Корпоративті бағалы қағаздар нарығы

      Арнайы  бағалы қағаздарды шығарушы және сатушы ретінде, қаржылық делдалдар ретінде (жеке және құқықты тұлғалар) қызмет атқарушы болып табылады. Инвестициялық банктердің атқару қызметі ең негізгі функцияларды анықтайды. Бірінші функциясында акцияларды орналастыру болады, яғни капиталды алғашқы нарықта өсіру. Федералды және жергілікті басқармаларымен корпорациялардың қаржылық ресурстарды алатын әдістерін, шетелдік және ұлттық керекті болады. Екінші функциясында бағал ықағаздарға келесі нарықта сату болады. Мұндай функциялар инвестициялық банктер, брокер және диллерлер жағдайында орындалады. Өркениетті елдерде қазіргі инвестициялық банктер қор нарығына әсер ете отырып, бағалы қағаздарды сату-сатып алулардан басқа венчурлы капитал мен ипотеканы басқару, сондай-ақ компаниялардың бірігуі мен қосылу жазбаларында да кездеседі.

      Бағалы  қағаздар нарығында бақылауды күшейту мақсатында 20 ғасыр қаржы нарығын реттеуде мемлекеттік реттеу міндеті жекелей компанияларға орналастырды. Мұндай жүйе 30-шы жылдарға дейін болды. Бағалы қағаздар мен банк заңы бекітілген кезде қаржы нарығында қоғамдар мен инвесторларды қызығушылығын қорғау ұсынылды. Олардың қатарына Гласс-Стигалл заңы, бағалы қағаздар туралы заң, 1934 жылы биржа және бағалы қағаздар бойынша комиссия құрылды.

      Корпоративті  бағалы қағаздардың бағалау арқылы, инвестициялық банктер атқаратын қызметтер түрі

      Өзіндік формаларына байланысты инвестициялық банктер өздеріне шектеулі анықталған қызметтермен айналысады. Сондықтан делдалдық және эмиссионды құрылтайшылар болып бөлуге болады.

      Көптеген  инвестициялық банктер бағалы қағаздарды шығару мен ораналастыру жұмыстарынан басқа да, банктік синдикаттық  гаранттарды бағалы қағаздарды сатып алушыларға несие беру арқылы екінші нарықты шоғырландырады. Банктер үшін ссудалық қызмет атқару жүкьеледі. Инвестициялық банктер қызметінде бағалы қағаздармен болып жатқан қарым-қатынас арқылы көрсетілген табыс түрлерінің белгіленген және белгіленбеген. Бұл жерде инвестициялық банкіге қосымша қаржы талап етілуі тиіс, сондықтан да басқадай корпорацияны, құрылыстарды дамытуда өндіріс пен фирмалардың бір-біріне қосылуына болады.

        Ұзақ мерзңмді капитал көздерінде инвестициялық банктер қосымша қысқа мерзімді займдарды пайдаланады, өйткені өз бағасы қағаздар резервін ұлғайтуы керек. Негізінде қайта сатып алу шарты арқылы қысқа мерзімді қаржыларды тартады (бұрынғы сатылған қағаздарды сатып алу шарты). Инвестициялық банктер табыс өндіру есебінде мынадай операцияларды орындайды. Белгілі бір бағалы қағаздың сатылмаған мөлшерін шығарылған эмиссиялық гаранттау арқылы, эмитенттерді белгілі дәрежесінде тәуекелділіктен босатады. Дилер келешекте шығарылған бағалы қағазды белгілі бір бағамен сатып алу үшін контрактіге қол қояды да, инвестициялық банкіге осы аталған бағалы қағзды сату үшін инвесторлар іздеуді міндеттейді, бірақ басқадай бағамен;

