Корпоративті бағалы қағаздар нарығы

     Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы жағдайын сол уақытгағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы анықтайды.

     Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:

1. Тепе-тецдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның 
   тендігінен туындайды.
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда 
   туындайды. Демек, сақтаған қоры мол, сондықтан бұл 
   субъект басқаға несие беруге мүмкіндігі бар.
3. Қаржыга тапшылық, жағдай. Ол шығын кірістен 
   көп болғанда туындайды. Демек, бұл субъект қаржыға 
   мүқтаж, яғни оған несие алу қажет.

     Кез-келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы тапшылығында отырғандар да бір үлтгық қаржы жұйесі шеңберінде кездеседі. Дел осы жағдайда екі шаруашылық субъектілерінің біреуі артық табысын екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше, бұрынғы қарыз мшдеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге жізып береді. Ол борышқор несиесін өтегенше несие бсрушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену құқынан оны орындау құқы туындайды.

     Қаржы міндетемелерін жеке тұлғалар да, мемлекет те және Орталық (эмиссиялық) банк те шыгаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің Інаруашылық айналымында қолдануын есептеуді царжы активтері деп атайды. Қаржы акгавтері мен оны айналымға түсіретін ұйымдық түрінің органикалық бірлігін елдің қаржы жуйесі дейді. Ұйымдық тұрғыңан қаржы жұйесінің негізін ақша нарығы және капитал нарығы құрайды.

     Ақша  нарыгы бір жыл мерзімге дейін  шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы-бір жылдан көп уақытқа шығарылған қарыз міндетгемелерінің жиынтығы. Бұл инвестициялық қорлардың нарығы [15].

     Өз  кезегінде қаржы нарығы алғашқы  және екінші (қосалқы) нарық болып та бөлінеді. Алғашқы нарыкта жаңадан шыққан қар.жы міндеттемелері орналасса, екінші нарықта оның бүрыл шыққандары айналъшда болады. Демек, алгашқы нарықта олар сатылады, ал екіншісінде — сатып алыиып, қайта сатылады.

     Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық субъектілёрі бірімен бірі 3 түрлі төсілмен байланысты болуы мүмкін: тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.

1. Тікелей қаржыландыру тәсілі - артық қаржысы бар субъект екіншіге қаржысын несиеге береді. Сөйтш, несие берушінің біреу берген қарыз міндеттемелері бойынша талабы кебейсе, несие алушының міндеттеме қайтару портфелі ұлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру ~ бұнда делдал ретінде брокерлер мен дилерлер жүреді, Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институттары, яғни коммерциягіық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-қарсы субъектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл ұйымдар несие алушының қарыз міндеттемелерін (алғашқы қарыз міндетгемелерін) өздері сатып алып, оларды екінші қаржы жағдайы артық субъектке сатады [16].

     Мұндай  жанама тұрде қаржылаидырудың артықшылығы - қаржы институттарының несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы, банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді сақтандыратын полистер, зейнетке шыққаннан кейін берілетін қаржы ; туралы зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіш өрі сенімділігімен, әрі қайтарьпущылығымен, әрі алуға оңай және қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қаупін ездеріне алады.

     Қарыз міндеттемесі белгші-бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен тұрады:

• шығару уақыты;
• айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
• өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу. 

     Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс  түсіреді.

     Бағалы  қағаздар нарығы тек өдеггегі тауар - ақша қатынастары жене меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Соңғы 10-жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді. Әсіресе Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерівде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында өтті. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсшорылдардың акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық жағдайында оларды ориаластыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жәйы өзгеше [17].

     Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осывдай жаңа қүбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктеңдіру бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануыла құқық береді.

     Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам ретшде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі

     акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен  куәландырылады.

     Жекеменшіктендіру чектеріне кез-келген

     жекеменшіктендірілген кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген кәсіпорын үжымы мүшелері өз кәсшорнының акциясын жеңілдікпен саіып алуға құқы бар. Ондай сатып шіуды да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кесшорындардың акциясыл сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион ететіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен бірге /жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар чекхерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады, Инвестициялық қорлардың акциясын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық қорлар - жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға салған чекгерге кепілдік бермейді,

     Осы айтылғандардаи басқа, жекеменшіктендіру  чегін мүра етш қалдыруға, сыйлық ретінде беруге және сенімхатпен басқа адамға беруге де болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру чегіне акция сату және меншікті жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары втті. Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары аз [18].

     Қорыта  айтқанда, жекеменшікгендіру бір  жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшікгендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның жаңа ұйымдастыру-құқықтық формасы - акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа тұрлерін шығаруға да себешпі болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшікгендіру бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.

     Сонымен бағалы қағаздар нарығын реттеу –  оның қатысушылар арасында кездесетін қызметтік уәкіліктердің және қарым қатынастардың даудамайларын жөндеу (жолға салу), тағы да басқа осы қызметтік жүйеге байланысты сол мекемелердің сенімді жақтарындағы операцияларды жүргізушілер [20].

     Бағалы  Қағаздар Нарығын реттеуде оның барлық қатысушыларын, барлық қызметтік түрлерін, және барлық операциялауды қолға алады. Бағалы Қағаздар нарығы ішкі реттеу және сыртқы реттеу нарығы болып болып екіге бөлінеді.

