Нарықтық экономика жүйесіндегі қаржы жүйесі

НАРЫҚТЫҚ  ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫ  ЖҮЙЕСІ 

Мазмұны

Кiрiспе……………………………………………………………………………  2

I. Қаржы жүйесінің теориялық негiзi

1. Қаржы жүйесінің экономикалық мәнi ………………..………………    3
2. Қаржы жүйесінің кiрiсi мен шығыстары және олардың құрылымдары……………………………………….…………..………   8
3. Қаржы жүйесі бюджеттiң негiзгi принциптерi және жергiлiктi

        бюджеттiң құрылу ерекшелiктерi……………………………………...     17

 

II.   Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджетiнiң кiрiстерi мен шығыстары және  оның құрылу принциптерi

2.1. Оңтүстiк Қазақстан облысының қаржы жүйесі бюджет

      тапшылығының  баланстылығына талдаулар…………………………... 24

2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджеттiнiң

       тапшылығының  негiзгi себептерi мен оны  жою көздерi… …………….. 

Қорытынды………………………………………………………………..…   60

Пйдаланылған әдебиеттер тiзiмi…………………………………………      62

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе

 Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы тѕрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.

Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бѕкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. ²Бюджет механизiмi² -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалыры мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жѕзеге асырылады.

Мемлекеттiң негiзгi қаржы  жоспарының көрсеткiштерi республика  Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын ²мемлекеттiк бюджет туралы² заңына сәйкес мiндеттi тѕрде орындалуы тиiс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I. Қаржы жүйесінің теориялық негiзi

1. Қаржы жүйесінің экономикалық мәнi

 

Мемлекеттiк бюджеттiң  экономикалық мәнi сан алуан қаржы  баланстарында жекелеген ерекшеiктерi белгiленетiн  айырықша салалары бар. Мәселен, мемлекеттiк кәсiпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық бөлудiң айырықша саласын құрайды. Бұл қатынастар қоғамдық қажеттердi өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей қатысуымен жѕзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы ²Мемлекеттiк бюджет² деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.

Мемлекеттiк бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретiнде объективтiк  сипатқа ие. Оны бөлудiң дербес саласы ретiнде өмiр сѕруiн қоғамдық өндiрiстiң өзi айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған ресурстарды қаже етедi. Қаражатты орталықтандыру бѕкiл халық шаруашылығы ауқымында  қорлардың ѕздiксiз айналымын ұйымдастыру үшiн, жапы экономиканың жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету ѕшiн қажет. Арнайы бюджет саласының құндық бөлiнiсi  мемлекеттiң табиғаты мен қызметiнен туындайды. Мемлекет қаржыландыруға бѕкiл қоғам ауқымында әлеуметтiк-мәдени шаралар өткiзуге, қорғаныс мiндеттерiн шешуге, мемлекеттiк басқарудың жалпы шығындарын жабуға орталықтандрылған қаржыны қажет етедi.

 Сөйтiп, мемлекеттiк  бюджет ұдайы өндiрiстiң қажеттерiнен,  мемлекеттiң табиғатынан объективтi қажеттiлiк туындайтын болып табылады.

Экономика қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық  құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жѕргiзуге мѕмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты учаскелерiнде шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жѕзеге асыруға жағдай жасайды.

Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң  айырықша бөлiгi ретiнде ²Мемлекеттiк бюджет² айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.

Нақты, объективтi бөлiстiң  қатынастардың формасы болғандықтан айырықша қоғамдық арналымды орындай  отырып, мемекеттiк бюджет экономикалық категория ретiнде көрiнедi.

Қаржы қатынастарының жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетте қаржы категориясына тән сипттар бар.

Бюджет қатынастары  бөiстiк сипатта мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүредi. Сонымен  қатар, бюджеттiк қатынастардың белгiлi бiр ерекшелiктерi болады. Бiрақ ол ерекшелiк қаржыға тән сипат шегiнен шықпайды. Мемлекеттiк бюджет құн бөлiнiсiнiң айырықша саасы ретiнде мынаармен сипатталады:               

• жиынтық қоғамдық өнiмнiң мемлекет қоында жинақталып, қоғамдық қажеттердi өтеумен байланысты бөлiс қатынастарының айырықша экономикаық формасы боып табылады;
• құнды жасап, оны тұтыну процессiн бедерлейтiн материадық өндiрiс қаржысымен құнды тұтынуға қызмет  ететiн өндiрiстен тыс сала қаржысынан айырмашылығы бюджет халықшаруашыығы салалары, аумақтар, экономика секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта бөiске салуға арналған.

