріктіру  есебі болып табылады. “Шығын-көлем-пайда” жүйесінің көрсетуіштерінің қатынасын  талдау CVP (Cost-Volume-Profit) – кәсіпорын  менеджерлерінің қолындағы ең күшті  құралдардың бірі. Ол осы көрсеткіштер  арасындағы байланысты түсінуге көмектеседі:

    - өнім көлемі сату көлеміне әсер етеді;

    - сату көлемі сатудан түскен түсімдіанықтайды;

    - өнімді өткізуден түскен түсім  және  өндірістік  шығындар  кәсіаорынның өнімдер  түолері бойынша түскен табысты анықтайды.

    Осыған  байланысты зерттеу нәтижесі кәсіпорын басшылығына сатудың критикалық деңгейін 5-суретте анықтауға мүмкіндік береді. 

      

    

      
 
 
 
 
 

    Сурет-5. Сатудың критикалық деңгейі 

    Зиянсыздықты  талдау кезінде зиянсыздық  нүктесі  анықтау қажет. Оны экономикалық әдебиеттерде әртүрлі атайды: критикалық нүкте, тепе-теңдік нүктесі т.б.

    Зияныздық нүктесі – кәсіпорынның барлық шығындарды жабады, бірақ өзі  табыс таппайтын жағдайдағы сату көлемі. Басқаша айтқанда бұл  нүктедекәсіпорын сатудан пайда таппайды, бірақ зиян да келмейді. Тепе-теңдік нүктеде шығынның жалпы көлемі түсіинің жалпы көлеміне тең болады.

    Зиянсыздықты  талдаудың басты мақсаты -  өндірістің  көлем деңгейі өзгергенде  қаржылық  нәтеже қандай болатынын анықтау.

    Өндіріс көлемі – жиынтық шығынның, сатудан  түскен түсімнің өзгеруне әсер ететін басты фактордың бірі. Зиянсыздықты талдағанда ең бірінші өндіріс көлемінің  критикалық нүктесін анықтап алу  керек. Бұл нүктені анықтаудың 3 әдісі  бар: математикалық, графикалық және маржиналдық  табыс. Енді осы әдістерді жеке-жеке қарастырамыз.

    1) Математикалық  әдіс (теңдік әдісі). Критикалық нүктені табу үшін Өндірістің жалпы шығыны (толықөзіндік құн), өткізу көлемі және қызметтен табыс арасындағы байланысты көрсететін теңдеуді қолданамыз:    

    D^N=V⁰+C+D⁰

    Мұндағы:

    D^N - өнімді сатудан түскен пайда;

    V⁰ – айнымалы шығынның жалпы сомасы;

    C-тұрақты  шығындар;

    D⁰-негізгі қызметтен табыс;

    Егер  сатудан түскен  пайданы  p*q, жалпы  айнымалы шығын сомасын V⁰*q  деп алсақ, онда мынадай теңдеу шығады:  

    P*q=C+V+q+D⁰ 

    p- өнімнің бірлігінің бағасы 

    q – сатылған  бірлік саны

    V - өнімнің бірлігіне кеткен айнымалы  шығын,

    Осы теңдеуден кәсіпорынның  негізгі  қызметінен түскен  пайданың келесі формуласын шығарамыз:  

    D⁰=D^N-V⁰-C 

    Ал  өнімді сатудан түскен таза пайда  тең:  

    D^T=q*p-q*V-C 

    Өнімнің зиясыздық көлемі сатудан түскен пайда мен тұрақты және айнымалы сомасы теңдігі кезінде табылады. Басқаша айтқанда негізгі қызметтің  табысы нөлге тең: 

    D⁰-D^N-V⁰-C=0 ; D^N=V⁰+C+0 ; D^N=V⁰+C 

    Бұл теңдеу келесі көрсеткіштерді есептеудің негізі болып табылады:

2. Өнімнің критикалық көлемі:

 

    p*q=C+V*q ;  p*q-V*q=C; q(p-V)=C 

    q=C/p-V 

    2. Өнімді сатқандағы критикалық түсім: 

    q=C/p-v ; q*p=(C/p-v)*p =C*p/p-v; D^N=C*p/p(1-v/p); 

    D^N=C/(p-v/p)   D^N=(C/d^M)/p   D^N=C*p/d^M 

Мұндағы d^M - өнімнің бірлігінен түскен маржиналдық табыс

Тұрақты шығындардың критикалық нүктесі:  

    D^N=V+C 

    Бұдан: C=D^N-V=p*q-v*q=q(p-v) 

    C=q*d^M 

    3. Өткізудің  критикалық бағасы. Өткізудің бағасы өткізуден түскен табыс көлемі, тұрақты  шығын және айнымалы шығын деңгейінен есептеледі: 