     1. Ішкі нарықты реттеу – нормативтік  құжаттарға сәйкес өз меншіктерінің  қызметік ұйымдастыруына тәуекелді (бағыну) болу (кәсіпорындардың жағдайын анықтайтын негізгі құжат, ішкі ереже және басқадай нормативтік құжаттар).

     2. Сыртқы реттеу – халықаралық,  мемлекеттік және басқадай мекемелердің  заңдылық нормативтік актілеріндегі  қызметтік шарттарға бағыну. Бағалы қағаздар нарығын реттеуде төмендегідей түрлері кездеседі:

• Бағалы қағаздар нарығын мемлекет арқылы реттеу;
• Бағалы қағаздар нарығынының кәсшқой қатысушылары арқылы реттеу болмаса өзіндік өзбетінше реттеу;
• Қоғамдық реттеу болмаса қоғамдардың айтуымен реттеу.

      Бағалы  қағаздар нарығында мынадай мақсаттар  болады.

• Бағалы қағаздар нарығында тәртшті ұстау, бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға барлық ыңғайлы жағдайларды ұйымдастыру;
• бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды алдап-арбаушылардан қорғау;
• Сұраныс пен ұсыныстар негізінде Бағалы қағаздарға баға ұйымдастырудың уәкелестігін ашық және еркін қамтамасыз ету;
• Бағалы қағаздар нарығын тиімді ете отырып, делдалдардың тәуекелділікке барудағы нәтижелерін қолдау;
• жаңа нарықтарды, нарық құрылымдарды жаңадай қолдау және ұйымдастыру;
• Экономиканың үдірісті дамуына байланысты нарыққа әсер ету.

      Бағалы  қағаздар нарығын реттеуде мынадай  уәкілеттерді жүзеге асырады:

• Бағалы қағаздар нарығынының нормативтік заңдылық қалыптасу базасына жағдай жасау;
• нарықта жұмыс істейтін Бағалы қағаздар нарығынының кәсшқой қатынаушыларын іріктеу және тіркеу, яғни бағалы қағаздармен жұмыс атқарушылар және қызметкерлер, фирмаларды реттеу;
• Бағалы қағаздар нарығынының қатысушыларына барлық экономикалық ақпараттық субьектілерді қамтамасыз ету;
• Бағалы қағаздар нарығынының қалыптасу ережелерінжәне нормаларынорындауды бақылау, тәртшке шақыру және Бағалы қағаздар нарығынын бұзушыларға санкциялар қолдану.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     3 Қазақстанда корпоративті бағалы қағаздар нарығын дамыту 

     3.1 Корпоративті бағалы қағаздарды нарықта саудалау жүйесін ұйымдастыру 

  Егерде корпоративті бағалы қағаздар нарығын анықтайтын болсақ, онда жалпы бағалы қағаздар дегеніміз – бағалы қағаздар шығару мен оның айналымының экономикалық қатынастар қосындысын жан-жақты анықтау.  

 Сурет -2. Корпоративті бағалы қағаздар биржалық тауар есебінде 

     Корпоративті  бағалы қағаздар нарығы кез-келген кәдімгі бағалы қағаздар сияқты тауарлы нарықтан негізгі айырмашылығы, егерде тауарлар өндіріліп жатса (өндіріліп, шығарылған), ал бағалы қағаздар айналым үшін шығарылады. Тауар тұтынушыға жету үшін, өзіндік тауар жүргізуші мекеме керек, ал бағалы қағаздарда өзінікі. Тауар бір немесе бірнеше рет сатылатын болса, ал бағалы қағаздарды бірнеше рет сатып сатып алуға болады [21].

  Корпоративті бағалы қағаздар нарығы кез-келген мемелекеттің нарығының бір құрамы. Бағалы қағаздар негізі тауарлы нарық ақша және ақшалай капитал құрайды.

   Бағалы  қағаздар түрлері:

• ұлтық және халықаралық бағалы қағаздар
• бағалы қағаздардың нақты түрлерінің нарығы
• меншіктік және корпоративтік (мемелекеттік емес) бағалы қағаздар
• туынды және бастапқы бағалы қағаздар.

     Кез-келген нарық капиталдың көбеюі үшін қызмет ететін орын және осы жағдайға байланысты капиталды салым ретіндегі ролі. Корпоративті бағалы қағаздар нарығын жүргізудің екі тармақта бағалауға болады. Бірнеше жан-жақты көздерден ақша қаражаттарының көлемін тартудың жақтары және қайсы бір нарыққа салынған бос ақшалар салымы. Ақшалай тарту қаражаты ішкі және сырттай көздердің есебінде жүргізілуі мүмкін. Ішкі көздерге амортизациялық төлемдер мен табыс жатады. Сыртқы көздердің негізі – ол банктік ссудалар және бағалы қағаздардан алынған қаржылар. Қоғамда ішкі көздер көбірек қолданылады, ал сыртқы көздер ол ішкі көздердегі қаржыларға байланысты және соны бірқалыпты қайта қаржыландыру [22].

       Өркениетті елдерде ішкі көздерді  тарту 75 пайыз болса, банктік  ссуда мен бағалы қағаздар 25 пайыз көлемі орын алады.