Бюджеттің экономикалық тиімділігі

Бюджеттік механизмнің  жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес элементтерден қалыптасады. Мысалы, ақша қаражатта жұмылдыратын бюджеттік механизм салықтық және салықтық қаржы ресурстар түсетін әдістермен сипатталады және өздер әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша құнға салық, акциз мүлік салығы және т.б.) іске асырылады. Мекемелер, кәсіпорынмен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формар арқылы іске асырылады. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік мен қайта бөлу механизмі бюджет жүйесінің сәйкестік буындары бюджет қаражаттарының белгілі бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әр түрлі әдістерімен сипатталады.

Бюджеттік механизмнің  әр құрылымдық буыны мен элементіне өздерінің орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері  тән. Бірақ, бюджеттік механизмнің  буындары мен элементтері өздерінің  қатыстылы дербестігіне қарамай  біртұтас болып қызмет атқарады, яғни барлық құрылымдық буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизмнің бірыңғай іс-әрекеттін қамтиды[8,16б].

Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік  механизмді белсенді түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурстар түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл аткарады. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында экономиканы басқарудың құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық құжат, экономикалық тұтқа және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.

 

 

 

1.2 Мемлекеттік бюджеттің  құрылымы 

 

 

 

Қазақстанның бюджетінің негізгі болып республикалық бюджет есептелді. Республикалық бюджет мемлекеттік кірістер мен шығыстардан құралады.

Мемлекеттік кірістер –  бұл мемлекеттің басқару органдарын және мемлекеттік кәсіпорындарды қаржы  ресурстарын құрауға байланысты жүргізілетін қаржы қатынастардың  жиынтығы.

Мемлекеттік кірістердің  құралу көздерін 2 топқа жіктеуге болады:

1. ішкі кірістер – бұл осы елдің ішінде жасалын ұлттық табысты айтамыз.
2. сыртқы кірістер – бұл мемлекеттік қарыз ретінде алынған басқа елдің ұлттық табысының бір бөлігін жатқызамыз.

Мемлекеттік кірістерді жұмылдырудың келесі әдістері бар:

1. салық салу;
2. қарыз алу;
3. ақша эмиссиясы.

Жоғарыда    айтылған    әдістерден басқа мемлекеттерден кірістердің басқа да көздері бар:

1. салықтық емес түсімдер;
2. экспорттық және импорттық операциялардан түсетін 
   түсімдер;
3. Мемлекеттік объектілерді сатудан немесе жекешелендіруден, жалға беруден түсетін түсімдер және т.б.

Салық - мемлекеттік  кірістердің негізгі көзі ретінде. Салық - бұл заңмен бекітілген міндетті түрде белгілі бір мөлшерде, белгілі уақытта мемлекетке төленетін ақшалай төлем. Мемлекеттік бюджетке салықтардан басқа алымдар мен баж салығы түседі.

Алым (жинақ) - бұл бір мақсатқа бағытталған заңды және жеке тұлғаның мемлекетке атқарған қызметтері үшін төленетін төлем.

Баж салығы - бүл заңды және жеке тұлғаның құжаттарды алу үшін төлейтін ақшалай төлемі. Оның екі түрі бар:

1. кеден баж салығы - бұл тауарларды мемлекеттік кеден шекарадан өткізген кезінде төленетін ақшалай төлем.
2. ішкі мемлекеттік баж салығы - бұл заңды және жеке 
   тұлғалар заңды күші бар құжаттарды алған кезде мемлекетке 
   төлейтін ақшалай төлем.

Салықтың  үш атқарымы бар:

1. фиксалдық - мемлекеттік қазынаға ақшаның түсуін 
   қамтиды;
2. реттегіш - мемлекет бір салық енгізіп, басқа салықты алып   тастап,   экономиканың   жекеленген   сапасын   және мемлекеттің жалпы экономикасын реттеп отырады;
3. Қайта бөлу - заңды және жеке тұлғаның табысының 
   жартысын мемлекеттің пайдасына өткізу.

Салық ставкасы - салық мөлшері. Салық ставкасының 
келесі түрлері бар:

1. қатаң - ақшалай түрде бекітілген мөлшерлеме;
2. пайыздық - пайыз түрде бекітілген мөлшерлеме.

Пайыздық  мөлшерлеме өз кезегінде келесі түрлерге бөлінеді:

• Пропорционалдық   -   өзгермейтін   салық   мөлшерлемелері;
• Үдемелі - табыс өскен сайын, салық пайызы өсіп отырады;
• Регрессивтік - табыс өскен сайын, салық пайызы 
  төмендеп отырады.

Салық төлеу  жолдары:

1. мағлұмдамалы - салықты мағлұмат бойынша төлеу;
2. патент бойынша - бұл белгілі бір тауарды сатуға және қызметті көрсетуге кұқық беретін арнаулы құжат;
3. төлем ақысының дерек көзі - салықтың төлемақысының дерек көзінен алынуы;
4. бір жолғы талон ретінде - базардағы сатушының сауда орнына төлеген кезде пайдаланады.

Салық санкциялары - бұл салық заңын бұзушыларға 
қарсы қолданылатын шара [9,42б].

 

1.  Кесте – 2007 жылдың республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы

 

Түсімдердің атауы	млн. теңге	%
ТҮСІМДЕР	722034	100,0
КІРІСТЕР	649000	89,9
Салықтық  түсімдер	603396	93,0
Соның ішінде:
Корпоративтік табыс салығы	272632	45,2
Қосылған  құнға салынатын салық	222161	36,8
Акциздер	6019	1,0
Салықтық  емес түсімдер	39348	6,1
Капиталмен  жасалған операциялардан алынатын кірістер	6256	0,9
АЛЫНҒАН РЕСМИ  ТРАНСФЕРТТЕР	57630	8,0
КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ	15404	2,1

 

Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады. Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі—салықтық емес түсімдер және капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер.

Мемлекеттік шығыстар - бұл мемлекеттің жұмыс істеумен байланысты ақша шығындары. Экономикалық санат ретінде олар коғамдық өндірісті дамытып, жетілдіру, қоғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін бөлумен және тұтынумен байланысты экономикалық қатынастарды білдіреді.

Мемлекеттің шығыстары - мемлекеттің қаржы саясатының маңыздьт қүралы, оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға байланысты болатын қаржы қатынастарының бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының ерекшелігі, ол қызметтің тек мемлекеттік аясының қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, басқару, қорғаныс және т.б. атқарымдарымен тікелей байланысты[10,16б].

Мемлекеттің шығыстары қаражаттарды ең жоғары тиімділікпен пайдаланған жағдайда мемлекеттік қажеттіліктерді неғұрлым толық қамтамасыз етуі тиіс. Осыган байланысты шаруашылық жүргізудің ерекшеліктерімен анықталатын мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың екі әдісі бар:

1. шаруашылык есептегі кәсіпорындар мен ұйымдарды қаржыландыру - меншікті ресурстар, банк несиелері есебінен және жетіспеген бөлігі бюджет қаражаттары есебінен қаржыландырылады.
2. сметалық-бюджеттік қаржыландыру. Сметалық тәртіппен ерекше құжаттардың (сметалардың) негізінде әлеуметтік-мәдени шаралар, мемлекеттік билік пен басқару органдарын   ұстау,   қорғаныс   шығындары   қаржыландырылады.Сметалық тәртіппен қаржыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджеттік деп аталады.

Бағдарламалар мен шараларға, халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге және басқа  мақсаттарға берілетін нысаналы мемлекеттік қаржылық көмектің нысаны - бюджеттік қаржыландырудың мынадай нысандары қолданылады:

1. демеу қаржылар кезінде ақша қаражаттары қайтарусыз тәртіппен бюджет пен бюджет қорларынан кәсіпорындар мен ұйымдардың зияндарын жабу үшін, сонымен қатар төменгі бюджеттерді баланстау үшін бөлінеді. Бұл нысан ауыл шаруашылығы өнімінің бағаларындағы айырманы өтеу, жеке өнімдер мен тауарлардың әлеуметтік-қолайлы бағаларын қолдау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтың зияндарын жабу, театр, ойынсауық басқадай ұйымдардың шығындарын ішінара етеу түрінде жүреді.
2. субвенциялар    -    халықты    әлеуметтік    қолдауды қамтамасыз  ету   жөніндегі   бағдарламалар   мен   шараларға және басқа мақсаттарға мемлекеттің қаржы көмегінің саны. Мақсатты пайдалануы бұзылған жағдайда қаражаттар қайтарылуға жатады.
3. субсидиялар - үлестік негізде белгілі бір шараларды  қаржыландыруға  бюджет  есебінен  ақша  және  заттай нысандағы жәрдемақылар.

Аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдайда) трансферттік қаржыландырудың түрін қабылдайды. Трансферттер деп кең мағынада бюджеттен белгілі бір қажеттіліктерді қаржыландыру үшін қаражаттарды қайта бөлу кезінде оларды өтеусіз жэне қайтарусыз беруді айтады.

Ал, жаңа Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеттік құрылымда  қалыптасады. Құрылымға келесі бөлімдер кіреді:

1)   кірістер:

• салықтық түсімдер;
• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капитал сатудыц түсімдері;
• ресми трансферттер түсімдері.

2) шығындар;

3) операциалық қалдық;

4) таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді етеу;

5) қаржы активтер операциялары бойынша қалдық - қаржы активтерді сатып алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;

6) бюджет тапшылығы (профициті);

7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану) - займдар түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.

Жоғарыда келтірілген құрылым бойынша бюджеттің бекітуі мен оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті, қайырылмайтын төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін ақшалар келтіріледі. Және де ресми трансферттерден басқа кірістерде мақсатты арнаулары болмайды.

Бюджет шығындары маңында  қайырылмайтын негізде бөлінетін  бюджеттік құралдар алынады. Олар мемлекеттік  мекемелерінің іс-әрекетін қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты іске асыруға қажетті тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатып алу, жеке тұлғаларға ақшалы төлемдер мен заңды тұлғаларга субсидиялар беруге пайдаланады. Бюджет шығындарына ресми трансферттер де жатады, себебі олар бір бюджеттен басқа деңгейдегі бюджет пен Ұлттық қорға төлейтін төлемдер.

Бюджет кірістері  мен шығындары арасыңдағы айырмасы операциялық қалдық (сальдо) деп аталады. Бұл арада, егерде бюджет шығындары кірістерінен асып түссе, онда теріс операциялық қалдық болады, ал кері болса - онда оң операциялық қалдық болады[12,47б]. Теріс операциялық қалдық жіберіледі, егерде бюджет шығындарына даму бюджеттік бағдарламалар болса, бірақ оның шекті көлемі мемлекеттің ортамерзімді фискалдық саясатпен анықталады.

Қазіргі уақытта ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса бюджеттік несие беру арқылы бюджеттік несиелендіру де пайдаланады. Мұндай несиелер қайтару және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алынады. Сондықтан, бюджет несиелері банк несиелері мен бюджеттік қаржы беру арасынан орын алады. Осыған байланысты бюджет құрылымында бюджет несиелері мен оларды өтеу арасындағы айырмасы арқылы есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген түсінік бар.

Мемлекеттің қаржы активтермен  мүліктенуге жұмсалған шығындар мен оларды өткізуден түскен түсімдер арасындағы айырмасы қаржы активтер операциялары бойынша қалдық (сальдо) деп аталады. Қаржы активтермен мүліктену маңында заңды түлғалар мен халықаралық ұйымдардан мемлекеттік меншікке қатысу үлесі мен құнды қағаздар сатып алуға жұмсалған шығындар табылады. Ал қаржы активтерді өткізуден алынған түсімдер болып мемлекеттік меншіктегі, мемлекеттік кәсіпорындардың оперативтік немесе шаруашылық басқарудағы заңды түлғалар мен халықаралық ұйымдардың қатысу үлесі мен құнды қағаздарын сатудан түскен бюджет кірістері табылады.