Корпоративті бағалы қағаздар нарығы

      Артық емін еркін айналымдағы ақшалар  мүмкіндігінше көптеген сфералардан инвестициялық пайда табу үшін жұмсалады. Егерде отандық ақша қаражаты құнсыз болса, онда қаша қаражаты шетелдік валютаға салынады. Жоғарыда айтқандай бағалы қағаздар нарығы бос капиталдарды көптеген сфераларға жұмсау мен салымды сол үшін оны тарту да бәсекелестікке баруға болады.

      Қаржы салымдарының қозғалысы жоғарыдағы нарықтардағы факторларға сай көптеген факторларға байланысты болады, оның ең неізі болатындар мыналар:

• нарықтың пайдалық дәрежесі
• нарықтың салық салу шарттары
• капиталды жоғалтудың тәуекелділік деңгейі болмаса болжамдағы табысты пайдалы ала алмау
• нарықтық ұйымдастыру және инвесторға жағдай жасау, нарыққа жылдам кіру және шығу, нарықты бағдарлау дәрежесі.

 Корпоративті бағалы қағаздар нарығы бірнеше қызметтер атқарады, сондықтан оларды екі топқа бөлуге болады:жалпы нарықтық қатынастар, бірінші әрбір нарыққа сай және арнай қатынастар. Жалпы аралық қатынастарға мыналар жатады:

• коммерциялық қызмет, яғни сол нарықтағы операциялардан алынатын табыс, пайда
• бағалық қызметі мұнда нарықтық жағдайын қамтамассаыздандыруы бағалық нарықтың құралуы олардың тұрақты қозғалуы және т.б.
• информациялық қызмет, нарық туындайды және өз қатысушыларына нарықтық бағалармен сауда объектілері мен олардың қатысушылары
• реттеу функциясы – саудадағы нарық жасау және қатысу ережелерін жасау, қатысушылардың өзара келіспеушіліктерін шешу, дәрежесін белгілеу, органдарды бақылау болмаса оларды басқару т.с.с.

   Бағалы  қағаздар нарығы арнайы қызметтеріне мыналарды жатқызуға болады: қайта тарату қызметі қаржылық тәуекелі мен бағалық сақтандыру қызметі.

     Қайта тарату қызметі үш қызметке бөлінуі мүмкін:

1. нарықтық жүйедегі қызметіне және салааралық ақша қаражатын қайта бөлу
2. жинақты аудару, туынды формаларынан туынсыз формаға ауыстыру
3. дағдарыссыз негізіндегі мемлекеттік бюджеттегі орнын қаржыландыру, яғни қосымша ақша қаржыларын қосымша ақша айналымын шығармай-ақ

      Туынды  бағалы қағаздардың классикалық  енуіне байланысты бағалық тәуекелді  сақтандыру. Биржалық және биржалық емес бағалы қағаздар нарығы болып бөлінуінің негізіне қарамай, оның әдістемлік сауда  ұйымдастыруындағы маңызы болып табылады. Осы тұрғыдан бағалы қағаздарды мынадай ретпен бөлуге болады:

• ұйымдастырушылық және ұйымсыз
• биржалық және биржалық емес
• кәдімгі және компьютерленген

      Ұйымдасқандағы  бағалы қағаздар нарығы - ол кәсіптік делдалдар негізінде айналады. Ұйымсыыз нарық бұл барлық қатысушыларға нарық тәртібінің айналысын орындай-ақ жүргізім береді.

      Биржалық  нарық – бұл биржаоық қордағы  бағалы қағаздар саудалау. Биржалық емес нарық – бұл биржалық қорсыз бағалы қағаздар саудалау. Биржалардағы бұл  әрдайым ұйымдасқан бағалы қағаздар нарығы, яғни барлық қатысушыларды іріктей отырып тек қана биржалық ережесі арқылы биржалық делдалдардың өз ара саудасы арқылы жүргізіледі. Биржалық емес нарық ұйымдасқан ұйымдаспаған болуы мүмкін. Ұйымдасқан биржалық емес нарықтық қатынастар жүйесі негізінде байланыстар арқылы бағалы қағаздар сауда және қызмет етеді.

