Бюджеттің экономикалық тиімділігі

Біріншісі - оған тұрақтылық элементтерін бере отырып, орта мерзімді кезеңге арналған субвенция мен бюджеттік салымдар мөлшерін бекіту арқылы қазіргі тәртіпті сақтау көрсетілген тәртіпке сай бюджет деңгейлері арасында салық түрлері бойынша нақты бөлу сақталады. Басты проблема обілыстардың, айталық, донорлардың шығыстар нормативтерінің жүйесі қаншалықты сапалы деңгейде есептелсе де, әрқашан алымдардың белгіленген мөлшерінің әділдігі төңірегінде туындайды.

Екінші - әрбір нақты аймақ үшін жеке орта мерзімдік кезеңге арналған бөлудің тұрақты нормативтерін белгілей отырып, салыктардың реттелетін түрлерін анықтау. Осы нұсқа бюджеттік алымдар тетігін алып тастау мақсатында түрлі деңгейдегі бюджеттерді теңестіруді көздейді, яғни төлем салынатын кірістерден жеке табыс салығы жэне әлеуметтік салық бойынша түсімдерді республикалық және жергілікті бюджеттер арасында қайта бөлуді жүзеге асыру ұсынылады.

Үшінші нұсқа - республикалық бюджеттің кірістерінде төлем көзінен салынатын кірістерден алынатын жеке табыс салығын жэне әлеуметтік салықты орталықтандыруды жүзеге асыру ұйгарылды. Осы жағдайда бюджетаралық қатынастар орта мерзімдік кезеңге тұрақтандырылған республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке берілетін субвенцияларды белгілеу арқьшы қалыптастырылады. Көрсетілген нұсқа бюджеттік алымдар жүйесінен бас тартып, бюджетаралық қатынастардың қарапайымдылығын және айқындылығын қамтамасыз етеді.

Төртінші  нұсқа - кәсіпорындар бойынша түсімдерді базалық (республикалық бюджетке) және аймақтық экономикаға (жергілікті бюджетке) бөлуге негізделген. Жергілікті бюджеттерді теңестіру үшін салықтармен реттелетін жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты және аймақтық экономиканың кәсіпорындарынан қосымша құн салығын анықтау көзделген.

Бұдан басқа  бюджетаралық қатынастардың ұтымды үлгісін қалыптастыру шеңберінде селолық округтердің бюджетгерін қалыптастыру және аралық жерлерді институционалдық нығайту мәселесі қаралатын болады. Осы мақсатта тұжырымдамаға сәйкес ауылдық әкімдердің аппаратына заңды тұлға мәртебесі беріледі. Бұл оларға шаруашылық басқару құқығындағы оқшауланған мүлікті, өз атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді сатып алу жүзеге асыру кұкығы беріледі. Сондай-ақ өз атауы бар мөр болуын көздейді[40,38б].

Бюджетаралық  қатынастар мәселесін зерттеушілердін  ойлары бойынша, орталықтандырылмаған бюджет жүйесі әлдекайда тиімді. Себебі мұнда шешімдер әр түрлі деңгейде қабылданады. Мұндай жүйеде салық салу деңгейі мен бюджеттік қызметтердің арақатынасы біртіндеп сол жердегі тұрғындардың қажетгіліктері мен мүдделеріне сәйкестеледі. Сонымен салықгың әрбір деңгейі жоғары қайтарымдылыққа ие болады. Бұл үшін бірнеше шарттардың орындалуы талап етіледі. Атап айтқанда, азаматтық қоғамның болуы, аймақгардың өз ішінде инвестиция тарту үшін, жұмыс орындары үшін өзара бәсекелестік жүргізуі, шығындық өкілеттіліктердің   нақты   түрде   бөлініп   берілуі   және   табыс көздері тұрақты түрде бекітіліп, бюджеттік теңестіру салықтық әлеует пен мен объективті қажеттіліктерге сай жасалуы қажет.

Мемлекеттік бюджеттің басты көзі республикалық  бюджеттің кірістері 2008 жылдың 1-ші желтоқсанындағы жағдай бойынша былай көрініс тапқан (Қосымша А).

Мемлекеттік бюджеттің кірістері (трансферттерді есептегенде) 2008 жылғы 1 желтоқсанындағы жағдай бойынша жылдық жоспардың  100,5 %-ына  орындалды  және іс  жүзіндегі түсімдер 3 557,7  млрд. теңгені құрады.

