Коррупцияга қарши кураш: муаммо ва ечимлар

      Юртбошимиз 2005 йил 7 февраль куни Вазирлар Маҳкамасининг янги таркиби билан ўтказилган йиғилишда шундай деди: “Шуни таъкидлаш лозимки, давлат хизматчилари орасида коррупцияга, хизмат вазифасини суиистеъмол қилиш ҳолатларига қарши доимий кураш олиб бориляпти. Қонунни бузган, жиноятга қўл урган нопок ходимларни ҳуқуқ-тартибот идоралари вақтида ушлаб, жазосини беряпти. Лекин бу масалада олиб борилаётган ишлар мутлақо етарли эмаслигини таъкидлаш жоиз”¹.

      Ислом Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузасида суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларида коррупцияга қарши кураш ўта муҳим аҳамиятга эга эканлигига эътиборни қаратиб, жумладан, шундай деди: “Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларининг масъулиятини кучайтириш ҳақида алоҳида тўхталишни ўринли, деб биламан. Такрор-такрор айтишга тўғри келади, бу соҳада хизмат қиладиган одамлар ўзининг профессионал ва фуқаролик бурчини, ўз вазифасини қанчалик ҳалол ва сидқидилдан ижро этиши, ҳеч муболағасиз, бутун ҳокимиятнинг обрўси ва кишиларимизнинг адолатга ишончи қай даражада бўлишини белгилайди. Ҳеч шубҳасиз, мамлакатда коррупцияга қарши курашнинг даражаси, унинг амалий самараси кўп жиҳатдан ҳуқуқ-тартибот, прокуратура ва суд органлари тизимининг ўзида бу иллатга қарши қандай кураш олиб борилаётгани билан боғлиқдир”².

      Айни  вақтда қонунчилар, ҳуқуқни қўлловчилар ва назариячиларнинг бутун саъй-ҳаракатлари коррупция тушунчасига таъриф бериш ва унинг асосий турларини аниқлашга қаратилган. Бунда асосий муаммо – коррупцияга қарши курашни қандай қилиб ва қайси воситалар ёрдамида амалга ошириш зарур деган саволга жавоб топиш иккинчи даражали аҳамият касб этиб қолмоқда.

      Бу  саволга мамлакатимиз раҳбари Ислом Каримов аниқ жавоб берди: “Мана шундай номаъқул ҳолатларга бутунлай барҳам бериш учун бошқарув соҳасида, авваламбор, самарали ишлайдиган изчил система, тизимни шакллантириш керак. Ва бу тизим шундай ишлаши керакки, бордию бирор-бир мансабдор шахс давлат сиёсатидан чекиниб, қонунга хилоф ишлар билан шуғулланадиган, ўз манфаатини давлат, халқ манфаатидан устун қўядиган бўлса, у кимлиги, кимнинг қариндоши, қайси раҳбарнинг оғайниси эканидан қатъи назар, муқаррар равишда жазосини олиши шарт. Яъни, бундай жазонинг муқаррарлигини шу одамдан юқори лавозимда ўтирганлар эмас, балки тизимнинг ўзи талаб этиши зарур.

      Жамиятда  ана шундай қараш, ана шундай тушунча шаклланган тақдирдагина қонун устуворлиги сўзда эмас, амалда таъминланади”¹.

      Ислом Каримов ўз асарлари ва маърузаларида зарарли иллат – коррупцияга қарши кураш масаласига такрор-такрор тўхталади. Бу муаммони у Ҳукуматнинг янги таркиби билан бўлган йиғилишда ҳам четлаб ўтмади. “Шуни таъкидлаш зарурки, давлат хизматчилари орасида коррупцияга, хизмат вазифасини суиистеъмол қилиш ҳолатларига қарши доимий кураш олиб бориляпти. Қонунни бузган, жиноятга қўл урган нопок ходимларни ҳуқуқ-тартибот идоралари вақтида ушлаб, жазосини беряпти. Лекин бу масалада олиб борилаётган ишлар мутлақо етарли эмаслигини таъкидлаш жоиз”².

