Салықтан жалтарыну себепетрі мен оны шешудің жолдары

Салық салу аясындағы  мемлекеттің құқықтық және т.б. жағдайларына тоқталатын болсақ, оның айрықша мәртебесі бар екенін байқаймыз. Салықтық құқықтың және салықтық құқықтық қатынастардың (әсіресі материалдық салықтық құқықтық қатынастардың) мықғымас субьектісі ретінде көрініс табатын мемлекет салық салу аясындағы заңдылықтың жалпы сақталуын қамтамасыз етуге міндетті.

Сонымен қатар мемлекеттің  мүдделі іс-қимылы материалдық салықтық қатынастың субьектісі ретінде жүзеге асырылса, оның айрықша уәкілетті  салық органдары бұл жерде  тек мемлекеттің өкілі ғана б.т. Сондықтан мемлекет екі тарапқа  да, яғни салық төлеушілергеде, мемлекеттік уәкілетті органдарға да, өктемдік көрсете отырып, олардан өзін алшақ ұстайды. Осындай жәйттер оның заң шығарушы субьект екенін білдіреді және заңның орыындалуына аса мүдделі екенін көрсетеді [21, 11 б.].

Егер салық заңы мүлтіксіз орындалса,онда салықтардың дер кезінде және толығымен мемлекет кірісіне түсетіні белгілі. Ал салықтар мемлекет кірісне толығымен және уақытылы түскен жағдайда салық заңдарының орындалуы мен тиімділігі ашық және айқын көрініс табады.

Ешбір салық төлеуші салықтарды өз бетімен дербес және патриоттық-азаматтық сана-сезіммен төлеуге ешқашанда белсенділік танытпайтыны белгілі.Алайда салық төлеуден ешкімнің қашып құтыла алмайтыны да баршаға мәлім.салық төлеушінің салық заңдарының әмірлі талаптарын орындамауы немесе қалай болса солай орындауы заңның бұзылуына әкеп соқтырады. Оның үстіне салық органдарының құқыққа сай емес әрекеттері, банк мекемелерінің салық заңдарының өздеріне тиесілі бағыттағы талаптарын орындамаулары да заңға қайшы, кінәлі іс-қимылдар болып саналады.

Осы орайда салық заңдарының бұзылуы өз салықтық міндеттемелерін  тиісінше орындамаған немесе мүлдем орындамаған салық төлеушілердің, салық заңдары арқылы өздеріне жүктелген  міндеттерді орындамаған банк мекемелері мен басқа да қаржылық-кредиттік органдардың, сондай-ақ салық төлеушілерге және басқа да субьектілерге қатысты уәкілетті салық органдарының және олардың лауазымды тұлғаларының құқыққа сай емес әрекет-қызметтеріне байланысты салық заңдарының әмірлі талаптарын ойдағыдай атқармаулары сипатында көрініс табады.

Егер құқыққа қарсы  осындай әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) құқық бұзушылық деп атасақ, онда құқықты бұзушы іс-әрекет, яғни құқықтық нормалардың талаптарына қарама қарсы келетін әрекет деп түсіндіруге  болады.

Демек құқықты бұзушы тұлға құқық нормаларының талаптарына орай өзіне жүктелген міндеттер мен шектеулерді орындамайтын тұлға б.т. Сонымен, салықтық құқықтық бұзушылық-салықтық қатынасқы салық заңдарының нормаларымен белгіленген өдеріне қатысты міндеттерді тиісінше орындамауларына не мүлдем орындамауларына байланысты тиісті заң актілеріне заңи жауапкершілік көзделген құқыққа қайшы, кінәлі әрекет не болмаса әрекетсіздік болып сипатталады [22, 15 б.].

Салықтық құқық бұзушылықтың басқа да құқық бұзушылықтары  сияқты өзіне тән белгілері мен құрамы болады.

Салықтық құқық бұзушылық  белгілеріне:

- жиі көрініс табуына байланысты қоғамға қауіптілігі;

- құқыққа қайшылығы (қарсы);

- кінәлілігі;

- зардап-залалдың (зиянның) болуы;

- құқыққа қайшы әрекет пен оның нәтижесі (салдары) зардапты зиян және олардың арасындағы себептік байланыс;

- құқыққа қайшы, кінәлі әрекеттің(әрекетсіздіктің) жазалануы, яғни теріс әрекеттің жазалану жатады.

