Корпоративті бағалы қағаздар нарығы

      Инвестициялық банк- бұл қаржы-несиелік институт бағалы қағаздарды арнайы операциялаудың мақсаты қосымша ақша қаржысын тарту. Сондай-ақ өз клиенттерін ұзақ мерзімде несиелеу осының арасында мемлекет те болуы керек. Инвестициялық банк классикалық банктер қатарына жатпайды, өйткені олар көптеген банктік операция түрлерін орындамайды. Негізінде оларды инвестициялық банкирлер деп атайды. Арнайы бағалы қағаздарды шығарушы және сатушы ретінде, қаржылық делдалдар ретінде (жеке және құқықты тұлғалар) қызмет атқарушы болып табылады [10]. Инвестициялық банктердің атқару қызметі ең негізгі функцияларды анықтайды. Бірінші функциясында акцияларды орналастыру болады, яғни капиталды алғашқы нарықта өсіру. Федералды және жергілікті басқармаларымен корпорациялардың қаржылық ресурстарды алатын әдістерін, шетелдік және ұлттық керекті болады. Екінші функциясында бағал ықағаздарға келесі нарықта сату болады. Мұндай функциялар инвестициялық банктер, брокер және диллерлер жағдайында орындалады. Өркениетті елдерде қазіргі инвестициялық банктер қор нарығына әсер ете отырып, бағалы қағаздарды сату-сатып алулардан басқа венчурлы капитал мен ипотеканы басқару, сондай-ақ компаниялардың бірігуі мен қосылу жазбаларында да кездеседі. Бағалы қағаздар нарығында бақылауды күшейту мақсатында 20 ғасыр қаржы нарығын реттеуде мемлекеттік реттеу міндеті жекелей компанияларға орналастырды. Мұндай жүйе 30-шы жылдарға дейін болды. Бағалы қағаздар мен банк заңы бекітілген кезде қаржы нарығында қоғамдар мен инвесторларды қызығушылығын қорғау ұсынылды. Олардың қатарына Гласс-Стигалл заңы, бағалы қағаздар туралы заң, 1934 жылы биржа және бағалы қағаздар бойынша комиссия құрылды [11].

      Инвестициялық банктер атқаратын қызметтер  түрі

      Өзіндік формаларына байланысты инвестициялық банктер өздеріне шектеулі анықталған қызметтермен айналысады. Сондықтан делдалдық және эмиссионды құрылтайшылар болып бөлуге болады.

1. Кейбір компаниялар мен мемлкеттік тапсыру мен бағалы қағаздар түрлері, шарты, уақыты, бағалы қағазды шығару.
2. Бағалы қағаздардың екінші айналымы мен орналастырылуын ұйымдастыру
3. Шығарылған бағалы қағаздар өнімділігін растайды
4. Сатып алушыларға акция жіне облигация түрінде

        Көптеген инвестициялық банктер бағалы қағаздарды шығару мен ораналастыру жұмыстарынан басқа да, банктік синдикаттық гаранттарды бағалы қағаздарды сатып алушыларға несие беру арқылы екінші нарықты шоғырландырады. Банктер үшін ссудалық қызмет атқару жүкьеледі. Инвестициялық банктер қызметінде бағалы қағаздармен болып жатқан қарым-қатынас арқылы көрсетілген табыс түрлерінің белгіленген және белгіленбеген. Бұл жерде инвестициялық банкіге қосымша қаржы талап етілуі тиіс, сондықтан да басқадай корпорацияны, құрылыстарды дамытуда өндіріс пен фирмалардың бір-біріне қосылуына болады.

        Ұзақ мерзңмді капитал көздерінде инвестициялық банктер қосымша қысқа мерзімді займдарды пайдаланады, өйткені өз бағасы қағаздар резервін ұлғайтуы керек. Негізінде қайта сатып алу шарты арқылы қысқа мерзімді қаржыларды тартады (бұрынғы сатылған қағаздарды сатып алу шарты). Инвестициялық банктер табыс өндіру есебінде мынадай операцияларды орындайды. Белгілі бір бағалы қағаздың сатылмаған мөлшерін шығарылған эмиссиялық гаранттау арқылы, эмитенттерді белгілі дәрежесінде тәуекелділіктен босатады [12]. Дилер келешекте шығарылған бағалы қағазды белгілі бір бағамен сатып алу үшін контрактіге қол қояды да, инвестициялық банкіге осы аталған бағалы қағзды сату үшін инвесторлар іздеуді міндеттейді, бірақ басқадай бағамен;

