Коррупцияга қарши кураш: муаммо ва ечимлар

      “Юридик атамалар қомусий луғати”да коррупция тушунчасига “давлат функцияларини бажариш ваколатига эга бўлган (ёки уларга тенглаштирилган) шахсларнинг ноқонуний тарзда моддий ва бошқа бойликлар, имтиёзларни олишда ўз мақоми ва у билан боғлиқ имкониятлардан фойдаланиши, шунингдек, бу бойлик ва имтиёзларни жисмоний ёки юридик шахслар қонунга хилоф равишда эгаллашига имкон бериши”³, деб таъриф берилган.

      Яна бошқа адабиётларда эътироф этилишича, коррупция атамаси “сиёсат ёки давлат бошқаруви соҳасидаги жиноий фаолият бўлиб, мансабдор шахслар ўзларига берилган ҳуқуқлар ва ҳокимият имкониятларидан шахсий бойиш мақсадида фойдаланишидан иборат”⁴, деб тавсифланган.

      1979 йил 17 декабрда қабул қилинган Ҳуқуқий тартиботни сақлаш бўйича мансабдор шахсларнинг хулқ-атвор кодексида: “Коррупция тушунчаси миллий ҳуқуқда белгиланиши лозим”, деб қайд этилган, лекин мазкур ҳодисанинг намунавий таърифи келтирилган: “...мансабдор шахс ўз мансаб ваколатлари соҳасида ҳар қандай шаклдаги ҳақ эвазига мазкур ҳақни берувчининг манфаатларида, лавозим йўриқномаси қоидаларини бузган ҳолда ёки бузмасдан муайян ҳаракатларни бажариши ёки ҳаракатсизлиги”⁵.

      БМТнинг халқаро миқёсда коррупцияга қарши кураш бўйича Маълумотида шундай дейилган: “Коррупция – бу шахсий мақсадларда наф кўриш учун давлат ҳокимиятини суиистеъмол қилиш”⁶.

      Коррупция тушунчасига берилган шунга ўхшаш таърифга Жаҳон банкининг ҳозирги дунёда давлатнинг ролига бағишланган ҳисоботида ҳам дуч келиш мумкин: коррупция – бу “шахсий наф кўриш йўлида давлат ҳокимиятини суиистеъмол қилиш”⁷.

      Коррупциянинг бундай талқини ҳозирги замон криминологиясида ҳам мавжуд. Масалан, А.И.Долгова коррупция тушунчасига “давлат амалдорлари ёки ўзга хизматчилар пора эвазига оғдирилиши ва шу асосда улар ўз хизмат ваколатларидан шахсий ёки тор группавий манфаатларда фойдаланиши билан тавсифланувчи ижтимоий ҳодиса”⁸, деб таъриф берган.

      Р.Зуфаровнинг  қайд этишича, “Коорупция” сўзи лотинча “cor ruptum” сўзидан келиб чиққан бўлиб “синган, бузилган” деган маънони англатади ва шахсий ҳаёт ҳамда корпоратив фойда йўлида жамоат манфаатларига путур етказишни англатади⁹.

      Н.Ф.Кузнецова  коррупция деганда давлат аппарати ва нодавлат тузилмаларининг ходимларини пора эвазига оғдиришдан иборат бўлган ижтимоий хавфли ҳодисани тушунади¹⁰. Аммо ижтимоий ҳодиса сифатидаги коррупция тушунчасининг пора эвазига оғдириш, порахўрлик билангина боғлиқ бўлмаган кенгроқ талқини ҳам мавжуд ва у, бизнингча, тўғрироқ. 

      Б.Ж.Аҳроров  “Коррупция сўзи адабиётларда турлича талқин қилинади. Унинг ягона тушунчаси йўқ, у бир неча жиноятларни ўзида мужассамлаштириши мумкин. Хатто халқаро ташкилотларнинг тавсияларидан ҳам унинг ягона тушунчасини яратиб бўлмайди”, деб фикр билдиради. Унинг таъкидлашича, “Сўнгги вақтда чоп этилган адабиётларда “коррупция ҳуқуқбузарлиги”, бошқарув тартибига қарши мансабдорлик жиноятларини эса “коррупция” деб аталмоқда¹¹. Муаллифнинг фикрича, бошқарув тартибига қарши мансабдорлик жиноятлари ва коррупция тушунчаларининг моҳияти турлича ва улар орасида фарқлар ҳам мавжуд. Коррупция мансабдор шахслар томонидан давлат ҳокимияти ёки бошқаруви ваколатларидан фойдаланган ҳолда шахсий манфаатларни кўзлаб содир этиладиган жиноятлар йиғиндисидир. Коррупция деганда мансабдор шахслар томонидан ҳокимият ёки мансаб ваколатларидан қонунга зид равишда фойдаланиб, оммавий тарзда моддий ёки номоддий манфаатдорликка эришиш тушунилади” ¹².

