Қазақстан Республикасының салық жүйесі

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................3

1 – бөлім. ҚР салық  жүйесінің құрылуы және экономикалық  тұрғыдағы мәні

1.1. ҚР салық жүйесінің құрылуы..........................................................................5

1.2. ҚР салық жүйесінің экономикалық  мәні атқаратын қызметі.....................11

1.3. ҚР салық жүйесінің маңызы..........................................................................13

 

2 – бөлім.  Макроэкономикадағы  бюджет - салық саясатының  алар орны мен мәні

2.1. Бюджет  салық  саясаты  мен  мемлекеттік  шығындар  түсінігі................15

2.2.  Салық мультипликаторы, баланстық  бюджет мультипликаторы.............20

 

3 – тарау. ҚР салық  жүйесінің болашағы мен келешегі

3.1. Салық жүйесінің негізгі көрсеткіштері………............................................23

3.2. ҚР салық жүйесін жетілдіру жолдары..........................................................26

 

Қорытынды............................................................................................................28

Пайдаланылған әдебиеттер...................................................................................30

 

 

 

Кіріспе

Мемлекеттің салықтық құрылысын  құру негізінде жатқан салық жүйесі мен салық салу принциптері ұйымдастыру – құқықтық және функционалдық сипаттағы салықтық қатынастар болып табылады. Сонымен бірге, мемлекеттің салықтық құрылысына трансферттік және индикативтік қасиеттер де тән болады.

Салықтық құрылыс негізінде міндетті түрде кезінде салық салу жүйесінің классигі Адам Смит тұжырымдаған мына: «мемлекеттің тұрғындары өздерінің тапқан табыстарына қарай мемлекет мұқтаждығын қанағаттандыруға ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем – салықтың мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай – ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерлемеден межеден артық болмаса, кем түспейді» деген қағидаларға қоса қазіргі заман және экономика талаптарына сай мынадай принциптер жатады:

- тұрақтылық;

- орнықтылық;

- икемділік;

- жүйенің бірыңғайлығы;

- қоғамдық, корпоративтік  және жекелей мүдделер теңдігінің  сақталуы;

- салық салу салмағының  жеңілдетілуі;

- салықтың арзандығы;

- қолайлылық;

- жалпыға ортақтық;

- заңдылық және т.  б

Мемлекеттің салықтық құрылысының ірге тасын қалау, салық салу жүйесін ұйымдастыру және оны басқару принциптері мемлекеттің салық саясатына сай болады және мемлекеттің салықтық құқығы осы саясаттың негізі болып табылады. Мемлекеттің салық жүйесі тікелей салықтары басым англосаксондық модель мен көбінесе жанама салықтарға  бас иетін еуроконтинентальдық модельдердің жиынтығынан тұратын аралас салық салудың құқықтық моделін көрсетеді.

Бұл курстық жұмыстың мақсаты – қазіргі уақытта  салық нормаларының алар онының маңыздылығын ашу және бюджет салық саясаты мен мемлекеттік шығындар салық мультипликатор ұғымдарын тереңірек ашу болып табылады.

Курстық жұмыстың негізгі  міндеттері:

- салық жүйесінің құрылымын  және салық түрлерін зерттеу;

- салық жүйесінің қазіргі  уақыттағы реформалау нәтижелерін айқындау;

- бюджет салық саясатының  мәнін ұғындыру;

- салық мультипликаторын  қолдану ерекшеліктерін дәлелдеу  болып табылады.

 

   
1 – бөлім. ҚР салық жүйесінің құрылуы және экономикалық тұрғыдағы мәні

1.1. ҚР салық жүйесінің  құрылуы

Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық – қаржылық негізін құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.

Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс істейді. Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалып, Салық кодексінің ережелерінде заңдық көрініс тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіктері қамтитын ая болып табылады, сондай – ақ ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуетін білдіреді.

Салық салу жүйесі мемлекеттік билік тармақтарының объективті – субъективтік қызметтерін материалдық түсім көзімен қамтамасыз ететін императивтік нысан болып табылады.

Дүниежүзілік  салық салу практикасында әр түрлі  салықтар атқаратын рөлдерге қарай: англосаксондық модель; еуроконтинентальдық модель; латынамерикалық модель; аралас модель сияқты базистік салық салу жүйесіне бөлінген.

Англосаксондық  салық салу жүйесі негізінен жеке тұлғалардан алынатын тікелей салықтарға сүйенеді.

Еуроконтинентальдық салық салу жүйесі жанама салықтарға бағдарланған.

Латынамерикалық салық салу жүйесі көбінесе жанама салықтардың алынуын көздейді.

Аралас салық  салу жүйесі заңды тұлғалардан алынатын тікелей және жанама салықтарға, жеке тұлғалардың салықтарына, сондай –  ақ тек жанама салықтарға, яғни мемлекеттің  нақтылы даму кезеңіне орай құрылымдаған салық жүйесіндегі салық түрлеріне байланысты жұмыс істейді.

Салық салу барысында  туындайтын салықтық қатынастар негізінен  азаматтық – құқықтық қатынастары  басым қоғам өмірінің экономикалық ауқымында қалыптасады. Алайда кәсіпкерлік қызмет пен корпорациялық және жеке меншік мәселелері салықтық құқық реттейтін объектілер қатарына мүлдем жатпайды.

Дегенмен кәсіпкерлік  қызметтің тиімділігі мемлекеттік  бюджет кірісіне түсетін салықтардың  көрсеткіштеріне тікелей ықпалын  тигізетіндіктен салық орагндары бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік есепке алу мәлемттеріне жүгінеді.

Бухгалтерлік  есепке алу Қазақстан республикасының  бухгалтерлік сепеке алу және қаржылық есептеме туралы заң актілерімен, бухгалтерлік есепке алу стандарттарымен, сондай – ақ ұйымдардың есепке алу саясатымен регламенттелген, кәсіпкерлердің және ұйымдардың операицялары мен жағдайлары жөніндегі ақпараттарды жинау, тіркеу және қорытындылау жүйесін көрсетеді.

Кәсіпкерлер мен  ұйымдарға қатысты қаржылық сипаттағы  барлық мәмілелер мен жағдайлар осы аталған жүйеде Қазақстан валютасымен тіркеледі. Бухгалетерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар қатарына нақтылы кәсіпкерлер мен ұйымдардың өзі, олардың инвесторлары мен кредиторлары, мемлекеттің экономикалық және статистикалық органдары, салық органдары және т.б. жатады.

Бұл ретте ескеретін  маңызды жәйт, салық органдары  тарапынан салық салу мақсатында жүргізілетін есепте – салық есебінде тиісті кәсіпорынның немесе ұйымдардың бухгалтерлік есебінің кейбір мәліметтері  ғана пайдаланылады. Салықтық төлемнің соамысн есептеуге қатысты салық салу базасы қандай болсын ұйымның бухгалтерлік есеп мәліметтеріндегі қаржылық нәтижелірен қарамастан айқындалады.

Әйтсе де салық  салу процесінің бухгалтерлік есеп деректерінің негізінде жүргізілетінін білу қажет. Өйткені бухгалетрлік есеп мәліметтері салық салу мән – жайларына бейімделінеді. Демек, салық салудың бухгалтерлік есепте көрсетілетін кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесінде бағдарланатынын жоққа шығаруға болмайды.

Салықтар экономикалық және әлеуметтік – сяаси қатынастарды Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер – салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б. яғни жинақтап айтқанда салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің экономикалық – құқықтық маңызы олардың төленілуіне байланысты туындайтын қаржылық  -экономикалық және құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын өзінің бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық – құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша белгілермен ерекшеленеді.