• компаниялардың жаңа акцияларды шығарып орналастырудың ашық жариялануы
• бағалы қағаздарды жекелей орналастыру, яғни кең көлемсіз жариялау арқылы банктер мен брокерлердің клиенттері тікелей институтциональды инвесторларға орналастыру
• жаңа шоғырланған бағалы қағаздарды орналастыру
• корпоративті облигацияларды орналастыру үшін, негізгі сомамен пайыздар жобалар арқылы қаржыландырылған табыстар арқылы төленеді
• корпорация акцияларын бақылау пакетін сатып алу үшін, жаңа шығарылатын акциялармен қаржыландырылған немесе корпорацияның өзі өтейтін кредиттер көмегімен.
• компанияның қосылуы мен жойылуы.
• компанияның активтерін сату арқылы іске асыруға қатынасу
• венчурлық қаржыландыру
• несие ұсыну үшін синдикатты ұйымдастыру
• бағалы қағаздарды сату
• қаржылық консалтинг, инвестициялық жобаларды бағалау
• своп арқылы есеп айырысу, облигацияның зайымдардың пайыздық ставкасының жоғары бағасыз белгілеу
• арбитражды операцияларды жүргізу
• аймақтық банктердің акцияларына қызметтеу

      Инвестициялық банктердің негізгі қаржылық қызметі корпоративтік бағалы қағаздарды орналастыруда түрлі операцияларды жүргізумен байланысты. Инвестициялық банктер сатып алушылар ретінде әрекет етуі мүмкін, болмаса сапалы агент түрінде. Негізінде инвестициялық банктер тез арада жаңа барлық шығарылған қағаздарды сатып алады да сатылған қағаздардың барлық сомасын эмитентке кепіл етеді. Сенімді агент ретінде инвестициялық банктер басқадай әдістермен әсер етеді. Займдар орналастыру кепілі жөнінде банк қызметінде басқадай түрлері орын алады – аукциондардың әртүрлі әдістері арқылы бағасы қағаздарды саудалау. Мұнда эмитент шығару жөніндегі шарты жөнінде тапсырыс беріп, бағалы қағаздардың анықтайды, алғашқы шығарылып дайындалады. Айқындалған бағалы қағаздарға аукцион түрлеріне хабарлма жасайды, бұл әсіресе муниципалды облигациялары. Жалпылама түрде бұл бәсекелестік тапсырыс бағалы қағаздар емес әдісі өнімдер арқылы ұйымдастыру құқығы жақсы шарттарды ұсыну арқылы тапсырып бағалы қағаз саны мен бағасы көрсетіледі. Инвестициялық банктер жеке инвесторлар арасында мемлекет бағасы қағазды орналастыруға ықпал етеді. Бұл процедура – шектелген қаржылық қайтарым болмаса приватизация деп аталады. Инвестициялық банктер операциялары бағалы қағаздар саудалау операцияларын негізделеді. Инвестициялық банктер бағалы қағаздарды сатуда келісімдердің аяқталуы деп түсенбеу керек. Облигация деп сатып алушылар әрдайым инвестициялық банктерге екінші нарыққа тұрақтандыру үшін ұсыныс жасайды. Инвестициялық банк өзінің бағалы қағаздарының өсу бағасы мен ұсыныс бағасынан шыққан табыс әсері арқылы құрастырылған бағасы қағаз пакетінің бағасын жоғарылату курсы арқылы, әрине егер де бағалы қағаздар төмендеткен жағдайда онда табыс та азаяды.

      Тәуекелділігі төмен арбитраж. Ол сондай операция- мұнда тәуекелділікке жауапты емес және таза пайдаға кепілдік береді, әсіресе бағалардың айырмашылығы болған жағдайда.

      Тәуекелді арбитраж. Екі түрлі тәуекелді  арбитраж бар. Біріншісі акцияны  сатқан компанияның банкорттығы  хабарланғанда. Екінші топта арбитраждың тәуекел барысында босатып компанияларды біріне-бірі қосылу болмаса, сол компанияның өзіне қаратқан кезде.

      Алыпсатарлық. Алыпсатарлық сауда деп – егерде инвестициялық банктің саудалық позициясы баға қозғалысына болмаған жағдайдағы екі бағның қозғалымындағы өзгерісті білдіреді. Екі топтың қорытындысының жағдайына қарсы қаржылық капиталдар көптеп таза табыс алуға және тәуекелділікке байланысты қомақты шығындарды жоюға әрекет жасайды. Мысалы таза келісімде көрсетілген біркелікті табыс алу үшін аз көлемде қаржы болса жеткілікті.

      Биржалық қорда олардың кассалық мерзімімен орындалуына байланысты жылдам орындаудағы көрсетілген уақытында тапсыру керек те, ал сатып алушы келісімге байланысты төлеуге қабылдайды. Жедел келісімдер көптеген әртүрлі тұстары бар. Олар мынандай жағдайларға байланысты келісім қандай баға арқылы төленеді. Нарық бағасы бойынша келісім шарты негізінде және оны орындағаннан соң ба. Оларды келісімнің есеп айырысу уақытына қарай бөлуге болады: біршама уақыт өткізгеннен кейін, келісімнің орындау уақытына қарай. Егер орындау мерзімі бір ай болса, онда 1 наурызда шартқа сәйкес келісілген болса, онда 1 сәуірде орындалады. Келісімдер 1 ай шамасында шарт жасалынған жағдайда, олардың орындалу мерзімі айдың ортасында болмаса аяғында наурыздың кез-келген күні болуы мүмкін сәуір айына онда келісім орындалу уақыты 15 сәуірде болмаса сәуірдің ең соңғы күніне. Шарттың механизміне байланысты жедел келісім мынадай түрлерге бөлінеді: нақты, фьючерстік, опционды, пролангировалданған (мерзімі біпшама ұзартылған). Нақты келісім нақты баға бойынша мерзімінде орындайтын міндеттеме. Мұндай келісімдер контрагенттердің нақты тұтыну мерзімі мен әртүрлі бағалы қағаздардың көлеміне сәйкес жасалынады.

      Опционды  және фьючерстік келісімдер – бұлар  туынды бағалы қағаздар келісімі: фьючерстік және опциондық.

      Біршама ұзартылған келісімдерді биржалық алыпсатарлар, жоспарға сәйкестендірілмеген нарықтардың жауапты емес кезінде және олар кассалық келісімді орындау үшін уақытын өзгертеді. Сондықтан да біршама ұзартылған келісім биржалық емес, биржалық және кассалық бірігуі арқылы.

        Кез-келген елдің жедел нарығының негізгі туынды қаржы құралдары болуы тиіс. Туынды қаржылық құрал, ол бағасы жөнінде шарттың активтегі келешектегі сату-сатып алу дағы екі жақтың келісілгенінің шарты. Туынды қаржылық құралға қаржы және тауарлы активтердегі фьючерстік, опционды своптар, яғни тауарларда, валютада, пайыздарда, акцияларда, индексте.

        Контрактілердің мезгіліне қарай туынды қаржылық құралдарлардың өздерінің қаржылары. Оларды жедел контрактіге болмаса келісімде деп санайды. Басқадай, келісімдерді айырмашылығын осында. Активтің белгіленген мерзімнің өтуіне байланысты, туынды қаржы құралы өзінің жедел келісімін тапсырады. Жедел нарық бағасы – жедел нарықтағы баға активі. Активтердің жылдам тапсырып, кассалық болмаса споттық деп отыр, егерде екі-бір жұмыс күнін жылына.

      Баға  активті споттық болып көрсетілсе онда споттық баға деп аталады. Жеке нарықта активтерді қамтамассыз етудің ұзақ мерзімге тұрақтандырылғандықтан, нарыққа қатысушылар өз контрактілерін тұрақсыө активтерге сатуға мүмкіндіктері бар, яғңни активтердің бар-жоғына қарамай сату және сатып алу жағдайларда бірдей. Спотты активы жоқ активті сатуға болмайды, өйткені ол нәрсені сату және сатып алу қажет. Жедел нарықта сатушы болуға кез-келген қатысқандықтан, егер де оның нақты сататын қағазы жоқ болса да, ол ұқсастық терминология арқылы сатушы мен сатып алушының анықталған жағдайын қолданады.

      Жедел нарыққа қатысушының контракті сатып алған жағдайда, онда ұзақ позиция арқылы ашық және орын алу болып табылады. Егер қатысушы контрактіні сатса, онда ол қысқа позициядан орын алады. Сондықтан жедел нарықта сату сатып алу, ол позицияны ашу. Қарама-қарсы жасалынған келісімдер арқылы позиция жабылады. Егер де қатысушыларда қысқа позиция ашылса, ұзақ позиция арқылы жабады. Осында орындалған позиция яғни ашық позиция офсетті позиция деп аталады.

      Халықаралық бағалы қағаздар нарығында(ХБҚН) корпоративті қағаздардың напрықтық қатынастары жоғары болып келеді.

      Сол себепті ХБҚН – екі сектордан тұрады. Бірінші – бұл сектор халықаралық қаржы секторында пайда болғандықтан экономикалық қатынастар арқылы ел араларындағы мемлекеттік және корпоративтік дәрежедегі бағалы қағаз. Бұл секторға тағы да мына секторлар жатады: эмитация арқылы институттар жасаған бағалы қағаздар. Екінші – ұлттық бағалы қағаз секторы. ХБҚН - өзгермелі валюталық курстардың әсер етуі арқылы көптеген тұрақты трансфертті болады. Институтционалдық құрылымның маңызды элементі болып халықаралық бағалы қағаздар нарығының делдалдары болады.

      Олардың қызметтері жаңа бағалы қағаздарды орналастыру болып табылады. Бағалы қағаздарды сату-сатып алуға берілетін тапсырыстар екінші нарықтағы айналым капитал басқару осының барлығы сол иемденушілердің нұсқауы мен акция және облигацияларды инвестициялайды, соңғы жағадайда делдалдар инвесторлар есебінде роль атқарады. ХБҚН- жеке коммерциялық инвестициялық банктер жүргізеді.

      Егер  алғашқылары кең көлемдік қызмет атқарса, екіншісі мамандандырылған бағалы қағаздар нарығына халықаралық және ұлттық жағдайда өткізеді. ХБҚН дамуының себебінен инвестициялық банктер алғашқы бағалы қағаздар нарығында қаржылық синдикаттардың акциямен облигациямен акцияны шығару мен орналастырумен шұғылданады.

      Алғашқы еврооблигацияны нарықтан коммерциялық банктер инвестициялық банктер  ығыстырып шығарды. Инвестициялық  банктер мықты жағдайын сақтады. Инвестициялық банктер серіктестіктер ретінде құралады, сондықтан егер өз бағадарламасының қызметтік жағдайын атқаруда бірақ-та шектеулі жағдаймен атқарады. ХБҚН – коммерциялық банктер инвестициялық банкке қарағанда үлкен және мықты қаржылық көлем береді.

      Одан  басқа қаржылық емес компаниялары үлкен  акциялардан тіркеледі, яғни өндірістік корпорация өз акцияларын орналастыруға  тапсырыс береді. ХБҚН менұлттық бағалы қағаздар нарығының дамуының нәтижесі және халықаралық нарықтың өз қаржы-валюта институттар мен мемелекеттің тиімді саясаттарының оларды макроэкономикалық, экономикалық өсім жағдайлары болуы керек.  

3.3 Корпоративті бағалы  қағаздар нарығын  жетілдіру модельдері 

      Қазіргі таңда экономикалық теория қаржы  нарығында инвесторлар тәртібін портфель теориясы деп атайды. Бұл теорияның негізін қалаушылар американдық экономистер, теорияны дамытуға әр жылдары Нобель сыйлықтарының иегерлері үлкен үлестерін қосты. Соның алғашқысы болып Д. Тобин оңтайлы инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкесінше есептің әдісін өңдеді. Тобин тұжырымдамасының негізгі мағынасы келесідей: инвестор өз қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қойды – тәуекелді минималдау және табысты максималдау.

      Әртараптандыру  әдісі Марковиц-Тобиннің инвестициялық портфельді оңтайландыру теориясына және Шарптың бағалы қағаздар нарығының тепе-теңдік моделіне негізделеді (әдебиеттерде Шарп моделі CAPM – Capital Asset Pricing Model – капитал салудың бағаны қалыптастыру моделі) және әлемдік инвестициялау тәжірибесінде кеңінен қолданылады.

      Портфель  теориясының негізін қалаушы  америка экономисі Д. Тобин, алғаш  рет оңтайлы инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкес есептің  шешу әдісін өңдеді. Өңделген тұжырымның мағынасы келесідей: инвестор өз қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қояды: тәуекелді минималдау және табысты максималдау. Оның алғашқысы тәуекелсіз активтермен, екіншісі – тәуекелмен қамтамасыз етіледі.