Салықтық құқық бұзушылықтар тек мемлекеттің салық жүйесінде  тікелей бағытталған құқық бұзушылықтар болып саналады. Алайда салықтық құқық бұзушылықтарға тек салық төлеуші тарапынан жасалған құқыққа қайшы әрекеттеді ған жатқызуға болмайды.

Құқыққа қайшы іс-әрекеттердің нақтылы бағыт-бағдарларына байланысты салықтық құқық бұзушылық мынадай  түрінде көрініс табады:

- салықтар жүйесіне (салық салу жүйес і(қарса құқық бұзушылықтар;

- салық төлеушілердің экономикалық мүдделеріне, құқықтары мен бостандықтарына қарсы құық бұзушылықтар;

- салық төлеушілердің салықтық міндеттерін орындауға кепілдік беретін жүйеге қарсы құық бұзушылықтар.

Құқыққа қайшы іс-әрекет салық заңдары нормаларының әмірлі талаптарын орындамау б.т. Салықтық құқық бұзушылықтың келесі белгісі  кінәлілігі құқық бұзушы тарапынан  қасақана немесе абайсыз жасалған іс-әрекетке оның тікелей психикалық қатыстығын білдіретін белгі болып есептелінеді [23, 16 б.].

Салықтық құқық бұзушылықтың нәтижесінде мемлекетке зиян (залал) келтіретіні көпшілікке белгілі.

Қандай болмасын салықтық құқық бұзушылықтың зиянды-зардапты салдары болатындықтан, оларды материалдық  ауыртпашылығы бар және салық салу аясындағы құқықтық тәртіпті бұзу түріндегі зияны бар салықтық құқық бұзушылықтар деп бөлген дұрыс болады.

Қорытынды

 

Мемлекет салық органдары  алдына жұмыстың тиімді әдістерін қолдану  арқылы мемлекеттік қазынаның толтырылуын  қаматамасыз етуді мақсат етіп қойды. Бұл мақсаттың маңызы мен мәні бюджетке қаржы-қаражаттарының үнемі қажеттілігінде және де ол мәселе қаншалықты дұрыс шешілсе, соншалықты бюджет жағдайы жақсы болады.

Диплом жұмысында ғылыми жолмен қазіргі салықтан жалтарынудың себептері көрсетілді. Сонымен қатар салықтық жалтарынуды болдырмаудың басты көзі ретінде салықтық бақылауға-қаржылық бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде түсінік берілді, оның айрықша ерекшеліктері мен ұйымдастырылу қағидасы, әрекет ету сферасы және бақылау объектісі анықталды.

Салықтық бақылаудың құқықтық базасы талданған, оның қарсылықтарға  әлсіздігі, жетілмегендігі, салықтар мен  салықтық әкімшілік бойынша заңдық және нормативтік актілердің тұрақсыздығы, сонымен бірге салықтық құқықтардың  азаматтық және басқа саладағы құқықтармен сәйкессіздігі көрсетілген. Салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырылу құрылымының жетілмегендігі, әдістемелік қамтамасыз етудегі кемшіліктері, ақпараттануының даму деңгейінің нашарлығы көрсетілген.

Жамбыл облысы Байзақ ауданы бойынша салық басқармасымен жүргізілген салықтық бақылау тәжірибесі зерттеліп, салық басқармасының жұмыстарын ұйымдастырудың кемшіліктері көрсетілген және бюджетке түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдердің түсуін бақылаудың әдістері мен нысандарын жетілдірудің жолдары ұсынылды.