Осы орайда салық:

- түсім көзі  жалпы ұлттық табыстың белгіленген  бөлігі болып табылатын төлем;

- міндетті төлем;

- жекелей –  эквивалентсіз төлем;

- қайтарылмайтын төлем;

- мемлекет кірісін  қалыптастыратын төлем;

- ұдайы төлем;

- мәжбүрлі төлем;

- заң жүзінде  белгіленген төлем;

- құқыққа сай  төлем;

- жүзеге асырылуы  кезінде төленетін салық сомасының  меншік нысанының әрқашанда мемлекеттік  меншік нысанына ауысуымен көрініс табатын төлем;

- мөлшері алдын  - ала айқындалған төлем;

- қатаң белгіленген мерзімде  жүзеге асырылатын төлем;

- өте тұрақты салықтық  міндеттемелер туындататын төлем;

- белгіленіп, бекітілуі кезінде  нақты салық төлеушілердің төлем  қабілеттілігі есепке алынатын төлем;

- ақшаның төлем құралы  ретіндегі функциясын көрсететін  төлем;

- жүзеге асрылуы салық  төлеушінің заңи жауапкершілік  шараларымен қамтамасыз етілетін  төлем;

- тек құқықтық нысанда  болатын төлем;

- бір жақты өктем тәртіппен  мемлекет белгілеген төлем

- жүзеге асырылуы салық  төлеушінің заңи міндеті болып  табылатын төлем;

- жекелей айқындалатын  төлем;

- материалдық – заттай  төлем;

- әрдайым фискалдық нысанда   болғандықтан салық әкімшілігін  жүргізуге қолайлы әмірлі сипаттағы  төлем;

- мемлекет тарапынан заттандырылған объективті экономикалық категория, яғни мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік тармағы ұйымдастырып, құқықтық негіздеген ақша қаражаттарының арналы ағымы;

- әлеуметтік бағдарлы  нарықтық экономиканың негізінде жасалынатын демократиялық қоғамның өнімі;

- табыстарға салынуына  байланысты тікелей, ал тұтынуға  салынуына қарай жанама болып  бөлінетін төлем;

- салық төлеушінің экономикалық  – қаржылық жай күйіне қатысты  функция;

- реттеуші испаттағы экономикалық  стимул және мемлекеттік бюджеттің материалдық – заттай қаражаттарының көзі;

- қоғамдағы бөлу және  қайта бөлу қатынастарын білдіретін  экономикалық категория;

- мемлекеттің салықтық  құқығына сай мәжбүрлеп алына  отырып, бюджет жүйесінің мызғымас  материалдық негізін құрайтын төлем;

- бірыңғай салық  жүйесін білдіретін мемлекеттік  деңгейдегі және жергілікті салық  салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік  және жергілікті салық салу  жүйелеріне байланысты мемлекеттік  және жергілікті болып көрініс  табатын төлем болып саналады.

Сонымен салық  мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісінен қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем болып табылады.

Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға  тиіс салықтық міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтық құрамдас бөліктерінің жиынтығы – салық элементтері арқылы айқындалады.

Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде  нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның орындалуын айқындайтын, сондай – ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір салықтық әлеуметтік – экономикалық және заңи мән – жайларының тектік белгілерін, қолданылу тәртібін ашып көрсететін ҚР Салық кодексінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас бөліктерінің кешені – салық элементтері болып есептелінеді.

Салық элементтері  салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискалдық және реттеуші қабілеті күшейе түседі.

 

 

1.2. ҚР салық жүйесінің  экономикалық мәні атқаратын  қызметі

Салықтар - өте  көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері  өзгерген сайын нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай  төлем болып табылады.

Салықтардың функциялары  экономикалық табиғаты мен заңи мән  – жайына қарай мемлекет кірісін  бөлу және қайта бөлу құралы сипатында  мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі  бағыттарында пайдаланылатын салықтардың  тек өзіне тән экономикалық –  құқықтық қасиеттері  ретінде көрініс табады.

Экономиканың  қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік қажеттіліктерге  сай айқындалған салықтардың  функиялары мемлекет белгілеген бағыт  бойынша іске асырылады.

Экономикалық  категория ретінде салықтың функцияларына:

1. фискалдық функцияны;
2. бөлуші функцияны;
3. реттеуші функцияны;
4. бақылаушы функцияны;
5. жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.