Коррупцияга қарши кураш: муаммо ва ечимлар

ЎЗБЕКИСТОН  РЕСПУБЛИКАСИ БОШ ПРОКУРАТУРАСИНИНГ

ОЛИЙ  ЎҚУВ КУРСЛАРИ 

Раҳбар  кадрларни қайта  тайёрлаш курслари 

“Жиноят ҳуқуқи ва криминология”  кафедраси 
 
 

Қўлёзма ҳуқуқида 

ЭШҚУВВАТОВ  СИРОЖИДДИН ҚОРШИБАЕВИЧ 
 

КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР 
 

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Тошкент-2009

      I. КИРИШ...................................................................................................

      II. АСОСИЙ ҚИСМ..................................................................................

      1. КОРРУПЦИЯ ИЖТИМОИЙ-ҲУҚУҚИЙ ҲОДИСА СИФАТИДА.........................................................................................................

      1.1. Коррупция тушунчаси, унинг кўриниши ва шакллари....................

      1.2. Коррупцияга қарши кураш тарихи..................................................... 

      2. КОРРУПЦИЯ ЖИНОЯТЛАРИНИНГ  ЖИНОЯТ-ҲУҚУҚИЙ ТАВСИФИ............................................................................................................

      2.1. Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунчилигига кўра коррупция жиноятларининг тавсифи..................................................................

      2.2. Коррупция жиноятларини квалификация  қилиш муаммолари ...... 

      3. ЎЗБЕКИСТОНДА КОРРУПЦИЯ  ЖИНОЯТЛАРИНИНГ САБАБЛАРИ ВА УНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ МАСАЛАЛАРИ.................

      3.1. Коррупцияни вужудга келтирувчи  сабаб ва шарт-шароитлар...............................................................................................................

      3.2.  Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов асарларида коррупцияга қарши кураш масалалари...............................................................

      3.3. Коррупцияга қарши кураш борасида халқаро амалиёт....................

      3.4. Коррупция жиноятларининг олдини олиш....................................... 

      III. ХУЛОСА..............................................................................................

      ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.............................. 
 
 
 

  Кириш  

      Мавзунинг долзарблиги. Бутун дунёда, шунингдек Ўзбекистон Республикасида ҳам сўнгги йилларда коррупция муаммоси кескин тус олди. Республикамиз Президенти Ислом Каримов 2005 йил 7 февраль куни Вазирлар Маҳкамасида бўлиб ўтган йиғилишда шундай деди: “Шуни таъкидлаш лозимки, давлат хизматчилари орасида коррупцияга, хизмат вазифасини суиистеъмол қилиш ҳолатларига қарши доимий кураш олиб бориляпти. Қонунни бузган, жиноятга қўл урган нопок ходимларни ҳуқуқ-тартибот идоралари вақтида ушлаб, жазосини беряпти. Лекин бу масалада олиб борилаётган ишлар мутлақо етарли эмаслигини таъкидлаш жоиз”¹.

      Дарҳақиқат, коррупция – илдизлари давлат хизматини ташкил этишдаги нуқсонларга ва давлат хизматчиларининг ўзига хос психологиясига бориб тақаладиган ижтимоий ҳодиса. Бу коррупцияга қарши аввало маъмурий-ҳуқуқий ва ташкилий-бошқарув чора-тадбирлари кўрилиши зарурлигидан  далолат беради.

      “Тарихий тажриба ва ҳозирги амалиёт, шу жумладан баъзи янги мустақил давлатлардаги воқелик коррупция ва жиноятчилик хавфсизликка соладиган таҳдидни яққол тасаввур этиш имконини бермоқда”², деб таъкидлайди Президент Ислом Каримов.

      Коррупция муаммосини ечмасдан давлат бошқаруви вазифаларини самарали ечиш мумкин эмас. Қадимги юнон мутафаккирлари Платон ва Аристотель коррупцияни сиёсий категориялар қаторига киритган, Н.Макиавелли эса уни давлатнинг фуқаролар маънавиятига путур етказувчи умумий касаллиги аломати деб ҳисоблаган. Ш.Монтескье коррупцияни яхши сиёсий тартиб ёки тизимни издан чиқарувчи “дисфункционал жараён” сифатида тавсифлаган.

      Ҳозирги вақтда жамиятимизнинг кўп сонли ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий муаммолари орасида коррупцияга қарши кураш муаммоси айниқса муҳим ўрин эгаллайди. Бу ҳол бир неча омиллар билан белгиланади.

      Биринчидан, аҳолининг турли қатламлари ўртасида тенгсизлик кучайиб бораётган шароитда давлат амалдорлари томонидан мансаб мавқеини суиистеъмол қилиш ҳоллари ҳокимият обрўсига путур етказади, амалга оширилаётган жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш жараёнларини обрўсизлантиради.

      Иккинчидан, иқтисодий мазмуни ресурсларни тақсимлаш жараёнининг деформацияланишидан иборат бўлган коррупция иқтисодиётнинг ривожланиши ва мустаҳкамланишига салбий таъсир кўрсатади.