      Аммо, шунга қарамай, мамлакатимизда давлат хизмати ва давлат хизматчилари демократик ва ҳуқуқий давлат тамойилларига мос келиши ва риоя қилиши учун уларни ислоҳ этиш борасида кўп ишлар амалга оширилмоқда. Хуллас, “гўёки ҳаётда ҳеч нарса ўзгармагандек, яна эскича ишлайвераман, деганлар қаттиқ хато қилади. Нега деганда, бугун биз барпо этаётган янги ҳаётни – фаровон ва эркин жамиятни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди”¹. 

      3.3. Коррупцияга қарши кураш борасида халқаро амалиёт 

      Ҳар бир мамлакат, халқ “жиноят” ва “коррупция” каби тушунчаларни ўз дунёқараши, тафаккури ва менталитети даражасига кўра ҳар хил тасаввур қилади. Айрим мамлакатларда коррупция порахўрликнинг синоними ҳисобланади, айрим мамлакатларда эса у кенгроқ - давлат ҳокимияти ва ҳатто жамиятнинг маънавий инқирози сифатида талқин этилади. Сўзимизнинг исботи тариқасида бу масалани бир неча мамлакатлар мисолида кўриб чиқамиз ҳамда тегишли хулосалар чиқарамиз. Зотан, Президентимиз такрор-такрор таъкидлаганидек, “биз турли мамлакатлар иқтисодиётининг ўзига хос тараққиётини катта диққат-эътибор билан ўрганамиз, жаҳон амалиёти ва жаҳон тафаккурида тўпланган энг яхши тажрибаларни ўзимизда қўллашни ор билмаймиз, аксинча, бундай интилишни ҳар жиҳатдан рағбатлантирамиз”². Бу ҳақда Қ.Р.Абдурасулова ҳам “ҳозирги замон чет эл қоидаларини олиб (коррупцияга қарши курашга оид) ўрганиш шубҳасиз, фойдали бўлади”³, деб таъкидлайди.

      Бугунги кунда коррупция муаммосига жаҳоннинг деярли ҳар бир мамлакатида дуч келиш мумкин. Аммо бу коррупция ҳаммаёқда бир хил деган маънони англатмайди. Коррупциянинг вужудга келиш сабаблари  турли мамлакатларда ҳар хил бўлиб, тарихий босқич ва ижтимоий-иқтисодий тараққиёт даражаси билан белгиланади. Шу боис коррупциянинг олдини олиш ва унга барҳам беришнинг универсал маъмурий-ҳуқуқий воситаларини ишлаб чиқиш деярли мумкин эмас.

      Шунга қарамай, чет эл мамлакатларининг бир қанчасида давлат бошқаруви соҳасида коррупциянинг олдини олиш ва унга барҳам беришга қаратилган маъмурий нормалар комплекси ишлаб чиқилган. Шу боис бу ерда АҚШ, Канада, ГФР, Франция, Голландия каби мамлакатларда ишлаб чиқилган давлат хизмати тизимида коррупциянинг олдини олиш ва унга барҳам бериш назарияси ва амалиётига тегишли айрим мисолларни кўриб чиқишдан олдин, коррупцияга қарши кураш борасидаги халқаро ҳужатилар хусусида тўхталиб ўтсак, ўринли бўлади деб ўйлаймиз.

      ХХ  асрнинг 90-йиллари бошидан халқаро  ва минтақа доирасида коррупцияга  қарши кураш билан боғлиқ шартномалар қабул қилина бошланди. Масалан, Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти томонидан 1997 йил 21 ноябрда қабул қилинган “Халқаро тижорат битимларида хорижий давлатлар мансабдор шахсларини сотиб олишга қарши кураш тўғрисида”ги; Европа Кенгаши Вазирлар қўмитаси томонидан 1999 йил 27 январда қабул қилинган “Коррупция учун жиноий жавобгарлик”; 2003 йил 12 июлдаги Африка Иттифоқининг коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши кураш тўғрисида”ги, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка ҳамда коррупцияга қарши кураш” каби конвенциялар шулар жумласидандир. МДҲ доирасида эса, унга аъзо давлатлар томонидан 2003 йил 15 ноябрда 22-15 қарорга мувофиқ, “Коррупцияга қарши сиёсатнинг қонунчилик асослари тўғрисида”ги модел қонун қабул қилинган⁶⁶.