• компаниялардың жаңа акцияларды шығарып орналастырудың ашық жариялануы
• бағалы қағаздарды жекелей орналастыру, яғни кең көлемсіз жариялау арқылы банктер мен брокерлердің клиенттері тікелей институтциональды инвесторларға орналастыру
• жаңа шоғырланған бағалы қағаздарды орналастыру
• корпоративті облигацияларды орналастыру үшін, негізгі сомамен пайыздар жобалар арқылы қаржыландырылған табыстар арқылы төленеді
• корпорация акцияларын бақылау пакетін сатып алу үшін, жаңа шығарылатын акциялармен қаржыландырылған немесе корпорацияның өзі өтейтін кредиттер көмегімен.
• компанияның қосылуы мен жойылуы.
• компанияның активтерін сату арқылы іске асыруға қатынасу
• венчурлық қаржыландыру
• несие ұсыну үшін синдикатты ұйымдастыру
• бағалы қағаздарды сату
• қаржылық консалтинг, инвестициялық жобаларды бағалау
• своп арқылы есеп айырысу, облигацияның зайымдардың пайыздық ставкасының жоғары бағасыз белгілеу
• арбитражды операцияларды жүргізу
• аймақтық банктердің акцияларына қызметтеу

        Мысалы, инвестициялық банктердің негізгі қаржылық қызметі корпоративті бағалы қағаздарды орналастыруда түрлі операцияларды жүргізумен байланысты. Инвестициялық банктер сатып алушылар ретінде әрекет етуі мүмкін, болмаса сапалы агент түрінде. Негізінде инвестициялық банктер тез арада жаңа барлық шығарылған қағаздарды сатып алады да сатылған қағаздардың барлық сомасын эмитентке кепіл етеді. Сенімді агент ретінде инвестициялық банктер басқадай әдістермен әсер етеді. Займдар орналастыру кепілі жөнінде банк қызметінде басқадай түрлері орын алады – аукциондардың әр түрлі әдістері арқылы бағасы қағаздарды саудалау. Мұнда эмитент шығару жөніндегі шарты жөнінде тапсырыс беріп, бағалы қағаздардың анықтайды, алғашқы шығарылып дайындалады. Айқындалған бағалы қағаздарға аукцион түрлеріне хабарлма жасайды, бұл әсіресе муниципалды облигациялары. Жалпылама түрде бұл бәсекелестік тапсырыс бағалы қағаздар емес әдісі өнімдер арқылы ұйымдастыру құқығы жақсы шарттарды ұсыну арқылы тапсырып бағалы қағаз саны мен бағасы көрсетіледі. Инвестициялық банктер жеке инвесторлар арасында мемлекет бағасы қағазды орналастыруға ықпал етеді. Бұл процедура – шектелген қаржылық қайтарым болмаса приватизация деп аталады. Инвестициялық банктер операциялары бағалы қағаздар саудалау операцияларын негізделеді. Инвестициялық банктер бағалы қағаздарды сатуда келісімдердің аяқталуы деп түсенбеу керек. Облигация деп сатып алушылар әрдайым инвестициялық банктерге екінші нарыққа тұрақтандыру үшін ұсыныс жасайды. Инвестициялық банк өзінің бағалы қағаздарының өсу бағасы мен ұсыныс бағасынан шыққан табыс әсері арқылы құрастырылған бағасы қағаз пакетінің бағасын жоғарылату курсы арқылы, әрине егер де бағалы қағаздар төмендеткен жағдайда онда табыс та азаяды [13].

      Тәуекелділігі төмен арбитраж. Ол сондай операция- мұнда тәуекелділікке жауапты емес және таза пайдаға кепілдік береді, әсіресе бағалардың айырмашылығы болған жағдайда.

      Тәуекелді арбитраж. Екі түрлі тәуекелді арбитраж бар. Біріншісі акцияны сатқан компанияның банкорттығы хабарланғанда. Екінші топта арбитраждың тәуекел барысында босатып компанияларды біріне-бірі қосылу болмаса, сол компанияның өзіне қаратқан кезде.

