Салықтан жалтарыну себепетрі мен оны шешудің жолдары

Салық қызметі органдары  салық тексеруін жүргізгенде  тексеру кезеңділігі, мерзімі, салық  тексеруінің актісін тапсыру  тәрізді шарттарды сақтауы керек.

Салық тексерулерінің мынадай түрлері бар:

а) құжаттық тексеру;

ә) рейдтік тексеру;

б) хронометраждық зерттеу.

Құжаттық тексеру камералдық бақылау, объектілер есебі бойынша  уәкілетті органдардың деректері  және салықтық бақылауды басқа да нысандарының деректері нәтижесі негізінде  жүргізіледі.

Құжаттық тексеру мына түрлерге бөлінеді:

а) кешенді тексеру–жылына 1 рет жүргізіледі, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша салық міндеттемелерінің  орындалуын тексеру;

ә) тақырыптық тексеру–салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілі бір және сол түрі бойынша жарты жылда 1 рет жүргізіледі.

б) қарсы тексеру-салық  тексеруі барысында салық төлеушілердің  жүргізілген операцияларының салық  есебінде дұрыс көрсетілгені туралы қосымша ақпарат қажет болған жағдайда, үшінші тұлғаға қатысты жүргізілетін тексеру. Бұл тексеру кезінде тексерілетін салық төлеушінің бастапқы құжатттары, есеп деректері сәйкес келетін құжаттармен және алынған материалдық құжаттардан сол қарсы тексеру жүргізіліп жатқан салық төлеушілерге бар деректер салыстырылады.

Салық тексеру мерзімі 30 жұмыс күнінен аспауы керек, бірақ  тексеру жалғастыру қажеттігі жағдайында 60 жұмыс күніне дейін ұзартылуы  мүмкін. Бұдан басқа ерекше күрделі  мәселелер туындалған жағдайда мына мерзімдерге ұзартылуы мүмкін:

• құрылымдық бөлімшелері жоқ заңды тұлғаларға 50 жұмыс күніне;
• құрылымдық бөлімшелері бар заңды тұлғаларға 80 жұмыс күніне.

Рейдтік тексеруді салық қызметі органдары жекелеген салық төлеушілерге қатысты мынадай мәселелер бойынша жүргізеді:

• салық төлеушілердің  салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы;
• фискалдық жады бар бақылау касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
• лицензия және өзге де рұқсат ету құжаттарының болуы;
• акцизделетін өнім өндіру, сақтау, сату ережелерін сақтау талаптарын орындауы т.б.

Құжаттық тексеруден айырмашылығы бұл тексеру бірден бірнеше салық төлеушілерде жүргізіледі.

Рейдтік тексеру нәтижесі салық органдары үшін өте маңызды  болып табылатын салық тексеруінің  актісімен рәсімделеді және оның нәтижесі бойынша бұзушылықтар анықталған жағдайда ол салық төлеушіге салық қызметі органының хабарламасы жіберіледі. Сондай–ақ әкімшілік жауапкершілікке тарту шаралары қолданылады [10, 68 б.].

Хронометраждық зерттеуді мәлімделген кіріс сомасы мен нақты кіріс және оны алумен байланысты шығындар арасындағы айырманы белгілеу мақсатында салық қызметі органы жүргізеді. Бұл зерттеу негізінен шағын бизнес  субъектілерінде өткізіледі. Бұл салық бақылауының маңыздылығы хронометраждық зерттеу өткізу салық тексеруіне жатқызылып және салық тексеру актісімен рәсімделетіндігінде, яғни оның нәтижесі бойынша салық сомасын есптеу жүргізілуі мүмкін.

Салық сомасын есептеу  нақты кіріс пен мәлімделген  кіріс сомасының арасынан алшақтық тапқанда жүргізіледі.

Хронометраждық зерттеу  кемінде 7 күнге белгіленеді. Бұл  зерттеу жылына 4 реттен артық жүргізілмейді.

Құжаттық, рейдтік тексерулер, хронометраждық зерттеу салық органының  арнайы журналында тіркелетін нұсқама  негізінде жүргізіледі. Онда мына мәліметтер көрсетілуі керек:

-салық органында тіркелген нұсқаманың тіркеу нөмірі, күні және оны берген салық органының атауы;

-салық төлеушінің толық атауы, тіркеу нөмірі, тексеру түрі, өткізу мерзімі;

-тексерушілердің аты- жөні, лауазымы;

-құжаттық тексеру тұсындағы салық кезеңі.

Нұсқамаға салық қызметі  органының бірінші басшысы қол қойып, мөрмен куәландырып, арнайы журналда тіркеуі керек.

Тексеру мерзімі ұзартылған жағдайда алдыңғы нұсқаманың нөмірі мен күні көрсетілген қосымша  нұсқама беріледі.

Салық төлеушілердің  қаржы шаруашылық қызметінің моноторингі салықтық бақылау нысандарының бірі болып табылады.