      Л.В.Михайлов “Коррупция тушунчаси АҚШ олимлари томонидан айниқса чуқур ва ҳар томонлама тадқиқ этилган. Коррупция муаммоларининг америкалик тадқиқотчилари бу ҳодисани сиёсий арбоблар, давлат аппарати ходимлари, бизнесменлар ва бошқа шахслар бойиш ва ўз ижтимоий мақомини юксалтириш мақсадларида, шахсий, оилавий ёки группавий манфаатларни кўзлаб, ўз расмий вазифалари ва давлат функцияларини бажаришдан бўйин товлаши сифатида тавсифлайдилар”¹³, деб ёзади.

      Г.Блэкнинг юридик луғатида коррупция: 1) мансабдор шахснинг расмий вазифалари ва ўзга шахсларнинг ҳуқуқлари билан мувофиқ бўлмаган муайян имтиёз бериш ниятида содир этиладиган қилмиш; 2) мансабдор шахснинг ўз хизмат лавозими ёки мақомидан ўзга шахсларнинг вазифалари ва ҳуқуқларига зид бўлган мақсадларда ўзи ёки ўзга шахс учун бирон-бир устунликни қўлга киритиш учун қонунга хилоф равишда фойдаланишидан иборат бўлган қилмиш сифатида тавсифланади¹⁴.

      Коррупция жиноятчилиги – синфий ва тарихан  ўзгарувчан ҳодиса. Е.И.Каиржанов фикрига кўра, “жиноятчилик тушунчаси хусусий мулк пайдо бўлиши ва жамият антагонистик синфларга парчаланиши натижасида вужудга келганини ҳеч ким инкор эта олмайди. Синфий жамият пайдо бўлишидан олдин жиноят тушунчаси ҳам, жиноятчилик ҳам мавжуд бўлмаган”¹⁵.

      П.А.Кабанов  коррупцияга давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг мансабдор шахси ўз хизмат мавқеидан шахсий бойиш учун фойдаланишидан иборат бўлган ижтимоий ҳодиса сифатида ёндашади¹⁶.

      Г.А.Сатаров  коррупцияни “мансаб мавқеини тамагирлик ниятида суиистеъмол қилиш” сифатида тавсифлайди”¹⁷. Қ.Тожибоев эса, “Коррупция жиноятчилиги натижасида давлат бошқарувининг имкониятларидан фойдаланиш, уни ўз манфаатларига бўйсиндирилган ҳолда ташкил этилиши асосида вужудга келади¹⁸”, дейди.

      “Коррупция... – давлат лавозимидан шахсий наф кўриш учун ғайриқонуний фойдаланиш. “Ғайриқонуний” атамаси давлат лавозимларини эгаллаган шахсларнинг хулқ-атворини тартибга солувчи қонунлар (қоидалар) мавжудлигини англатади”¹⁹.

      Гувоҳи  бўлганимиздек, коррупция тушунчасига юридик адабиётларда турлича таърифларни учратиш мумкин. Юқорида баён этилган таърифлар таҳлили қуйидаги хулосаларга келиш имконини беради: биринчидан, бу, энг аввало, аниқ юридик таърифи мавжуд бўлмаган ижтимоий ҳодиса; пировард натижада у коррупция ҳаракатлари жамият ҳаётининг кундалик меъёрига айланиши оқибатида бутун фуқаролик жамияти ва давлатнинг инқирозига олиб келади; иккинчидан, мазкур ҳуқуқбузарлик субъектларининг муайян доираси мавжуд (бу, аввало, давлат хизмати ходимлари, давлат функцияларини бажариш ваколатига эга бўлган шахслар, шунингдек хусусий секторда бошқарув функцияларини бажаришга ваколатли бўлган шахслар); учинчидан, кўрсатилган субъектлар ўз мансаб мавқеидан, хизмат лавозимидан, ҳуқуқий мақомидан ва эгаллаган лавозимининг нуфузидан хизмат (яъни давлат хизмати ва хусусий сектор ташкилотларидаги хизмат) манфаатларига ҳамда ҳуқуқ ва ахлоқнинг белгиланган қоидаларига зид равишда фойдаланадилар; тўртинчидан, кўрсатилган субъектларнинг мазкур фаолияти шахсий бойиш мақсадида ёки ўзга шахсларнинг манфаатларида ёхуд корпоратив манфаатларда амалга оширилиши мумкин ва ҳ.к.