        Алыпсатарлық. Алыпсатарлық сауда деп – егерде инвестициялық банктің саудалық позициясы баға қозғалысына болмаған жағдайдағы екі бағның қозғалымындағы өзгерісті білдіреді. Екі топтың қорытындысының жағдайына қарсы қаржылық капиталдар көптеп таза табыс алуға және тәуекелділікке байланысты қомақты шығындарды жоюға әрекет жасайды [14]. Мысалы таза келісімде көрсетілген біркелікті табыс алу үшін аз көлемде қаржы болса жеткілікті.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2  Қазақстанда корпоративті бағалы қағазадар нарығын талдау 

     2.1 Қазақстанда корпоративті бағалы қағазадар нарығының инфрақұрылымдары 

       Бүгінгі таңда ҚР-дағы екінші деңгейлі банктердің инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі мемлекеттің бағалы қағаздарға жұмсалып отырғаны жасырын емес. Себебі, мұндай бағалы қағаздарға салған активтер : біріншіден, өтімді яғни банк ондағы қаражатты тез арада қолма-қол ақшаға айналдыра алады, екіншіден, олардан алатын табыс төмен болғанымен тәуекел төмен немесе жоқ  деседе болады. Сонымен қатар активтерінің  бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалықағаздарға орналастыруға болады. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар жатады:

• Акциялар;
• Облигациялар;
• Депозиттік және жинақ сертификаттары;
• Ипотекалық куәліктер;
• Депозитарлық қолғаттар.

         Белсенді операцияларды әртараптандыру мақатында коммерциялық банктер қосымша табыс көзін алуды кеңейту және баланстың өтімділігін қолдау негізінде бағалы қағаздармен инвестициялық операцияларды жүзеге асырады.

       Бағалы  қағаздар – бұл айрықша нарықта – құнды қағаздар нарығында айналыста болатын ерекше тауар, алайда ол заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды. Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең басты ерекшелік – оны әр түрлі формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-сатып алу, эмитентті қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен) болады. Ол есеп айырысуда пайдаланылуы мүмкін, кепілзат пәні де бола алады, оны бірнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады, оны сыйлық ретінде біреуге ұсынуға да болады.

       Қаржылық  институттар, әсіресе банктер жабдықтаушы  мен несиелік ресурстарды тұтынушылар  арасында делдалдық қызмет көрсетеді, сонымен бірге, банктер уақытша  бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді қызмет ететін  капиталға  айналдырады. Коммерциялық банктер үлкен қаржылық институт болғандықтан оның бағалы қағаздар нарығындағы қызметі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк тарапынан заңдық актілер арқылы реттеледі.  

       Коммерциялық  банктердің бағалы қағаздары жеке және корпоративті инвесторлардың назарын  аударуда. Бұл оның  банк-эмитент және салымшы қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болумен байланысты.

      Осылайша, бағалы қағаз өз иесіне біршама табыс әкелетін, құқығы мен міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілетін, үлгісі қатаң тәртіппен белгіленетін құжатты білдіреді. Оның құқығы мен міндетін жаңа келісімшартсыз басқа біреуге табыс ете аласың – міне, бағалы қағаздардың негізгі ерекшелігі, айрықша өзгешелігі осында. Қолда бар келісімшарт бойынша басқа тұлғаға құқық пен міндеттерді табыс ету үшін жаңа келісімшартты әзірлеу керек. Ал, балағы қағаздар бойынша құқықты табыс етуде жаңа келісімшартқа отырудың қажеті болмайды. Бұл, бір жағынан, қолайлы болса, екінші жағынан, трансакциялық шығындарды азайтады.

     Осы кездегі Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының институционалды инфрақұрылымы мынадай үлгіде ұсынылады. 

     Кесте 3. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының

1 қаңтар 2011 жылғы статистикалық көрсеткіші

     *Ескерту – ҚҚК-нің мәліметтері негізінде құрастырған 

      2011 жылғы төртінші тоқсанда бағалы қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыру құқығына 5 лицензияның, оның ішінде: бағалы қағаздар нарығында номиналды ұстаушы ретінде клиенттер шоттарын жүргізу құқығымен брокерлік жəне (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асыруға берілген 2 лицензияның («Əлем» Басқарушы компания» АҚ, «АСЫЛ – КАПИТАЛ» БК» АҚ) жəне инвестициялық портфельді басқаруға берілген 4 лицензияның («Əлем» Басқарушы компания» АҚ, «Lancaster Securities» АҚ, «Алтай Ассет Менеджмент» АҚ, «АСЫЛ – КАПИТАЛ» БК» АҚ) қолданылуы тоқтатылды.  
 