      Энди  эса, аниқ давлатлар қонунчилигида мазкур масала қай даражада ифода этилганлиги хусусида мулоҳазамизни давом эттириб, тавсифимизни коррупциянинг олдини олиш мақсадида бир қанча ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган АҚШдан бошлаймиз. Давлат ҳокимияти органларини коррупциянинг зарарли таъсиридан сақлаш зарурияти АҚШ ҳукуматини коррупцияга қарши курашни XIX асрдаёқ давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири сифатида белгилашга мажбур қилган¹.

      Лекин бу йўналишдаги ишлар фақат ХХ асрнинг ўрталарига келиб фаол тус олди. 1962 йил АҚШ Конгресси сайлаб қўйиладиган мансабдор шахслар, хусусан Конгресс палаталари аъзоларининг хулқ-атвор қоидаларини ишлаб чиқиш масаласини муҳокама қилди. 1965 йилда АҚШ Президенти Л.Жонсон фармойишига биноан давлат ҳокимияти органларига давлат хизматчилари ўз вазифаларини қонунга мувофиқ, ҳалол ва сидқидилдан бажариши учун уларнинг хулқ-атворини белгилайдиган ахлоқ қоидаларини, хулқ-атвор стандартларини ўрнатиш ҳақида топшириқ берилди. АҚШ Президентининг мазкур фармойиши олий мартабали ҳукумат амалдорларига ўз “молиявий манфаатлари”нинг ҳолати ҳақида тегишли ҳукумат органига вақти-вақти билан маълумот бериб туриш мажбуриятини юклар эди. Ушбу фармойиш асосида Фуқаро хизмати бўйича комиссия молиявий декларация тақдим этишга мажбур мансабдор шахслар рўйхатини белгилади. Бу декларацияларнинг мазмуни, токи бунга етарли асослар мавжуд экан, ошкор этилиши мумкин эмас эди².

      Натижада  АҚШ Конгресси 1978 йилда “Ҳукуматдаги ахлоқ тўғрисида” Қонун қабул қилди. Бу Қонуннинг вазифаси “давлат амалдорлари ва муассасалари ҳалоллигини сақлаш ва бунга имконият яратиш”дан иборат эди. АҚШ Президенти Ж.Картер бу қонун ҳукумат амалдорларига тўғри йўл кўрсатибгина қолмасдан, уларни ҳалол бўлишга ҳам мажбур этишига, натижада жамиятга давлат хизматига муайян номзод, шунингдек у ёки бу давлат хизматчиси ҳалолми-йўқлигини баҳолаш имконияти берилишига умид билдирди².

      “Ҳукуматдаги ахлоқ тўғрисида”ги Қонун кучга кирганидан сўнг, АҚШ судларига Қонуннинг ўз даромадлари ҳақида декларация тақдим этиш ҳақидаги талаблари давлат хизматчиларининг шахсий ҳаётига жамият ва давлатнинг ғайриконституциявий аралашишидан бошқа нарса эмас деган мазмунда шикоятлар туша бошлади. Бироқ АҚШ Олий суди мазкур Қонуннинг Конституцияга мослигини тасдиқлади. Лекин, шунга қарамай, “Ҳукуматдаги ахлоқ тўғрисид”ги Қонундан кўзланган мақсадга эришилмади.

      Шу  нарса диққатга сазоворки, АҚШ қонунларида нафақат давлат хизматчиси ўз вазифасини бажариши чоғида юзага келадиган манфаатлар тўқнашуви, балки давлат ҳокимияти органларида ўз хизматини тўхтатган шахс билан шундай ҳолатнинг рўй бериши ҳам назарда тутилган.

      АҚШ қонунчилиги давлат хизматчисининг қўшимча (асосий вазифа учун иш ҳақидан ташқари) даромад олиш ҳуқуқини ҳам анча чеклаган. Бундай даромад миқдори асосий иш ҳақининг 15% дан ошмаслиги лозим. Бу чеклаш Сенат аъзоларидан ташқари, ҳокимият учала тармоғининг барча хизматчиларига нисбатан татбиқ этилади. 

      АҚШ федерал қонунчилигида давлат ҳокимияти органларини тарк этган собиқ давлат хизматчиларининг иш фаолиятини чеклайдиган нормалар ҳам назарда тутилган. Масалан, давлат хизматчиси хизматни ўташ даврида муайян муаммоларни ҳал қилишда ҳукумат мансабдор шахси сифатида шахсан ва катта ваколатлар билан иштирок этган бўлса, у истеъфога чиққанидан кейин ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан шунга ўхшаш муаммоларни ҳал қилишда бировнинг манфаатларини расман ва ҳар қандай шаклда ифода этишга ҳақли эмас.