      Учинчидан, коррупция, бошқа кўпгина салбий ижтимоий ҳодисалар сингари, ўзининг кенг илдиз отишига замин яратади – у бўлғуси ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий тартибга салбий таъсир кўрсатади, бунда коррупция қанча чуқур илдиз отган бўлса, унга қарши кураш ва унинг оқибатларини бартараф этиш, ҳатто коррупциянинг баъзи бир сабаблари тугатилган бўлса ҳам, шунча қийинлашади.

      Тўртинчидан, мамлакатдаги коррупция даражаси сиёсий омилгина бўлиб қолмасдан, балки қарзлар бериш, чет эл инвестицияларини амалга ошириш шартлари ва ҳоказоларга таъсир кўрсатувчи муҳим иқтисодий омил ҳисобланади.

      Коррупция, унинг кўлами, хусусияти ва динамикаси – мамлакат умумий сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий муаммоларининг маҳсули. Мамлакатда модернизация жараёнлари юз бераётган даврда коррупция мунтазам равишда кучайиб бориши мумкин. Ўзбекистонда ҳозир нафақат модернизация, балки ижтимоий, давлат ва иқтисодий негизларнинг тубдан ўзгариш жараёнлари юз бераётир. Шу боис мамлакатимизда ривожланишнинг умумий, шу жумладан салбий қонуниятлари кузатилаётгани табиий бир ҳолдир.

      Коррупцияга қарши курашда самарали чора-тадбирлар кўрмаслик шунга олиб келиши мумкинки, у криминал, иқтисодий ва ижтимоий муаммодан сиёсий муаммога айланиши ва мамлакатнинг конституциявий асосларига путур етказувчи миллий офат тусини олиши мумкин. Айни шу сабабли мамлакатимиз президенти Ислом Каримов иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясидаги маърузасида: “Биз давлат тузилмалари ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларидаги нохуш ҳолатлар - аҳоли кўз ўнгида ҳокимиятни обрўсизлантираётган порахўрлик, таъмагирлик ва коррупция кўринишлари билан бундан буён асло муроса қила олмаймиз. Биз бундай иснод келтирувчи ҳодисаларга қарши бутун жамият билан биргаликда кескин курашмоғимиз даркор”¹, деб таъкидлади.

      Коррупцияга қарши курашнинг оғирлиги ҳамда ўта мураккаблиги шу билан белгиланадики, бу жиноят нафақат хуфёна, балки субъектлар ўртасида келишувга биноан содир этилади. Аксарият ҳолларда у тегишли ҳокимият органларига шикоят берилишига сабаб бўлмайди, чунки ғайриқонуний келишувдан иккала томон ҳам наф кўради. Ҳатто пора сўраш ҳоллари устидан ҳам камдан-кам ҳолда шикоят қилинади, чунки одамлар коррупцияга қарши кураш жараёнига ишончсизлик билан қарайдилар. Бунинг учун миллий ва хорижий тажриба билан боғлиқ бўлган муайян объектив ва субъектив асослар мавжуд.

      Юқоридагиларнинг  барчаси мазкур мавзуни тадқиқ этишнинг долзарблигини белгилаб беради.

      Муаммонинг ўрганганлик даражаси. Ўзбекистонда коррупцияга қарши кураш муаммолари Қ.Р.Абдурасулова, Ш.Ё.Абдуқодиров, Б.А.Блиндер, З.Х.Гулямов С.Г.Закутский, З.С.Зарипов, Р.А.Зуфаров, Ю.М.Каракетов, Р.Қобулов, М.М.Қодиров, И.Исмоилов Қ.М.Мирзажонов, М.Ҳ.Мусаев, Э.Ҳ.Норбўтаев, Ю.С.Пўлатов, А.О.Расулов, М.Х.Рустамбоев, Б.Ж.Аҳроров, А.Х.Сатторов, М.Собиров, А.С.Якубов каби олимларнинг асарларида тадқиқ этилган. Бундан ташқари, ишни ёзиш жараёнида Б.В.Волженкин, О.Н.Ведерникова, А.В.Галахов, И.М.Гальперин, Ю.В.Голик, Б.В.Здравомислов, А.А.Жижиленко, В.Ф.Кириченко, Н.И.Коржанская, В.Н.Кудрявцев, И.С.Лейкина, Н.А.Лопашенко, Ю.И.Ляпунов, С.В.Максимов, В.Е.Мельников, А.Б.Сахаров, О.В.Филимонов каби олимларнинг асарлари ўрганилди ва уларга тегишли баҳо берилди.

      Тадқиқотнинг  мақсади. Коррупция тушунчасининг мазмуни, коррупцияга қарши кураш тарихи, коррупция жиноятларининг жиноят-ҳуқуқий тавсифи, Ўзбекистонда коррупция жиноятларининг сабаблари ва унинг олдини олиш масалалари ҳамда коррупцияга қарши кураш борасидаги халқаро амалиёт каби муҳим масалаларни ўрганиш натижасида коррупцияга қарши курашнинг самарадорлигини ошириш ва бундай жиноятларнинг олдини олиш бўйича таклифлар беришдан иборат.