      Мансаб  мавқеини суиистеъмол қилиш шакллари жуда ранг-баранг бўлгани боис, турли мезонларга кўра коррупциянинг ҳар хил турлари фарқланади.

      Бизнингча, коррупцияни бир нечта асосий турларга ажратиш мумкин:

      1) субъектларнинг мақомига кўра: а) ҳокимият органларидаги коррупция; б) хусусий сектордаги коррупция; в) сиёсатдаги коррупция ёки сиёсий коррупция;

      2) даражасига кўра: а) қуйи даражадаги коррупция; б) юқори даражадаги коррупция; в) вертикал коррупция;

      3) ижтимоий хавфлилик  даражасига кўра: а) коррупция-қилмиш;

      б) коррупция-жиноят²⁰.

      Коррупциянинг кўрсатилган турларини муфассалроқ кўриб чиқамиз.

      Ҳокимият (ижроия, вакиллик ва суд) органларидаги коррупция ҳозирги вақтда жаҳоннинг деярли барча мамлакатлари, шу жумладан Ўзбекистондаги муҳим муаммолардан бири ҳисобланади. Бу турдаги коррупция жиноятларининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, уларни ўзлари қонунга риоя этишлари ва уни муҳофаза қилишлари лозим бўлган кишилар содир этадилар. Аксарият мамлакатларда бу жиноятлар кенг тарқалганлиги, давлат аппарати ходимлари коррупция домига илинганлиги мазкур мамлакатларнинг қонунчиларини порахўрлик, мансаб мавқеини суиистеъмол қилиш ва бошқа хавфли мансабдорлик жиноятларига қарши қатъий чоралар кўришга ва, аксинча, амалдорларнинг унча хавфли бўлмаган ва кўпроқ даражада тарқалган жиноятларига жиддий эътибор бермасликка (масалан, унча қиммат турмайдиган совға олиш жиноят ҳисобланмайди) мажбур қилаётир²¹.

      Нодавлат  ташкилотларидаги ёки хусусий сектордаги коррупция ҳозирги вақтда анча кенг тарқалган. Ташкилот (тижорат ёки жамоат ташкилоти) раҳбари унинг уставда белгиланган вазифаларига қатъий риоя этиши лозим, лекин у, давлат амалдори каби, ўзига қарашли бўлмаган ресурсларни ўз шахсий манфаатларида ёки иккинчи томон фойдасига тасарруф этиши, ташкилот манфаатларига зид бўлган ҳаракатларни содир этиши мумкин. Бунга кундалик ҳаётдан мисоллар: тижорат банкларида мақсади пул олиш ва ғойиб бўлишдан иборат бўлган лойиҳаларга пора эвазига кредитлар берилиши; турли мулк шаклига мансуб бўлган корхоналарда давлат ва корхона зарарига моддий бойликлар (вино-ароқ ёки нефть-кимё маҳсулотлари ва ш.к.)ни пора эвазига арзон нархларда олиш ва ҳ.к.

      Айрим тадқиқотчилар сиёсий коррупцияни коррупция жиноятларининг алоҳида тури сифатида ажратадилар. Масалан, россиялик олим профессор В.А.Шабалин сиёсат ва жиноятчилик муаммоларига доир манбаларни таҳлил қилар экан, бу ҳодисани “ҳукмрон сиёсий элита давлат ресурсларидан ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш мақсадида ғайриқонуний фойдаланишида акс этувчи девиант сиёсий хулқ-атвор” сифатида тавсифлайди²². Бу фикрга қозоғистонлик олим профессор Е.О.Алауханов ҳам қўшилади²³.