      Собиқ давлат хизматчиси истеъфога чиққанидан кейин икки йил мобайнида мазкур давлат хизматчиси ижро этувчи ҳокимият органида хизмат қилиш даврининг охирги бир йили давомида унинг расмий ваколатлари қаторига кирган муайян муаммоларни ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан ҳал қилишда вакиллик фаолиятини амалга ошириши мумкин эмас.

      Юқори мартабали давлат хизматчиси истеъфога чиққанидан кейин бир йил давомида ўзи хизмат қилган идора қаршисида ҳар қандай масала юзасидан бировнинг манфаатларини ифода этиши мумкин эмас.

      Ижро  этувчи ҳокимият органларида коррупциянинг тарқалишига йўл қўймаслик учун қонун давлат хизматчиларига муайян расмий қарорлар қабул қилиниши ёки чоралар кўрилишидан манфаатдор бўлган шахслардан “бирон-бир қимматга эга бўлган нарсалар” қабул қилишни тақиқлайди. Бироқ қонун ахлоқ қоидаларига риоя этилиши устидан назорат олиб бораётган идораларга “бу қоидалардан оқилона истиснолар қилиш”га рухсат беради¹.

      Чет давлатлардан совғалар олиш Конституцияга мувофиқ қатъиян ман этилган бўлса-да, амалдаги ҳуқуқий нормаларда бу қоидани истисно этадиган ҳолатлар назарда тутилган. Чет давлатларнинг вакилларидан совға ва мукофотлар олиш шартларини тартибга солувчи қоидалар белгиланган. Давлат хизматчиси чет давлат вакилидан совға қабул қилишга ҳақлидир, башарти бу совға сувенир тариқасида ёки эҳтиром юзасидан таклиф қилинган ва “минимал қиймат”дан ортиқ бўлмаса. Давлат хизматчиси совға қабул қилишга ҳақли, башарти: мазкур совға АҚШнинг фан ва тиббиёт соҳасидаги алоқалари ривожланишига кўмаклашса; совғани қабул қилишдан бош тортиш уни тортиқ қилган шахсни хафа қилиши ва бу АҚШнинг халқаро муносабатларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлса.

      Канаданинг жиноят қонунчилигига мувофиқ, “мансабдор шахсларни пора эвазига оғдириш”, “ҳукуматни алдаш”, “мансабдор шахс томонидан содир этилган ишончни суиистеъмол қилиш” мансабдорлик жиноятлари ҳисобланади. Шу билан бир қаторда 1985 йил Канадада давлат хизматчиларининг хизмат вазифалари ва шахсий манфаатлари ўртасида тўқнашув юз берган ҳолда улар амал қилиши шарт бўлган хулқ-атвор қоидаларини ўзида жамлаган Кодекс қабул қилинди. Қонун чиқарувчининг фикрига кўра, мазкур қоидаларнинг мақсади – “давлат аппаратига ва давлат хизматчиларининг ҳалоллигига жамиятнинг ишончини ошириш”дан иборат. Бундан ташқари, қоидалар юқорида зикр этилган жиноятларнинг олдини олишга, давлат хизматида ва уни тарк этгандан сўнг “манфаатлар тўқнашуви” рўй берган ҳолларда барча давлат хизматчилари хулқ-атворининг аниқ қоидаларини белгилашга, “бундай ҳолатлар рўй бериш эҳтимолини мумкин қадар камайтириш ва улар рўй берган ҳолда, уларни жамият манфаатларида ҳал қилиш”га қаратилган¹.

      Шундай  қилиб, АҚШ ва Канаданинг давлат хизматини ўташ масалаларини тартибга солувчи қонунчилиги давлат хизматида манфаатлар тўқнашувига йўл қўймайдиган, давлат ресурсларидан лозим даражада фойдаланишни таъминлайдиган, ходимлар ўртасида профессионализм ва ҳалолликнинг энг юксак даражасига эришишни талаб қиладиган маъмурий кодекслар ва хулқ-атвор қоидаларини ўз ичига олади.