2008 жылдың 1 желтоқсанына мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдер бойынша жоспары 22,0 млрд.теңгеге жоспардың орындалуы байқалады. Салықтық емес түсімдер 20,3 млрд.теңгеге асыра орындалды. Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер 21,4 млрд.теңгеге орындалмады.

2008 жылдың есеп айырысу  мерзіміне жоспардың орындалмауы  келесі салық түрлері бойынша  байқалады:

- корпоративтік табыс салығы бойынша 808,4 млрд.теңге жоспарда бюджетке 783,0 млрд.теңге түсті, жоспар 96,9%-ға атқарылды. Жоспардың орындалмауы аванстық төлемдердің қосымша есептерін тапсыруының кемуіне байланысты, осыдан дербес шоттарда артық төлемдер пайда болды, нәтижеде салық төлеушілердің салық төлеуі жүргізілмеді.

- әлеуметтік салық бойынша жоспар 97,8%-ға атқарылды, 230,7 млрд.теңге жоспарда бюджетке 225,6 млрд.теңге түсті, атқарылмау себебі 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап ставканың 30%-ға төмендеуі болып табылады.

- қосымша құн салығы бойынша – 65,2  млрд.теңгеге, оның ішінде: ішкі өндіріс тауарларына салынатын қосылған құн салығы – 27,1 млрд.теңгеге, импортталатын тауарларға салынатын қосылған құн салығы – 38,2 млрд.теңгеге.

Сонымен қатар, бірнеше  салық түрлері бойынша жоспар асыра орындалды: жеке табыс салығы – 6,7 млрд.тенге, мүлікке салынатын салық бойынша 7,8 млрд.тенгеге, көлік құралдарына салынатын салық  0,8 млрд.тенгеге, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер – 8,6 млрд.тенгеге, халықаралық саудаға және сыртқы операцияларға салынатын салықтар – 95,6 млрд.тенгеге атқарылды.

Еңбекақыдан алынатын салықтар бойынша түсімдер жоспарларының орындалуы ағымдағы жылдың қаңтар-қазан айларында республика бойынша еңбекақы қорының 2007 жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 20,4%-ға, орташа айлық номинал еңбекақының 17,5%-ға артуымен шартталған.

Айталық, жеке табыс салығы бойынша жоспар 102,8%-ға атқарылды немесе 234,6 млрд.теңге жоспарда бюджетке 241,3 млрд.теңге түсті.

Қосылған құн салығы бойынша 677,0 млрд.теңге жоспарда бюджетке 611,8 млрд.теңге түсті, жоспар 90,4%-ға атқарылды, оның ішінде:

- ішкі өндіріс тауарларына  салынатын қосылған құн салығы бойынша жоспар 85,1%-ға атқарылды немесе 181,4 млрд.теңге жоспарланған сомада бюджетке 154,3 млрд.теңге түсті. 2008 жылғы 1 желтоқсанындағы жағдай бойынша бюджеттен өтеу 207,1 млрд.теңгені құрады.

- импортталатын тауарларға  салынатын ҚҚС бойынша 495,7 млрд.теңге жоспарда іс жүзіндегі түсім 457,5  млрд.теңгені құрады немесе  92,3 %-ға атқарылды. Жоспардың орындалмауы кредиттеу мен құрылыс және экономиканың басқа салаларындағы өсу қарқынының бәсеңдеу проблемаларына байланысты.

Акциздер бойынша барлығы 54,6  млрд.теңге жоспарда бюджетке 3,0 млрд.теңгеге жете атқарылмай 51,6 млрд.теңге немесе 94,4%-ға  түсті.

Табиғи және басқа  ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер бойынша 118,3 млрд.теңге жоспарда бюджетке 126,8 млрд.теңге түсті, атқарылу 107,2%-ды құрады, соның ішінде:

- роялти бойынша 18,3 млрд.теңге жоспарда бюджетке 19,2 млрд.теңге түсті. Жоспардың орындалуы уран өндіру кәсіпорындарының өсуіне байланысты.

- қоршаған ортаға эмиссия  үшін ақы төлеу бойынша 62,3 млрд.теңге жоспарда бюджетке өз қызметін арнайы жер қойнауын пайдалану тәртібімен жүзеге асыратын табиғатты пайдаланушылардан қоршаған ортаға лимиттен тыс шығындылар үшін ірі түсімдермен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 28.12.07 ж. № 1314 қаулысымен бекітілген қоршаған ортаға эмиссия бойынша базалық және шекті төлем ставкаларын енгізумен шартталған 66,4 млрд.теңге немесе 106,7%  түсті.