     2010 жылы 7 лицензия, оның ішінде: номиналды  ұстаушы ретінде клиенттер шоттарын  жүргізу құқығымен брокерлік  жəне дилерлік қызметті жүзеге  асыруға 2 лицензия («Griffon Finance» АҚ, «FIVE BROKERS' CAPITAL» АҚ), инвестициялық  портфельді басқаруға 1 лицензия («FIVE BROKERS' CAPITAL» АҚ), номиналды ұстаушы ретінде клиенттер шоттарын жүргізу құқығынсыз брокерлік жəне дилерлік қызметті жүзеге асыруға 1 лицензия ("ГРАНТУМ" ЖЗҚ» АҚ ("Қазкоммербанк" АҚ ЕҰ), зейнетақы активтерін басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыруға 2 лицензия ("ГРАНТУМ" ЖЗҚ» АҚ ("Қазкоммербанк" АҚ ЕҰ), "ҰларҮміт" ЖЗҚ» АҚ) берілді.

  Сонымен қатар, 2010 жылы 26 лицензияның, оның ішінде бағалы қағаздар нарығында номиналды ұстаушы ретінде клиенттер шоттарын жүргізу құқығымен брокерлік жəне (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асыруға берілген 10 лицензияның («КАПИТАЛИСТ Секьюритиз» ЖШС, «BCC Securities» АҚ - "Банк ЦентрКредит" АҚ ЕҰ, «ҚАЗЭКСПОРТАСТЫҚ-СЕКЬЮРИТИЗ» АҚ, «REAL-INVEST RFCA» АҚ, «GLOTUR INVEST» АҚ, «Тор Инвест» АҚ, «The Royal Bank of Scotland Securities (Kazakhstan)» АҚ, «NTC-New Trust Company» АҚ, «Əлем» Басқарушы компания» АҚ, «АСЫЛ – КАПИТАЛ» БК» АҚ), бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімдері жүйесін түзетін қызметті жүзеге асыруға берілген 2 лицензияның («Бағалы қағаздар орталық депозитарийі» АҚ, «Паритет-Регистр» АҚ) жəне инвестициялық портфельді басқаруға берілген 12 лицензияның («Rise Capital» АҚ, «BCC Securities» АҚ - "Банк ЦентрКредит" АҚ ЕҰ, «ҚАЗЭКСПОРТАСТЫҚ-СЕКЬЮРИТИЗ» АҚ, «Тор Инвест» АҚ, «Дельта-инвест» Басқарушы Компания» АҚ, «NTC-New Trust Company» АҚ, "Premier Capital" АҚ, «Prime Financial Solutions» АҚ, «Əлем» Басқарушы компания» АҚ, «Lancaster Securities» АҚ, «Алтай Ассет Менеджмент» АҚ, «АСЫЛ – КАПИТАЛ» БК» АҚ) қолданылуы тоқтатылды.

     Сондай-ақ, есепті кезеңде 4 ұйым («Investment Trust Management Company» АҚ, “General Asset management” АҚ, «Инвестментс Компании «ЦентрИнвест» АҚ, «Алтай Ассет Менеджмент» АҚ) инвестициялық портфельді басқару қызметін жүзеге асыруға берілген лицензиясынан айрылды, 2 ұйым ("Тенгри Финанс" АҚ, «Инвестментс Компании «ЦентрИнвест» АҚ) бағалы қағаздар нарығында номиналды ұстаушы ретінде клиенттер шоттарын жүргізу құқығымен брокерлік жəне дилерлік қызметті жүзеге асыруға берілген лицензиясынан айырылды жəне 1 ұйым («Өрлеу» ЗАИБЖАҰ» АҚ) зейнетақы активтерін басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыру, номиналды ұстаушы ретінде клиенттер шоттарын жүргізу құқығынсыз брокерлік жəне дилерлік қызметті жүзеге асыру, инвестициялық портфельді басқару қызметін жүзеге асыруға берілген лицензиясынан айрылды.  
 
 

4-Кесте. 

     *Ескерту – ҚҚК-нің мәліметтері негізінде құрастырған 

      5-Кесте. Эмитенттер жəне қаржы құралдары

   Акциялар шығарылымы жəне шығарылымдарды жою туралы деректер

     *Ескерту – ҚҚК-нің мәліметтері негізінде құрастырған

      Есепті  күнде қолданыстағы акциялар шығарылымының жалпы саны 2 170 құрады. 2010 жылғы екінші тоқсанда 443 акциялар шығарылымы (оның ішінде шығарылымдар проспектілеріне енгізілген өзгерістер) тіркелді, акциялардың шығарылымы жəне орналастыру қорытындысы туралы 686 есеп бекітілді, сондай-ақ 67 акциялар шығарылымы жойылды.