    D^N=C+V немесе p*q=C+v*q , осыдан 

    P=C+v+q/q=c/q+v+q/q=C/q+v=d^M+v 

    4. Өткізуден түскен пайдаға минималды маржиналды табыстың пайыздық деңгейі. Егер тұрақты щшығын және өнімді өткізуден түскен пайда деңгейі бар болса, түсімге пайызбен минималды маржиналды табыс мына формула бойынша анықталады: 

    D^M% D^M=(C/D^N)*100% 

    2) Графикалық әдіс. Жалпы, айнымалы және тұрақты шығындардың өнімді өткізуден түскен пайдасымен байланысын, маржиналдық табыс және негізгі қызметтен түскен пайданың арасындағы байланысты көру үшін графикалық әдіс қолданылады.  Координаттың вертикаль бойымен (У) өзіндік құн және өткізуден түскен түсім, горизонталь бойымен (Х) – натуралды өнім көлемі көрсетілген.

    Тұрақты шығынды жүргізу үшін А нүктесін белгілейміз, ол горизонтальды оське  параллель болады. Түсім сызыын салу О нүктесінен Д^Nнүктесіне дейін сызық жүргіземіз. Ал тұрақты шығындар сызығын салу үшін Б нүктесі бойымен абциссаға параллель түзу жүргіземіз.Графикалық әдіске сәйкес табыс пен пайда арасындағы байланыс 6-суреттен көрініс тапты.

    Өткізуден түскен түсім және өзіндік құн  қиылысқан К нүктесі зиянсыздық нүктесі болып табылады.Критикалық нүктенің сол жағы зиян аймағы, ал оң жағы табыс аймағы болып саналады. 
 

    

    

      
 

    

      

    

      

      

      
 
 
 

      

    Сурет-6. Өндірісітің зиянсыздық нүктесін анықтау  графигі 

            3) Маржиналдық табыс әдісі.  Зиянсыздық  нүктесі маржиналдық табыс көлеміне  байланысты табылады. Маржиналдық  табыс немесе жалпы маржа деп  айнымалы шығындарды жапқаннан  кейінгі табысты  айтамыз. Маржалық  табыс өткізу бағасы мен өнім  бірлігіне кеткен  айнымалы шығындар  арасындағы айырма болып табылады. Кәсіпорында зиянсыздықты қамтамасыз  ету үшін маржиналдық табыс  тұрақты шығындарды жабу керек.  Зиянсыздық нүктесінде ол тұрақты  шығынға тең болады.  

    P=C_E+V 

Мұндағы C_E – тұрақты шығындар

                 

    p-v=C_E,    d^M=C_E 

    Маржиналдық қор рентабельдігі пайыз түрінде  көрсетіледі.

    Маржиналдық қор =ақша бірлігінің маржиналдық қоры/ түсімнің жалпы сомасы. Ал кәсіпорынның зиянсыздық нүктесі келесі формула арқылы анықталады: 

    K=C:(R-V_I)/p_I=C-p_I/d^M 
 

    «Директ-костинг» жүйесі негізінде басқару шешімін  қабылдау келесі сатылардан тұрады:

    - Төменгі сату бағасымен қосымша тапсырыс алу туралы шешімді негіздеу. Бұндай шешім қабылдау өндірістің төмендеу жағдайында пайда болады. Сондықтан басқарушы алдында төмен бағамен тапсырыс алу керек пе деген сұрақ тұрады. Басқа жағдайда ол тапсырыс қабылдаудан бас тартады. Егер кәсіпорын өндірісі төмендеп, нарықта бәсекелестердің көбеюіне байланысты тапсырыс қабылданады. Шешім қабылдар  алдында баға мен  тұрақты шығынға есептелетін айнымалы шығынды салыстыру қажет. Сонғысы өндіріс көлемінің өзгеруімен белгілі бір масштабтық базада өзгермейді. Сондықтанда келісім шарт  жасау олардың өсуіне әкелмейді.

    - Шығарылған өнім құрылымын оптимизациялау.  «Директ-костинг» жүйесінен алынған ақпарат басқару шешімін қабылдауға әсер етеді. Оның ішінде зиянсыздықты талдау нәтежесінде шығарылған өнімнің ассортимаентін  жоспарлауға үлкен үлес қосады, себебі, негізгі өндірісте үлкен пайда әкелетін өнімнің түрлерінің үлесіе көбейту болып табылады. Банкротқа ұшырау қауіпсіздігін кәсіпорын әкімшілігі өзінің өндірістік бағдарламасын тек табысты көп әкелетін бір түріне ғана  жүктемейді, ол нарықтық конъюктураның өзгеруне байланысты. Мысалы, «Алатау» сыра сортына сұраныстың төмендеуіне байланысты сату көлемі азаяды,  басқа «Наурыз» сортына баға тұрақты. Сыра заводы оны сол технологиялық құралдар өндіретін «Наурыз» сортына ауыстыра алады.