Жоспардың жете атқарылмауы 4,8 млрд.теңге сомаға бонус бойынша байқалады, бонустар жер қойнауын пайдаланушылардың біржолғы тіркелген төлемдері болып табылатындықтан, олардың түсуі жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттарға, сондай-ақ келісім-шарт аумақтарында пайдалы қазбаларды коммерциялық табуға байланысты.

Халықаралық саудаға  және сыртқы операцияларға салынатын  салықтар бойынша жоспар 134,3%-ға орындалды, жоспардағы 278,9 млрд.теңгенің орнына бюджетке 374,5 млрд. теңге түсті. Жоспардың артық орындалуы  шикі мұнайға экспорттық кедендік баж ставкасын енгізуге байланысты.  2008ж. 01.11. жағдай бойынша ЭКБ түсімі 271,9 млрд.теңгені құрады.

Салықтық емес түсімдер бойынша жоспардағы 55,5 млрд. теңгенің орнына бюджетке 75,8 млрд. теңге түсті, жоспардың орындалуы 136,6%-ды құрады. Жоспар көрсеткіштерінің негізгі артығымен орындалуы 2006 ж. және 2007ж. Бойынша дивиденттердің 7,6 млрд. тенге сомасында түсуі.

Сонымен бірге, республикалық бюджеттен бөлінетін  трансферттер (субвенциялар, субсидиялар, мақсатты трансферттер) тұрақты   әрі   мақсатты   болуы   тиіс.   Бұл   жергілікті   бюджеттерді қаржылай қолдаудың механизмінің объективтілігі мен айқындылығын күшейте түседі. Әр түрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі бірлік жэне дербестік қағидасына негізделуі қажет. Бюджетаралық қатынастар жүйесі нәтижелі жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетгі және атқарушы органдардың қызметін күшейту керек. Сонымен, бюджетаралық қатынастарды  реформалау,  ең алдымен,  жергілікті  ортаның бюджет үрдісінің тазалығын, айқындығын қамтамасыз ететіндей ынталандыруды арттыруға бағытталуы қажет.

Бюджет жүйесін  ұйымдастыру келесідей негізгі  қағидаларға сүйенуі тиіс: біртүтастың  қағидасы ұйымдық-экономикалық орталықтандырылған бюджет жүйесін көрсетеді; толықтылық қағидасы бойынша үкіметтің барлық қаржылық операцияларының бюджетге жинақталған жэне барлық түсетін табыстар мен жұмсалған шығындарды білдіреді; нақтылы қағидасы қаржылық операциялардың бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау қажеттілігін қарастырады; жариялық қағидасы бойынша бюджеттердің шығындары мен табыстары туралы мәліметгер баспасөз беттерінде жарияланады. Дегенмен, қазіргі кезенде Қазақстанның бюджет жүйесінде осы қағидалар толық орындалып отыр деп тұжырым жасауға болмайды.

Бүгінгі күні бюджет жүйесіндегі бюджетаралық қатынастардың  реттелмегендігі күрделі мәселелердің біріне айналды. Сондықтан бюджетаралық қатынастарды жетілдіру мәселелеріне жеке бөлім арналып отыр.

Қазіргі кезеңдегі  бюджет жүйесінің негізгі проблемаларының бірі бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмегені болып табылады. Бүкіл проблеманың түп қазығы - орталық пен аймақтар арасындағы функциялардың нақты ажыратылып, бөлінбеуі[43,84б]. Осыған орай мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жоғары мәнге ие болып отыр.

Бюджетаралық  қатынастар жұмылдырылған салықтар мен табыстарды бөлу бойынша және оларды мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық нысандарда пайдалану бойынша әр түрлі билік органдары арасындағы қатынастарды білдіреді.

Республиканың бюджет жүйесін реформалаудың бірқатар онды ілгерілеулеріне қарамастан шешімін табуы тиіс проблемалар әлі де жеткілікті. Осындай проблемалардың бірі - салықтық табыстарды аумақтар бойынша және әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу механизмі.