      Тадқиқотнинг  мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар  қўйилди:

      - коррупция тушунчаси, унинг турлари ва намоён бўлиш шакллари билан боғлиқ бўлган масалаларни тадқиқ этиш;

      - коррупцияга қарши кураш тарихини ўрганиш;

      - Ўзбекистон қонунчилиги бўйича коррупция жиноятларига умумий жиноят-ҳуқуқий тавсиф берилиш;

        - коррупция жиноятларини квалификация қилишдаги муаммолар аниқлаш ва бу борада эътибор қаратилиши лозим бўлган асосий жиҳатлари мазмунини очиб бериш, ушбу жиноятлар бўйича суд-тергов амалиётини такомиллаштириш юзасидан тавсиялар бериш;

      - коррупцияни вужудга келтирувчи сабаб ва шарт-шароитларни тадқиқ этиш ҳамда унинг ечимларини юзасидан таклифлар бериш;

      - коррупцияга қарши курашдаги муаммолар, бу борадаги халқаро амалиётни таҳлил қилиш ҳамда коррупцияга қарши кураш тўғрисидаги қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимча киритиш бўйича таклифлар бериш.

    Тадқиқотнинг  илмий янгилиги шундан иборатки, Ўзбекистон Республикасида коррупцияни ижтимоий-ҳуқуқий ҳодиса сифатида ўрганилиб, коррупция жиноятлари жиноят-ҳуқуқий муаммоларининг ўзига хос ечими сифатида янги тушунчалар, илмий-назарий хулосалар, амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди.

     Тадқиқотнинг  илмий ва амалий аҳамияти.  Тадқиқотнинг илмий аҳамияти шундан иборатки, у жиноят ҳуқуқи ва криминология назариясининг ривожланишига, шунингдек, мазкур жиноятларни квалификация қилиш билан боғлиқ суд-тергов амалиётини ривожлантиришга муайян ҳисса қўшади.

     Тадқиқотнинг  амалий аҳамияти бугунги кун шароитларидан келиб чиқиб, коррупцияга қарши курашнинг энг муҳим йўналишларини аниқлашга кўмаклашишда намоён бўлади. Тадқиқот натижаларидан илмий фаолият ва илмий тадқиқот ишларида, жиноят ҳуқуқи ва криминология фанларини ўқитиш жараёнида, ушбу жиноятларни квалификация қилиш билан боғлиқ тергов ва суд фаолиятида фойдаланиш мумкин.

    Коррупцияга қарши кураш муаммоларининг таҳлили қуйидаги хулосаларга келиш имконини берди:

    - коррупцияга қарши кураш мавзусига бағишланган асарлар сони кўп бўлса-да, республикамизнинг жиноят ҳуқуқи ва криминология фанларида коррупция муаммоларига доир комплекс тадқиқотлар бармоқ билан санарли;

    - ўтказилган тадқиқотларда таърифланган қоидаларнинг аксарияти баҳсли бўлиб, янада чуқурроқ ишлаб чиқишни ва назарий жиҳатдан асослашни талаб этади.

    Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.  Илмий тадқиқот иши кириш, саккиз параграфни ўз ичига олган учта боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат. 

II. Асосий Қисм 

1. Коррупция ижтимоий-ҲУҚУҚИЙ ҳодиса сифатида 

1.1. Коррупция тушунчаси,  унинг кўриниши ва шакллари 

      Коррупция – мансаб мавқеидан шахсий мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлган жиноят. Коррупция фаолияти хуфёна иқтисодиётнинг асосий турларидан бири ҳисобланади. Аксарият ҳолларда коррупция деганда давлат амалдорлари томонидан шахсий маффатларни кўзлаб, бойлик орттириш мақсадида фуқаролардан пора олиш, қонунга хилоф пул даромадларини қўлга киритиш тушунилади. Аммо, умуман олганда, давлат амалдорларигина эмас, балки, масалан, фирмаларнинг менежерлари ҳам коррупцияга доир муносабатларнинг иштирокчилари бўлиши; пора пул билан эмас, балки бошқа шаклда берилиши мумкин; коррупцияга доир муносабатларнинг ташаббусчилари баъзан давлат амалдорлари эмас, балки тадбиркорлар ҳисобланади.

      Этимологик  жиҳатдан “коррупция” атамаси “бузиш, пора эвазига оғдириш” деган маънони англатадиган лотинча “corruptio” сўзидан келиб чиққан. Юридик энциклопедия муаллифларининг таъкидлашича, “коррупция – мансабдор шахслар томонидан уларга берилган ҳуқуқлар ва ҳокимият имкониятларидан шахсий бойлик орттириш учун фойдаланишда ифодаланувчи сиёсат ёки давлат бошқаруви соҳасидаги  жиноий фаолият”².