Зерттеу материалдарын  негізге ала отырып, автор төмендегідей қорытындыға келді:

- салықтарды бекітуші және олардың төленуін реттеуші заңдық және нормативтік актілер жеткілікті дамымаған. Бұл: а)заңдар мен олардың жеке бір нормаларының жетілмегендігімен; б)құқықтық нормаларды дұрыс түсінуге апаратын анықтамалардың анық еместігімен; в)заңдар мен заңдық актілердің келістірілмегендігімен; г)салықтық бақылау тәжірибесінің негізінде қабылданған заңдық және нормативтік актілердің жоқтығымен байланысты;

- көрсетілген сәйкес келмеушіліктер салық төлеушілердің құрылып жатқан салық жүйесіне деген жақсы емес көзқарасын тудыруы мүмкін. Осы сияқты жағдайлар салықтық бақылау кезінде анықталатын көптеген салықтық құқық бұзушылыққа және де ірі көлемдегі айыппұл санкцияларға әкеп соғады;

- қалыптасып жатқан салық жүйесіне деген салық төлеушілердің жағымсыз қатынасы салықтық бақылау субъектілері мен салық төлеушілердің арасында айтарлықтай қарама-қайшылықтарды және жаппай салық төлеуден жалтаруды туындатады. Сонымен бірге, салықтық бақылау субъектісі ұйымдастырылуы мен әдістемелік қамтамасыз етілуі, салықтық құқық бұзушылықтарды анықтаудың және алдын алудың жаңа жолдары мен әдістерін жасау және енгізу салық органдарына салық заңдарын бақылауда талап етіп отырған деңгейден елеулі қалып отыр;

- салық органдарының вертикалдық қатаң бағынушылығы мен аймақтық және жергілікті салық Басқарматерінің құрылымдық аппаратының таңдау еркіндіктері арасында қарама-қайшылықтар бар. Бұл жоғары тұрған салық органдары мен төменгі тұрған салық органдарының әдістемелік басқару, кадрларды дайындау және қайта даярлау, бақылау жұмысын ұйымдастырудың болашағы бар бағыттарын таңдау, жақсы жұмыс тәжірибесін енгізу жағынан өзара қарым-қатынасына кері әсерін береді;

- салық қызметінің ұйымдастыру жұмысын мақсаттық бағытталған даму мен материалды-техникалық базасын күшейтусіз әрі қарай дамыту мүмкін емес;

- бүгінгі таңда ақпараттық жүйелердің қолдану облысында жасалуының бірыңғай тұжырымдамасы жоқ. Ақпараттанудың бүкіл ақпараттық жүйесінің өзара байланысы сияқты оның әр түрлі деңгейдегі байланыстарының жұмыстары, өңдеу, жеткізу мәселелері теориялық жеткілікті қамтылмаған. Ақпараттық жүйе салық қызметінде бүгінгі таңда “төменнен жоғары”, “жоғарыдан төмен” жұмыс жасап жатқанымен атаулы талаптарға сай емес;

- қазіргі кездегі ҚР салық қызметінің жұмысын бағалаудың жетілдірілген нысаны жоқ, қолданылып жатқан жүйе негізінен көлемдік (сандық) көрсеткіштермен базаланған.

Қазіргі уақытта ҚР салық қызметі жүйесінде салық органының жұмысын перспективалық және ортамерзімдік жоспарлау бойынша шектеу жоқ. Мемлекеттік салық қызметіне әр жыл сайын елімізде жүріп жатқан процестерге, салықтан жалтару сипаттамаларына, олардың орнына, сонымен бірге салық төлеушілердің жүріс бағыттарының үрдісіне терең талдау жасау негізінде салықтық бақылауды ұйымдастыру бойынша ұсыныстар мен бағыт-бағдарлар жасау керек [25, 17 б.].

Салықтан жаппай жалтару  салық органы жұмысының объективті және субъективті себептерден жетілмеуін, ел көлемі мен басқа да жағдайлар  салық органдарымен, басқа да көптеген сыртқы органдармен, бірінші кезекте, ақпарат алмасу мәселесі бойынша өзара қарым-қатынастың қажеттілігін көрсетті. Сондықтан да, салық органының басқа үкімет органдарымен, құқық қорғау органдарымен, басқару және банктік органдармен жүйелер аралық ақпарат алмасуының тәртібі мен нысанын заңның арнайы баптарымен бекіту керек.