Моноторинг салық төлеушілердің  анық салық салу барысын анықтау  мен тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын қалыптастырудың  негіздемесіне талдау жүргізу, Қазақстанның қаржылық–валюталық заңнамасын және қолданылатын рыноктық бағаларды қадағалау мақсатында жүргізіледі.

Моноторингтің мынадай  екі деңгейі бар:

• республикалық;
• аймақтық.

Республикалық моноторингке жататын салық төлеушілер тізбесі  “Ірі салық төлеушілерге мемлекеттік  моноторинг енгізу туралы”Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 30 қазандағы № 1631 қаулысымен анықталған.

Қазіргі кезде осы  тізбе 500- ден астам салық төлеушілерді қамтиды.

Моноторингке жататын  салық төлеушілер міндетті түрде  салық қызметі органына салық  есептемесін тапсырады.

Салық қызметі органы оларды талдау барысында заң бұзушылық мәліметтерді тапса, оларды жою туралы хабарламаны салық төлеушіге жібереді немесе бақылау қорытындыларын құжаттық тексеру барысында қолданады.

Мемлекеттік бақылауды  жүзеге саыру үшін уәкілетті органдар трансферттік бағалар қолдануы мүмкін мәміле моноторингін жүргізеді. Моноторингке жататын тауарлар (жұмыстар, қызметтер) мәмілелер тізбесін, олардың бағаларының ауытқуын трвнсферттік бағалар қолдану кезіндегі бақылауды  жүзеге асыратын уәкілетті органдар анықтайды.

Салық төлеушілердің қаржы–шаруашылық моноторингі мемлекет тарапынан салық бақылауын жүргізудің ең маңызды тұтқасы болып табылады.

Фискалдық жады бар бақылау  касса машиналарын қолданудың ережесі  салықтық бақылау нысандарының бірі болып табылады.

Қазақстан аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру кезінде және қолма–қол ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет көрсеткенде тұтынушылар мен есеп айырысу міндетті түрде фискалдық жады бар бақылау–касса машиналарын қолдану және тұтынушы қолына бақылау чегін беру арқылы жүргізіледі.

Фискалдық жады бар бақылау–касса  машиналарын қолданбай жұмыс  жасайтын салық төлеушілерге мыналар  жатады:

• адвокаттар;
• шаруа (фермер) қожалықтары;
• арнаулы салық режимі шеңберінде жұмыс жасайтындар;

Фискалдық жады бар бақылау–касса машиналарын қолданбаса немесе бұзылса, тіркелмеген фискалдық жады бар бақылау–касса машиналарын қолданса, салық төлеушілерге 5–25 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Қазақстандағы  салықтан жалтарыну мәселелері  мен оларды шешудің жолдары

3.1 Салық салу шеңберіндегі мәселелер

 

Бүгінде еліміздің салық  жүйесі мен салықтары ұдайы және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең талаптары  мен өмір тынысына, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның мүдделері мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі [16, 21 б.].

Бүгінде, қоғамда маңызды  реттеушілік функция жүктелген  мемлекет аталған процесстерден  шеттеп қала алмайды. Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында үкімет табыстардың теңсіздігін  тегістеу міндетін атқарады. Қоғам  көлемінде табыстары бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады [17, 98 б.].

Еліміз тәуелсіздік  алғаннан бастап нарықтық экономикаға  бет бұрып келеді. Нарықтық экономика  ол экономикалық қатынастардың негізгі екі зандылығының әрекеттестігінен құралады, яғни нарықтық экономика сұраныс пен ұсыныстын бітпейтін өзара әрекеттестігімен сипатталады. Ал нарықтық экономиканы макро деңгейде реттеу тетіктерін жетілдіру туралы айтқанда осы нарықтың екі заңдылығын тыс қалдыру мүмкін емес. Сондықтан да нарықтық экономикада қандай жағдай болмасын реттеу механизмдері осы екі заңдылыққа сүйене отырып іске асырылады [18, 12 б.].

Сұраныс пен ұсыныстың әрекеттестігі нәтижесінде баға қалыптасады. Егерде нарықта ұсыныс тұрақты болып, сұраныс артатын болса, онда тапшылық пайда болады. Нәтижесінде баға көтеріледі. Ал сұраныс тұрақты болып, ұсыныс артатын болса баға төмендейді.