Қоғамдық өнiмнiң тауар  формасындағы қозғалысы мен тiкелей  байланысы жоқ құнды бөлiсi, одан алашақтау жүзеге асырылады, ал материалдық  өндiрiспен өндiрiстен тыс салаларда  қаржы қатынастары тауар –ақша қатынастарымен астасып жатады.

Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттiк бюджет өндiрiстiк қатынастарыды бейнелеп, соған лайық метериалдық –заттық  көрiнiс табады. Бюджет қатынастары  мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорында –бюджет қорында заттанады. Нәтижесiнде қоғамда жүрiп жатқан нақты экономикалық процестерi мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат тасқынынан көрiнедi. Бюджет –қоры қоғамдық өнiммен ұлттық табыстың құндық бөлiнiсiнiң тиiстi кезеңдерiнен өтiп, ұдайы өндiрiстi ұлғайтып, халыққа әлеуметтiк- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнiнде қажеттердi қанағаттандыру ѕшiн мемлекет қарамағына тѕскен бөлiгiнiң объективтi алғы-шарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн қозғалысының процесiн бiлдiредi.

Экономикалық категория  ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.

Бюджет экономикаға  бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. ²Бюджет механизiмi²-мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалыры мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жѕзеге асырылады.

Өндiрiс құрал-жабдықтарына мемлекеттiк меншiктiң әзiрше, басым  болуы шаруашылықты ѕйелстiре жѕргiзудi қажет етедi. Мұның өзi бюджет қатынастарының жұмыс iстеуiнiң жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды. Бюджет байланыстарының мақсаты сипаты, мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры  қозғалысының осыған ұқсас формасы бюджет байланыстарын тиiстi қаржы құжаты- елдiң негiзгi қаржы жоспарында бейнеленетiндiгiне жеткiзедi. Онда бюджеттiң экономикалық мазмұнын құрайтын бөлiс процестерi қарастырылады, кiрiстер және шығыстардың баптары мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының  орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздерi мен жұмсалу бағыттарын көрсетедi.  Негiзгi қаржы жоспары мемлекеттiң  жоспарлы қызметiнiң  нәтижесi; қоғамның барлық мѕшелерiнiң  мѕдделерiн бейнелейтiн мемлекет еркi бейнеленедi.

Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика  Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын ²мемлекеттiк бюджет туралы² заңына сәйкес мiндеттi тѕрде орындалуы тиiс.

Қоғамдық ұдайы өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi, ең алдымен  өндiрiлген ұлттық табыстың 39%-нiң жалпы қоғамдық өнiмнiң 18%-iн бөлуге және қайта бөлуге тѕсуiнен көрiнедi. Ол, жоғарыда аталып өтiлгендей қаражатты елдiң халықшаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет саласы, өндiрiс секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледi.

 Бѕкiл халықшаруашылығының бюджетi болғандықтан, мемлекеттiк бюджет экономикаға тұтас ықпал жасайды.

 Мемлекеттiк бюджет  материалдық өндiрiс саласында  оның өсуiнiң стимуляторы ретiнде  зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы  жеке (жеке кәсiпорындар шеңберiнде)  және қоғамдық (бүкiл халық шаруашылығы ауқымында) қорлар қозғалысын қамтамасыз ету ѕшiн пайдаланылады.

Кәсiпорындардағы  кѕрделi жұмсалымдары мен айналым  қаржысын бюджеттен қаржыландыру, операциялық  және басқа шығындарын жабу бюджетке жеке кәсiпорындардың өзiндiк айналым қораларына қосылып, оның iркiлiссiз бiрқалыпты жѕруiне мѕмкiндiк бередi.

Өндiрiстен  тыс салалардағы  бюджет қаржысы олардың қызметiнiң  одан әрi дамуының басты көзi. Бұл  салалардағы мекемелер мен ұйымдардың басым көпшiлiгi өздерiнiң табыс  көздерi жоқ болғандықтан мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылады. Бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы мемлекеттiң шығындары –жалпы мемлекеттiк ауқымдағы әлеуметтiк мәдени шараларды жѕзеге асыруға мѕмкiндiк беретiн қаржы базасы. Өндiрiстке емес салалардың қызметiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорырының нақты көлемiн қалыптастыруға, оны пайдалануда аумақтық пропорцияға әсер етуi мѕмкiн.

 

 

2. Қаржы жүйесінің кiрiсi мен шығыстары және олардың құрылымдары

 

       Бюджет  кiрiсi мемлекет кiрiсiне қарағанда  барынша тар мағынада болып  келедi. Бюджеттiң барлық денгейiндегi билiктiң қаржылық қаражатынан  бөтен мемлекеттiк бюджеттен тыс  қорлар мен бѕкiл мемлекеттiк  сектордың ресурстарын қамтиды.