Салық қызметін бағалаудың критериларын сапалық сипатта негіз  беріп қайта бағалау керек. Салық  органы жұмысының тиімділігін кешендік бағалау үшін салықтардың есептелуінің толықтық дәрежесін көрсететін жалпылама көрсеткіш қолданылуы керек. Ол салық төлеуші өзі есептеген есептеулер мен декларациялардағы салық сомалары салық салу базасының негізінде есептелуі керек сомаларды салыстыру жолымен анықталады. Нақты есептелген және есептелуге тиіс салық сомаларының қатынасы–аймақтағы салықтың есептелу коэффициентін береді.

Қорыта келгенде, Республикамыздағы салықтан жалтарынуға тосқауыл қою ретінде салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіріп дамыту арқылы, бүгінде ең өзекті мәселе, жалпы салық жүйесінің жақсаруына, сол арқылы еліміздің экономикасына, әлеуметтік жағдайына оң әсерін тигізетін шараларды кеңінен қарастыру керек. Атап айтқанда:

1. Салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындау барысындағы қателіктерінің себебін ашып, салық органдарының қызметіне қиындық туғызатын мәселелерді шешу;

2. Алдын-ала бақылау түрін дамытып, салықтық құқық бұзушылықтардың болуына жол бермеу немесе алдын алуға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру;

3. Бір мекеменің қайта-қайта тексеріліп, екіншісін елеусіз қалдыруды болдырмау;

4. Қаржы Министірлігі жанынан оқу орындарының оқытушы-ғылыми қызметкерлері мен салық инспекторларынан біріккен ғылыми-тәжірибелік кеңес құру, сол арқылы арнайы орта және жоғарғы оқу орындарындағы болашақ мамандарға тікелей осы заманғы салық маманы болып шығатындай етіп жағдай жасау;

Жалпы осыңдай өзгерістер салықтық заңмананы біршама оңтайландырып, бюджетке түсетін салықтық түсімдер біршама артады деп ойлаймыз. Және де осындай салықтық өзгертулермен қатар экономиканың дамуына серпін беретін салықтық ауыртпалықтарды жеңілдету керек, әсіресе қосымша құн салығын мейлінше төмендету керек.

Салық деңгейін төмендету, әрине, ол мемлекет күн көріп отырған табысының бір бөлігінен айрылу деген сөз, яғни мемлекеттік бюджетке түсіп отырған кіріс төмендейді. Егер мемлекеттің мүмкіндігі көтеретін болса, онда оның экономиканы жандандыруға тигізетін үлесі орасан зор. Біздің көзқарасымыз бойынша салықты төмендетудің тиімділігі өте көп. Оларды ретімен атап өтетін болсақ:

- экономикамызға инвестиция тартудың қолайлы климаты туады, ол экономиканың жан-дануына, серпінді дамуына және халықтың тұрмыс деңгейінің одан әрі көтерілуіне мүмкіндік туғызады;

- инфляцияның деңгейі төмендейді, яғни экономиканың бәсекелестік қабілеті артқандықтан тауар бағасы төмендеуі мүмкін;

- салықтан қашып отырған көлеңкелі экономиканың біраз бөлігі заңды түрде жұмыс істеуге кіріседі, ол бюджетке қосымша салық түсуіне мүмкіндік береді;

- жұмыс орындары көптеп ашылады. Салық экономикада ең маңызды орын алуымен қатар, макроэкономикалық реттеуде негізгі құралдардың бірі болып саналады. Сондықтан салық ставкаларын дұрыс белгілеп, салық саясатын орынды жүргізу ол экономика тұрақтылығының кепілі болмақ. Салық түрлеріне ставкаларды өзгерту мен экономиканың кейбір басымды салаларына салық жеңілдіктерін қарастырудағы мемлекеттің рөлі ол үкіметтің экономиканы реттеудің негізгі тетіктері ретінде саналады.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1 Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетне төленетін басқа да төлемдер” туралы заңы (Салық Кодексі) Алматы 2010 жыл

2 Қазақстан Республикасының  ”Бюджеттін жүйесі туралы” заңы, Алматы

2000 жыл

3 Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория: оқу құралы.-Алматы: экономика, 2004.-194 б.