Әлемдік тәжірибеде бюджеттер арасындағы салыктарды бөлу мәселелерін шешуде келесідей әдістер мәлім:

• салықтарды сәйкес деңгейлер бойынша бекіту:  федералды, аймақтық және жергілікті (федеративті мемлекеттерде) немесе орталық жэне жергілікті (унитарлы мемлекеттерде). Сонымен қатар салықтарды енгізу құқығы 
  басқарудың әрбір деңгейіне беріледі;
• сапықтардың үлестік бөлінуі;
• салық   салу   базасын   бірігіп   пайдалану   (салықтарға үстемелер немесе қосымша салықтар);
• салық салуға сәйкес құқықтардың болуы.

Бекіту әдісі жалпымемлекеттік реттеуші салықтар мен табыстардың әсер ету механизмін көздейді. Олар жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығыстарын теңестіру мақсатында сәйкес бюджетке белгіленген тәртіппен бекітілген нормативтер бойынша салықтар немесе басқа да төлемдерден пайыздық аударымдар түрінде түседі. Реттеу облыстарға қалаларға,   аудандарға   жалпымемлекеттік   табыстар   бөлігін келеген   негізде   беру   есебінен   қамтамасыз   етіледі.   Бұл табыстар көлемі алдағы тұрған шығындарға қарай жасалатынын білдіреді.

Бюджет жүйесіндегі  табыстарды бөлу ең алдымен, тұрақты емесе ұзак мерзімді негізде әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге табыстардың белгіленген түрлерін бекіту, екіншіден, бюджеттік тәртібінде жүзеге асырылады.

Бекітілген  табыстар бюджеттердің табыс бөлігінің  негізін қамтамасыз етеді. Мұнан басқа, бекіту негізінде бюджеттер арасында барлық табыстарды бөлу ретінде оларды жүзеге асыру бірқатар объективті жағдайларға байланысты мақсатқа лайықсыз болып табылады: әр түрлі табыс көздері бойынша гүсімдердің теңсіздігі; аймақтардың экономикалық дамуындағы айырмашылыктар және т.б. Мұндай бекіту бюджет жүйесіндегі табыстар мен шығыстар арасындағы орынсыз теңсіздіктің күшеюіне әкелер еді.

Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидаларына келесілерді жатқызуға болады:

• тиімділік және орындылық;
• аймақтық саясаттың жалпы мемлекетгік макроэкономикалық саясатқа сай болуы;
• салықтық баламалылық.

Салықтардың белгілі бір билік деңгейіне  бекітілуі бюджеттік қамтамасыздандырылу деңгейлерінде теңсіздікке келіп, аймактық бюджетгер жүйесін тұрақсыздандырады.

Бюджеттік реттеудің  мұндай түрін қолданғанда жергілікті органдары мемлекеттік салық қызметіне қатысу мүмкіндігінен айырылып, мемлекет салықтарынан дайын түсімдердің белгілі бір бөлігін ғана алады. Мұндай жүйе кезінде аймактар мемлекеттің салық саясатының нәтижелеріне мүлдем мүдделі деп айтуға болмайды. Керісінше, салықтық түсімдер өскен сайын, сол аумақтық бірлікке арналған абсолютті мөлшері де түседі. Бірақ олардың мүдделігі «енжар» болып келеді. Бұл жағдайда мемлекет пен аймақтар арасындағы қатынастар болып, аймақтар өздеріне аударылған қаражаттарын алумен ғана шектеледі.

Республикада 1996 жылдың аяғынан  бастап жүргізіліп келе жатқан аймақтық саясат тұжырымадамасына сәйкес бюджеттер арасындағы бөлуге бірыңғай ұзақ мерзімді нормативтер негізінде өту қарастырылған. Бірыңғай тәсілдеме барлык аумақтар үшін бірыңғай нормативтік аударымдарды белгілеуді емес, бірыңғай әдістемені жэне оларды есептеудің бірдей қағидаларын қолдануға негізделген. Бұл барлық аумақтардың ерекшеліктерін, олардың қаржылық-ресурстық әлеуетін ескеруге мүмкіндік береді.

Жоғарыда  аталып өткен себептерге сәйкес салықтарды бекіту әдісі жергілікті бюджеттердің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етпейді. Сондықтан да табыстық түсімдерді бөлу кезінде салықтарды бекіту әдісін салықтық үлестік бөлу әдісімен үйлестіре отырып қолдану керек деп ойлаймыз.