      Бағалы  қағаздар саудалау кәдімгі және компьютерленген нарықта жүзеге асырылады. Соңғы жағдайда сауда компьютер жүйе арқылы жүргізіледі. Сондықтан барлық делдалдың қорларды ұштастырып, бір жүйесін компьютерлік нарыққа байланыстырады, мынадай белгілері болады:

• тұлғаларға арнайы орын берілмеді, сатушы ен сатып алушы кездескен жағдайда, сондықтан да олардың тікелей байланысы өзара болмайды
• сауданы толығымен автоматтандыру және қызмет көрсету
• нарықтғаы қатысушыларды ролі тек өздерінің бағалы қағаздарын сату сатып алудың саудалық жүйедегі тапсырмасы.

        Корпоративті бағалы қағаздар нарығының қатысушылары – бұл жеке тұлғалар мен мекемелерді бағалы қағаздардың сату сатып алу болмаса қызмет көрсету арқылы айналысуы және есептеу, бұлар бағалы қағаздар айналымының арқасында өзара экономикалық қатынастар анықталады. Бағалы қағзадар нарығының негізгі қатысушылары:

• эмитенттер
• инвесторлар
• қор делдалдары
• бағалы қағаздар нарығында қызмет етуші мекемелер
• мемлкеттік бақылау және реттеу органдары.

      Эмитенттер  – бұл бағалы қағаздарды айналымға  шығарушылар. Инвесторлар – бұлар  айналымға шыққан бағалы қағаздарды сатып алушылар

      Қор делдалдары – бұлар саудагерлер, бағалы қағаздар нарығы мен инвесторларды өзара байланыстырушы. БҚН қызмет ететін мекеме – бұл корпоративті бағалы қағаздар нарығын да басқадай қызмет көрсету мекемесі, сатып алу, сату қызметінен басқа: қор биржалары, есептеу орталықтары, тіркеушілер, депозитариилар және т.б.

      Эмитенттер  – бұлар кәдімгі мемелекет, коммерциялық мекеме мен ұйымдар.

      Инвесторлар- бұлар кәдімгі ел мекендері сондай-ақ коммерциялық ұйымдар, бос ақша қаржысын ұлғайтуға қызығушылық білдіретін.

        Қазіргі корпоративті бағалы қағаздар нарығының негізгі даму тенденциялары:

• нарықты интернационализациялау және глобализациялау
• ұйымдық деңгейін ұлғайту және мемлекеттік бақылауды күшейту
• БҚН-ды компьютеризациялау
• нарықтағы жаңалықтар
• секьюретизациялау

      Корпоративті  бағалы қағаздар нарығын интернациолизациялау дегеніміз- ұлттық капиталды басқару мемлекетке корпоративті бағалы қағаздар нарығын өтеді, әлемдік қалыптасады, сондықтан да осы әлемдік корпоративті бағалы қағаздар нарығына қарағанда ұлттық нарық дараланып қалады. Кез-келген мемлекет инвесторы өзінің бос қаржысын салуға мүмкіндік ала отырып, басқа мемлекетерге айналдыру. Ұлттық нарық бұл жай әлемдік корпоративті бағалы қағаздар нарығын бір бөлігі. Осындай глобалды нарықта сауда тоқтаусыз жүргізіледі және жан-жақты. Оның негізін трансұлттық компаниялар бағалы қағаздарды құрайды.

      Нарықты ұйымдастыруды көтеру деңгейі және корпоративті бағалы қағаздар нарығын тұрақтылығын ету мақсатында мемлекет тарапынан қадағалау және жаппай инвесторлардың сол тұсқа сенуі. Солай оның бұзылуы тікелей экономиканың бұзылуына әкеліп соғады, қайта өндіру процесінде. Ешқандай мемлекет осындай қазіргі жағдайды жібермейді, нарықтың осы сеніміне ешқандай күмән болмауы керек.

      Корпоративті  бағалы қағаздар нарығының кәсіпорындары нарықты қызмет етуге революция жасады – ең алдымен қатысушылар мен олардың өзара есептерін жасап және барлығы қайта отыруы қажет, сондай-ақ оның әдістемелік – саудалық корпоративті бағалы қағаздар нарығын компьютеризация жаңалық негізін құрайды.

      Корпоративті  бағалы қағаздар нарығындағы жаңалықтар – бұл:

• осы нарықтар жаңалық құралдары
• бағалы қағаздар жаңа сауда жүйесі
• жаңа нарықтық инфрақұрылымдар

      Корпоративті  бағалы қағаздар нарығын жаңа құралдары болып ең бірінші көптеген туынды бағалы қағаздар түрлері, олардың түрлері және әр көріністері.

      Саудалауды  жаңа жүйесі бұл сауда жүйесі, қазіргі байланыс жүйесімен компьютер қолданып, делдалсыз – ақ автоматтандыру режимінде сауданы толығымен жүргізу, сатып алушы мен сатушы кездесуінсіз-ақ. Нарықтың жаңа инфрақұрылымы – бұл қазіргі информациялық жүйе, есептеу және клирингалық жүйе. Корпоративті бағалы қағаздар нарығын депозиттік қызмет көрсету.

      Секьюретизациялау – бұл ақша қаражаттарын ежелгі формаларынан бағалы қағаздар басқадай өту жолдары. Бағалы қағаздар формаларын массалық көптеп айналу. Корпоративті бағалы қағаздар нарығын бір формадан басқа формаға көшуі инвесторларға кіруге ыңғайлы.

            Корпоративті бағалы қағаздар нарығының портфелін иемдену әрқашан белгілі қаржылық тәуекелділікпен байланысты. Тәуекелділіктен қорғайтын 3 әдістемелер бар:

• алдын ала жою болмаса болатын жағдайды азайту, шығындарды болдырмаудың әрекеттері
• қатерлі кездегі шығындарды азайту, егер ол кірген жағдайда.
• Эмитент не инвестордың шығымын басқадай тәуекелділік беру

      Тәуекелділіктен 3-ші қорғауы сақтандыру арқылы яғни екі әдістеме мекемелердің тәукелділігін сақтандыру компоненті болмайды. Корпоративті бағалы қағаздар нарығын рентабельділігі оның пайда әкелудің әрекеті. Рентабельділік номиналды бағалауды жылдық табысқа шаққандағы пайыздық мөлшері. Корпоративті бағалы қағаздар нарығын тұрақтылығы да оның рентабельді деңгейіндегі табыс алудағы сенімділігі. БҚ ликвидациясы оны қолма-қол ақыға жалдам айналым мүмкіндігі. Бағалы қағаздар сапалылығы көмегімен нарық қорының қатынасына байланысты, ақша қаражат иесінің шығынсыз айналыс қойымдылық міндеті. Сату бағасы мен сатып алу бағасы айырмашылығы, бағаның күрт өзгермеуі.

      Қаржылық  тәуекелді төмендетудің тиімділік  әдісі Корпоративті бағалы қағаздар нарығын портфелінің диверсификациясы болып табылады, оның мағынасы портфелді бағалы қағаздар қалыптасына қарай болады, басқадай кірістегі бір түрлі бағалық қағаздардың төмендеу құнын басқадай қағаздаң жоғарылату арқылы жасалынып, яғни оны орналастыру жағдайы мынада: бір корзинаға барлық жұмыртқаны салудың керегі шамалы.

      Эмитент үшін әр түрлі портфель Корпоративті бағалы қағаздар нарығын іске асырудағы тәуекелділікті диверсификациялау дейміз. Құрылымда әр түрлі акциялаудың қарапайым артықшылықты, сондай-ақ өздерінің айырмасы пайдалы болмаса мерзімділігін жағдайларын инвестор үшін бағалы қағаздар түрлеріне қарай жіктеп бөледі, экономика салаларының аймақтардың т.с.с. Портфельді бағалы қағаздар әрдайым нақтылы орналастыру бола бермейді, сондықтан нағыз пайдалылық теориясы мен оптималдық өзара айырмасы сақталады.

     Алғашқа және екінші нарық Корпоративті бағалы қағаздар нарығын қайта өндіру жағдайға қызмет етеді. Осындай жағдайына қарай оның қайта өндіруіндегі маңызы зор, оны екі бөлуге арналып алғашқы және екінші нарық дейміз.

      Алғашқы нарық термині жаңа деп шыққан бағалы қағаздарды сатуға бағытталған. Акция мен облигацияны сатудың нәтижесін эмитент алғашқы нарыққа керекті қаржы мөлшерін алады, ал қағаздар алғашқы сатып алушыларда қалады. Осыдан кейін алғашқы инвестор Корпоративті бағалы қағаздарды сатуға құқығы бар, ал олар өз кезегінде келесі салымшыларға кедергісіз сатады.

      Қағазды келесі қалыпта сату екінші нарықты құрайды, яғни эмитенттер үшін жаңа қаржылар үшін аккумуляция болмайды. Тек қана келесі инвесторлар арасындағы қаржыларды орналастыру болады. Екінші нарықты толтырмай алғашқы нарықты тиімді қалыптастыру мүмкін емес. Қағазды жедел сату мен сатып алу механизмін жасау арқылы оларға салымшылар жағынан екінші нарыққа сенімі арта түседі, жаңа бағалы қорды сатып алу қабілеті артады да өндіріске деген қазағушылыққа қаржыны толығымен жіберуге болады.

      Екінші  нарықтың болмауы немесе нашар ұйымдастырылуындағы бағалы қағаздарды қайта сату жағадайына мүмкіндігі қиынға түседі де инвесторлардың бағалы қағаздарды сату жағанан күмән туғызар еді. Соның арқасында қоғам ұтылыста болады, өйткені көптеген жаңа мекемелер қаржылық жәрдем ала алмайды. Екінші нарықтық құрылымда бағалы қағаздарды екіге бөледі: 1. биржалық айналым 2. биржалық емес айналым,

      Биржалық  айналым термині – биржада  қағаздарды сату – сатып алу.

      Биржалық  емес айналым- сатушы мен сатып алушылар арасындағы тікелей келісім арқылы биржа биржа айналымсыз – ақ жүргізіледі. Биржаға кез-келген компаниялар жіберілмейді, оған тек қана биржаның талабына сай жауаптылар ғана кіре алады. Қандай да бір фирманың биржада қағазды сату сатып алу жағдайлары болса ғана оларға жол ашық болады. Сонымен қатар биржада екінші разрядты компаниялардың бағалы қағаздары айналымға кіріп кетпесін бақылайды. Нью - Йорктегі қор бижасының ережелер санына сәйкес биржаға биржаға сатып алуға өз ниеттерін білдірген компанияларға міндеті талап ретінде қатысады. Сату – сатып алу үшін компанияға қойылатын міндеттер:

1. Биржаға кіру төлемі және акциялық аздаған сомманы қосып төлеу
2. Жылсайын клммиссионды төлеу
3. Акция ұстаушылар саны 2 мыңнан кем болмауы керек, және де әр акция ұстаушыда 100-ден астам акция болуы керек
4. 1 млн. жай акцияны шығару арқылы тек акционерлер тарапынан
5. Акцияның нарықтағы бағасы кем дегенде 16 млн. болуы керек және оның иегері тек акционерлер ғана болады.
6. Әр жылғы пайда, екі жылға шаққанда 7 млн. доллардан кем болмайды, келесі жылдары 2,5 есе артуы керек (салыққа төлемнің есебі кіреді)
7. Компаниялардың барлық қорының соммасы 16 млн. доллардан кем болмауы керек.