      Ўз навбатида А.И.Гуров сиёсий коррупция деганда давлат аппарати амалдорлари ахлоқ ва қонун нормаларини пора олиш ниятида эмас, балки сиёсий наф кўриш, уруғ-аймоқчилик ва шу кабилар туфайли бузишини тушунади²⁴. Ўз навбатида муаллиф коррупциянинг учта асосий шаклини ажратишни таклиф қилади: 1) сиёсий. Мансабдор шахс юзага келган қариндош-уруғчилик муносабатлари туфайли қонунга зид ҳаркат қилади; 2) жиноят фаолияти билан боғлиқ бўлиб, мансабдор шахсларни сотиб олишга асосланган. Улар эса мукофот пули олиш эвазига ғаёриқонуний хизматлар кўрсатади; 3) тарафлардан бири ўзига энг қулай тартиб вужудга келтириш учун жиноятга мансабдор шахсларнинг тегишли тоифаларини изчиллик билан жалб этишни назарда тутади. Коррупциянинг бу шакли уюшган жиноятчилик билан мустаҳкам боғланган бўлиб, мансабдор шахсларга нисбатан сотиб олиш, провакация қилиш ва таҳдид солишни англатади²⁵. Бу ўринда Р.Зуфаров “Коррупцияни оддий порахўрликдан ажратиб бўлмайди. Коррупциячи мансабдор шахс бир марта бериладиган мукофотларни олмасдан у бошпана бўлган жиноят тузилмаси хизматида туриб, шу туфайли у келтирилган даромаднинг ўзига тегишли улушини олади”²⁶ дейди.

      Г.Н.Горшенков  фикрига кўра, сиёсий коррупция жиноий йўл билан жазога тортилмайдиган қилмишларда (сиёсатчилар сайлов тузилмаларига шахсий садоқат ва сиёсий мадад эвазига ҳомийлик қилиши) ва сиёсий тусга эгалиги билан тавсифланадиган жиноий жазога лойиқ қилмишларда (порахўрлик, пора эвазига оғдириш) намоён бўлади²⁷. Мазкур таъриф жиноий жазога лойиқ бўлган қилмишлар мажмуинигина эмас, балки сиёсатдаги ижтимоий ҳуқуқбузарликларнинг бошқа турларини ҳам қамраб олади, яъни соф криминологик маъно эмас, балки кенг ижтимоий-сиёсий маъно касб этади²⁸. Х.Мелиевнинг эътироф этганидек, “Коррупциянинг бошқа жиноятчилик турлари, айниқса, уюшган ва иқтисодий жиноятчилик билан алоқалари узвийлик касб этиб бориши бутун ижтимоий муносабатлар учун янада хатарлидир”²⁹. 

      Бундан  ташқари коррупцияни ўрганувчи мутахассисларнинг аксарияти сайлов чоғида сайловчиларнинг овозларини сотиб олишни ҳам сиёсий коррупцияга киритади. Бу ерда мансабдор шахсдан ташқари коррупцияга хос бўлган барча белгилар мавжуд.

      Сиёсий  коррупциянинг айниқса кўп учрайдиган шакллари пора олиш ва пора бериш ҳисобланади. Кейинги ўринда сайлов ҳуқуқини амалга ошириш чоғида сиёсат субъектларини пора эвазига оғдириш туради.

      Фаолият кўрсатиш даражаларига кўра қуйи даражадаги, юқори даражадаги ва вертикал коррупция фарқланади.

      Қуйи даражадаги коррупция ҳокимият ва бошқарув органларининг ўрта ва қуйи даражаларида айниқса кенг тарқалган бўлиб, амалдорлар ва фуқароларнинг мунтазам ўзаро алоқаси билан боғлиқ (рўйхатдан ўтказиш, жарималар, лицензиялаш, турли рухсатномалар олиш ва ш.к.).

      Юқори даражадаги коррупция ҳокимият органларида ишлайдиган сиёсатчилар, олий мартабали амалдорларни қамраб олади ва жуда катта қимматга эга бўлган қарорлар қабул қилиш билан боғлиқ (қонунларни илгари суриш ва қабул қилиш, давлат буюртмалари, мулк шаклларини ўзгартириш ва ш.к.). Аксарият ҳолларда коррупция битимидан манфаатдор бўлган иккала томон айни бир давлат ҳокимияти органида ишлайди. Масалан, қуйи турувчи давлат органининг амалдори ўзининг юқори турувчи бошлиғига у пора берувчининг коррупцион ҳаракатларига ҳомийлик қилиши ёки қўшимча маблағлар, ресурслар, ваколатлар бериши учун пора беради.

      Коррупциянинг пора олиш ва хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш каби одатдаги шаклларидан ташқари, коррупция амалда намоён бўлишининг қуйидаги шаклларини фарқлаш мумкин: