Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс

     Қолөнер: Қолөнер де жақсы дамыды: қыш өндірісі, ұсталық, зергерлік, тоқымашылық, шыны жасау, сүйек өңдеу, ағаш өңдеу.

IX-X ғ.  ғ. Жетісуда күміс заттарды  шығару өндірістің негізі түріне  айналды. 

Сауда: Ортағасырлық қағанаттар Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Шығыс Түркістиан, Сібірмен сауда байланыстарын жасады. Саудада Тараз, Отырар, Сығанақ, Қоялықтың маңызы зор болды. Сауда қала дамуындағы маңызды факторлардың бірі. Сауда түрлері:

-Мемлекетаралық сауда.

-Қала мен оның төңірегі арасындағы сауда.

-Қала мен дала арасындағы сауда.

Исфиджаб, Отырар, Дех-Нуджикес қалаларында өткізілген жәрмеңкелерде

айырбас сауда болған. Отырар, Суяб, Таразда  соғылған қаңлы, тухус теңгелері  саудадад ақшының қолданылғандығын дәлелдейді.

     X-XII ғ. ғ. көшпенділермен шекаралас  қалаларда жәрмеңкелік сауда дамыды.

XI-XII ғ.  ғ. Исфиджабта матамен сауда  жасайтын арнаулы орны бар  керуен-сарайлар болды. 

   Қалалар және қала мәдениеті. 

   Қалалар:

-Ірі  су алқаптарының бойында;

-Сауда  керуен жолдарының бойында;

-Феодалодардың  ордалары мен бекіністер жанында пайда болған.

X-XII ғ.  ғ.-орта ғасырлардағы қала мәдениетінің  гүлденген кезеңі.

IX-XII ғ.  ғ. халық көп қоныстанған қала-Исфиджаб.

X-XII ғ.  ғ. Қазақстанның ең ірі қаласы- Исфиджаб.

Әр қала тәуелсіз өмір сүрген және өз билеушілері  болған:

Керминкент билеушісі-кутегин-лабан.

Барысхан  билеушісі-манап немесе барысхан тебіні.

Науакент  билеушісі-яланшах.

Семекна билеушісі-инал-тегін. Әр қала билеушісінің өз әскері, өз теңгелері болған.

Ортағасырлық  қалалардың міндеттері:

-Әкімшілік басқару орталығы

-Қолөнер, сауда орталығы.

     Қала  халқы негізінен егіншілік, қолөнер, саудамен айналысты. Тараз қаласы-«саудагерлер қаласы»; Суяб-«әр елдің саудагерлері кездесетін, ал халқының жартысы саудамен айналысатын қала» атанды. Исфиджаб-«әлем  саудагерлерінің қазба байлықтарының қайнар көзі» атанды.

   Қала  аудандары.

-Цитадель-қала  билеушісі тұратын әкімшілік  аудан.

-Шахристан-бай-шонжарлар,  дін қызметкерлері, әскер басшылары  тұратын орталық аудан.

-Рабад-қолөнершілер, саудагерлер, егіншілер тұратын  шеткі аудан. IX

XII ғасырларда  сауданың дамуынан рабадтар ұлғайды. 

     Орта  ғасырдағы қалаларда қамал орталық  орын болып саналған. Оңтүстік Қазақстан, Сырдария (Яксарт, XVI ғасырдан бастап Сыр  аты қайта берілген) алабында қалалар  көптеп салынған.

Жетісуда  екі тарихи-мәдени аудан болған:

   -Оңтүстік-Батыс  Жетісу (Шу, Талас аңғары)

   -Солтүстік-Шығыс  Жетісу (Іле алқабы). Жетісу қалаларын алғаш

сипаттағна  қытай тарихшысы, буддист Сюань  Цзянь (630 ж.).

      Қазақстанның  оңтүстігінен 25 қала орны (VI-IX ғ. ғ.) табылды:

     Исфиджаб, Будухкет, Отырар, Шауғар, т. б.

Жетісудың оңтүстік батысында 27 қала болған деп  болжайды: Тараз, Құлан, Атлах, Жамукет, Мерке, т. б.

     VI-XII ғасырлардағы Іле және Талас  Алатауы бойындағы тұрақты елді-мекендер-қыстақ (қышлақ). IX-X ғасырларда Жетісудың  солтүстік шығысында 12 қала, XI-XII ғасырларда 70 қала болған (Ж. баласағұн «Құтты білік»).

     Исфиджаб (Сайрам XIII ғ.)-Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі және сауда, діни орталық. 1700 рабады болған (Әл-Макдиси). Қожа Ахмет Яссауидің туған қаласы. Қытай деректерінде «Ақ өзен бойындағы қала» атанған.

     Отырар (Фараб, Тарбан, Турар)-ең ірі қалалардың бірі, әкімшілік, сауда, қолөнер, мәдениет орталығы. XX ғасырдың 70-80 жылдары қаланың  орны қазылып, «аспан астындағы мұражай» атанды. Отырар моншасы еден астымен  жүргізілген су құбырымен жылытылды. Әб Насыр Әл-Фарабидің туған қаласы.

     Тараз (Талас) –ең ірі саяси, экономикалық, мәдени орталық. Деректерде «көпестер  қаласы» және «Даңқты әрі ізгі ниетті түрік-чаруктардың қаласы»  атанған. Қараханидтер мен қарлұқтар  тұсындағы ең бай қала.

     Баласағұн (Ақтөбе)-шу өзені бойындағы мәдениет пен өнердің көптеген өкілдерін  өрбіткен жер. (М. Қашқари, Ж. Баласағұн). Баласағұн-V-VII, VIII-IX, X-XII ғасырларда өсу-өзгеру кезеңдерін бастан кешірген көп қабатты  қала.

     Іле өзені аймағында X-XII ғасырларда 56 қала болған. Ірі сауда орталықтары-Екіоғыз (Эквиус), Қоялық, Талхиз (Талғар) қалалары. Араб тарихшылары Ертіс бойында 16 қыпшақ қалаларының болғандығын жазады. Сарысу өзені бойында-Орда, Жезді өзені бойында-Бесқамыр қаласы орналасқан.

Қала  құрылысындағы өзгерістер:

X-XII ғ.  ғ.-қалаларда ислам дінінің енуіне  байланысты мешіттер пайда болды. 

Осы кездегі  қалалардағы жаңа құрылыс түрінің  бірі-шығыс моншасы (Тараз, Отырар, Иассы  моншалары).

X-XII ғ.  ғ. тұрғын үйлер бір-бірімен  байланысты қатар салынғын 3 бөлмеден тұрды. Бұл үйлер «қоржын үйлер» деп аталған (Құйрықтөбе). Бөлмеде еденге орнатылған дөңгелек немесе тік бұрышты темір ошақ болған. Ошақ өсімдік және геометриялық өрнектермен безендірілген.

Ташнау-лас  суды ағызуға арналған құбыр (XII ғ).

Терракота-ғимараттарды өрнектеуге арналған оюланған кірпіш.

     Діні.

Ежелгі  түріктердің діни сенімдері әр түрлі  болған:

Көкке-Тәңірге  табыну.

Жерге-Жер-Суға табыну.

Отбасы  және балалардың қамқоршысы Ұмай-Анаға  табыну.

Отқа  табыну.

Шығу  тегін белгілі бір аңмен байланыстыратын тотемге табыну белгілері де кездескен.

     Зороастра дінінің ескерткіштері Сырдария өңірінен табылды. Ерте орта ғасырларда будда дінін таратудағы негізгі  міндетті соғдылар атқарды. Түріктерде буддизмнің таралуын олардың отырықшылыққа  көшуімен байланыстырды.

     VIII-IX ғ. ғ несториандық бағыттағы  христиан діні оңтүстік Қазақстан  мен Жетісуда кең тарады. Нестори  уағызы: «Христос құдай емес, адам. Ол құдайдың жердегі өкілі,  қасиетті рух иесі». 431 жылы Несторидің  ілімі Эфес соборында айыпталып,  несориандықтарды жазалау басталды. Бұл бағытты жақтаушылар Иранға қашты. Сириялық көпестер мен кәсіпкер-христиандар Константинопольге сауда жасау құығынан айырылып, Шығысқа кетті. Олар несториандық бағыттағы христиандықты таратты.

     Манихейлік  дінді соғдылар таратты. Бұл дін-зороастризм мен христиандықтың қосындысы. Самарқанда манихейлік басшының рецензиясы болған. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда отырықшылар арасында манихейлікті жақтаушылар көп болды.

     VIII-IX ғ. ғ. Оңтүстік Қазақстан халқын  мұсылмандандыру оқиғалары туралы деректер сақталған. 893 жыл-Исмаил ибн Ахмад Таразда алып, қаладағы бас шіркеуді мешітке айналдырды.

     X-XII ғ. ғ.- ислам қыпшақтар арасына тарады.

   IX-X ғ. ғ. жерлеу дәстүріне өзгеріс  енді. Жерді қазып, шикі кірпіштен

қаланған  сағанаға жерледі. Мәйіттің басын солтүстік-батысқа, бетін оңтүстікке қарату дәстүрге айналды. 
 
 
 
 
 
 
 

    

                   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

              2. 3. XVI-XVII ғғ. қазақ халқының мәдениеті

     Сабақтың  мақсаты:

     Білімділік: XVI-XVII ғғ. қазақ халқының мәдени даму деңгейімен, олардың тұрмыс-тіршілігіндегі, салт-дәстүріндегі ерекшеліктерімен таныстыру.

     Дамытушылық: ұлттық мәдениетке деген қызығушылықты  оята отырып, оқуышылардың бойында  ізденгіштік, шығармашылық, танымдық қабілеттерін ашу.

            Тәрбиелік: ұжымшылдыққа, достық пен татулыққа тәрбиелеу, ел тарихы мен мәдени мұраларға деген сүйіспеншілікті арттыру.

     Сабақтың  түрі: сайыс сабағы.

     Сабақтың  әдісі: топпен жұмыс, шығармашылық ізденіс, көркемсурет топтамасы, кестелер, теледидар, үнтаспалар., дық қабілетін дамыту.

   Сабақтың  көрнекілігі: ұлттық мәдениет ескерткіштері

   Сабақтың  барысы:

Өткен материалды пысықтау мақсатында «Қазақ халқының ұлттық мәдени мұралары» топтамасын көрсету арқылы сұрақтарға жауап  алу.

Оқушылар  екі тоқа бөлінеді, екі оқушы мұғалімге  көмекші міндетін атқарады.

   Ширату  кезеңі. Алдымен екі топқа ширату сұрақтары қойылады. Жауап

ойланбастан берілуі керек. Көмекші оқушылар кім қанша сұраққа жауап бергенін есептейді.

     1-топқа: 

Киіз  үйдің төбесі-шаңырақ

Жүннен тоқылған бұйым-алаша

Жазғы сырт киім-шапан

Келіншектің бас  киімі-сәукеле

Киік терісінен тігілген киім-жарғақ

Қыстық қоныс-қыстау

Уық үстінен  тартылған бау-басқұр

Ешкі терісінен  тігілген жұмсақ аяқ киім-мәсі

Жылқы сүтінен  жасалған сусын-қымыз

Қазақша жылдың басы қай ай-наурыз

Қой және сиыр сүтінен  жасалатын тағам-құрт

Екі шекті, ұзын мойынды музыкалық аспап-домбыра

Ұзатылып бара жатқан қыздың қоштасарда айтатын әні-сыңсу

Қой сүйегімен  ойналатын ойын-асық

Күйеу жігіттің қыздың ауылына жасырын келуі-ұрын

   2-топқа:

Киіз үйдің  қабырғасы-кереге

Жүннен басылған, жерге жайылатын төсеніш-киіз

Қазақтың қыстық кіиімі-күпі

Әжелердің бас  киімі-кимешек

Түйе сүтінен  жасалған сусын-шұбат

Айран дайындалатын ыдыс-күбі

Жастардың бас  қосатын жері-алтыбақан

Келінге ғана айтылатын  ән-беташар

Құдаларға берілетін  сый-киіт

Жазғы жайылым-жайлау

Қыстық бас  киім-тымақ

Қазақша жыл  басы-тышқан

Тойда айтылатын  ән-тойбастар

Айттырылған қыз-қалыңдық

Мойыны имек аспап-қобыз

Байбөрінің баласы-Алпамыс.

     2.2. Сайыс «Не? Қайда? Қашан?»

     Тақтада «Аталар мұрасы асыл қазына» деген  атпен 3 қалташалы кесте ілінген. Қалташалар қызыл, сары, жасыл түсті. Қызыл түсті-әдебиет пен өнер, сары түс-салт-дәстүр, жасыл түс-тұрмыс саласына байланысты сұрақтарды қамтиды.

     Көмекшілер  қоржыннан қызыл, сары, жасыл түсті  асықтың бірін іліп алады, қай  түс шықса сол қалташадағы  сұрақ оқылады. Ойлануға бір минут уақыт беріледі. Дайын оқушы ортадағы қамшыны көтереді, қай топ бірінші көтерсе, сол топ жауап береді. Ойын осы ретпен жалғасады.

        Әдебиет пен өнерге қатысты  сұрақтар:

Жиренше туралы не білесің? Оның бір әңгімесін  айтып бер.

Батырлар  жыры деген не? Бір жырдан үзінді оқы.

Әлеуметтік, салттық, лирикалық поэмалар жайлы  не білесің?