Бюджеттiң басты материалдық  көзi-ұлттық табыс. Егер қаржылық қажеттiлiктi жабу үшiн жеткiлiксiз болса, мемлекет ұлттық байлықты да тартады.

Мемлекеттiк билiк органдарының Ұлттық табысты қайта бөлу ѕшiн  және бюджеттiк кiрiстi құруға қолданылатын негiзгi әдiстерiнiң бiрi –салықтар, мемлекеттiк несие мен ақша эмиссиясы болып табылады. Елдер бойынша  және уақыт бойынша олардың арасындағы қатынастары да тѕрлiше болып келедi. Елдегi экономикалық жағдайлармен айқындалады, экономикалық, әлеуметтiк және басқа да қарама –қайшылықтарға да байланысты, мемлекеттiң қаржылық және қаржылық саясаты жағдайына да байланысты.

1. Басты әдiсi Ұлттық табысты қайта бөлу-салықтар бюджет кiрiсiнiң басты ѕлесiн қамтамасыз етедi;
2. Келесi өзiнiң қаржылық жағдайынан бюджет кiрiсi болып келетiнi мемлекеттiк заемдарды алудың екi жолы бар:

а) мемлекет атынан құнды  қағаздар шығару жолымен жеке және заңды тұлғалардан алынған мемлекеттiк  заемдар;

б) орталық және басқа  да несиелiк мемлекеттерден алынған  несиелер.

3. Кездейсоқ  жағдайлар болғанда салықтық төлемдер алуға мемлекеттiң мѕмкiндiгi болмағанда қағаз ақша эмиссиясына жѕгiнедi.

Бюджет табыстары түрлi белгiлерi бойынша жiктеледi. Құрылу көздерi бойынша олар заңды тұлғалардың  салықтарына халықтан алынатын салыққа, заемдерге, мемлекеттiк меншiктi сатудан тѕскен тѕсiмдерге және тағы басқаға бөлiнедi.

Алу әдiстерi бойынша –салықтық, салықтық емес, салық тѕрлерi бойынша  –акциздерге қосымша құн салығына, табыс салығына, кiрiс салығына  және тағы басқаға бөлiнедi.     

Қоғамның экономикалық өмiрiнде бюджеттiк шығындардың ролi мен мәнiн айқындау ѕшiн олардлың айқын белгiлерiн қарай жiктейдi. Теория мен тәжiрибеде бюджет шығындарын жiктеудiң бiрнеше белгiлерi бар. Ең алыдмен бюджет шығындарына  экономикалық жiктеу қолданылады, олардың ұлғайған ұдайы өндiрiсiнiң барысына әсерiн көрсетедi. Бұл жағдайда ағымдық және капиталдық бюджет шығындарына бөлiнедi. Ақша қаражаты бағытталатын қоғамдық қызмет саласын көрсететiн бюджет шығындарының қызметтiк жiктелуiнiң мәнi зор.

Ведомствалық  жiктеуi- бюджеттiк ассигнования алатын заңды тұлғаларды немесе мемлекеттiк мекемелердi сай келерлiк министрлiктерге бөлуге мѕмкiндiк бередi. Бюджет шығындарын бұлай жiктеу, басқару жѕйесiнiң өзгеруiмен байланысты, шығындар құрылымындағы ѕлкен өзгерiстердi көрсетедi.

Мақсаттық бағытына қарай  жiктеу, яғни жұмсалуының нақты тѕрiне қарай шығындарын жiктеу, бюджет қаражатын  тиiмдi қолдану ѕшiн алдын-ала жағдайын туғызады, бюджеттiк ассигнованияны ықшамды тѕрде бақылау мен  тиiмдi жѕзеге асыру ѕшiн қажеттi база болып келедi.

Шығындарын аумақтық жiктеу-Қазақстан Республикасының  мемлекеттiк басқару деңгейiне сай  бюджет шығындары мемлекеттiк бюджет және жергiлiктi жергiлiктi бюджет шығындарына  бөлiнедi.

Мемлекеттiң ақшалай  қаражаттарының орталықтандырылған қорын  жасаумен және пайдаланумен байланысты бюджеттiң қызыметi айрықща эканомикалық формалар арқылы атқарылады. Олар құндық бөлiнiстiң жеке кезеңдерiн көрсетедi.

Екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы қоғамдық мiндеттерi бар: кiрiстер мемлекетке қажзеттi қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiстi мемлекеттiк қажеттерге бөледi.