Осы сұраныс пен ұсыныс заңдылықтары негізінде кәсіпорынның нарықтағы ықпалы қалыптасады. Егер де қай кәсіпорынның тауарына сұраныс жоғары болса ол кәсіпорын нарықта өзінің лайықты орнын қалыптастырады, егер кәсіпорын тауарына нарықтағы сұранысы төмен болса ол нарықтан ығыстырылады. Егер макро деңгейде қарастыратын болсақ мемлекеттің әлемдік нарықтағы ролі де осы негізде қалыптасады, яғни мемлекеттің экспорттық тауарларына сұраныс артқан сайын оның кәсіпорындарының өміршеңдігін көрсетеді немесе керісінше. Ал оның өміршеңдігінің негізгі факторы тауар өндірудегі табыстың шығындардан басым болуы. Кәсіпорынның өміршеңдігін негізгі екі жағдайға байланысты қарастыру керек. Бірінші, өңдеу өнеркәсібі саласындағы кәсіпорындар, олардың өміршеңдігін негізінен бәсекеге қабілеттілігі анықтайды; екіншісі шикізат өндіретін кәсіпорындар, олардың өміршеңдігі өндірілген шикізат өнімінің сұранысына байланысты, яғни адам еңбегімен емес, табиғат қойнауынан алынатындықтан және де ол шектеулі болатындықтан бәсекеге түспейді.

Шикізат нарығында сұраныс пен ұсыныс икемділігі төмен, яғни оны өндіру көлемі шектеулі болғандықтан, сұраныстың артуы әлбетте үсыныстың артуымен жалғаспайды, нәтижесінде сұраныстың бағаға әсер ету дәрежесі жоғары болады. Сондықтан шикізат нарығында баға ауытқулар жоғары. Бағаның құлдырауымен жалғасатын сұраныстың төмендеуі жағдайында шығындарын жаба алмаған кәсіпорындар жұмысын тоқтатуға мәжбүр болады. Сол себепті шикізат саласындағы кәсіпорындардың тәуекелділігі жоғары.

Ал дайын өнім нарығында  сұранысты қанағаттандыру мүмкіндігі жоғары. Бұл дайын өнім өндіру кәсіпорындарының өндіру көлемін арттыру мүмкіндігінің жоғары екендігін көрсетеді. Бұл нарықта сұраныстың өсуі ұсыныстың артуымен жалғасатындықтан бағаның шарықтау құбылысы сирек кездеседі.

Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін тереңірек қарастыратын болсақ онда оның өндіретін тауарларының нарықта тек сұранысқа ие болуы ғана емес, сонымен қатар кәсіпорын тауарларының басқа тауарлармен бәсекеге түсу қабілетімен қатар нарықтан бәсекелестерін ығыстыру қабілеттілігі.

Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі оның жүргізіп отырған  ішкі саясатына байланысты болып  келеді, яғни өндірісті дұрыс ұйымдастыру, кадр мәселесі, баға саясаты, негізгі құрал жабдықтармен жарақтану деңгейі, жаңа технологияларды енгізу, жарнама, жеткізу, өнімнің ысырап деңгейі, инвестиция тарту мүмкіндігі және т.б.

Нарықтық экономика  жағдайында қай мемлекет болмасын нарықтың жағымсыз салдарын реттеп, оңтайландыру құралы ретінде салық саясатын кеңінен қолданады. Салықтар, сондай-ақ барлық салық жүйесі нарық жағдайындағы экономиканы басқарудың қуатты құралы. Маңызды қаржы құралымен қатар салық механизмі мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның серпіні мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогресс жағдайына экономикалық әсер ету құралы ретінде қолданады.

Алайда кәсіпорынның бәсекелестік деңгейі мемлекеттің  салық саясатымен және ұлттық валюта бағамымен тығыз байланысты екендігі ескеріле бермейді. Ұлттық валюта бағамы, әсіресе, экспорттық тауар өндірушілердің бәсекелестігіне қатты әсер етеді. Яғни, ұлттық валюта бағамы нығайған сайын кәсіпорынның табыстылық деңгейі төмендей береді немесе ол кәсіпорынның бәсекелестік қабілеті төмендейді. Ал керісінше ұлттық валюта бағамының төмендеуі ол экспорттық тауар өндіруші кәсіпорындарға қолайлы жағдай туғызады. Сондықтан, Үкіметтің экспорттық саясатын іске асыруда валюта бағамы мен салықтық реттеу тетіктеріне жүгінгені дұрыс.

Экспорттық тауарлардың  валюта бағамына тәуелділігін нақтырақ түсіндіріп өтетін болсақ, мысалы, Қазақстанда  шығарылатын тауардың әлемдік нарықтағы  бағасы 1 АҚШ доллары тұрады десек, ал ол тауардың өзіндік құны 100 теңге деп есептейік. Қазіргі кездегі ағымдағы бағамен АҚШ долларының құны шамамен 120 тенге болса, онда сол тауарды әлемдік нарыққа шығару арқылы 20 теңге таза пайда тауып отыр. Ал егер теңгенің нығаюы жалғасын тауып доллар бағамы 100 теңгеге дейін төмендейтін болса, онда ол тауарды әлемдік нарыққа шығару тиімсіз болып қалады. Сондықтан, елімізде шығарылған тауардың бәсекеге қабілеттілігі төмендеп, әлемдік нарықтан ығыстырылады. Сол сияқты теңгенің нығаюы нәтижесінде ішкі нарықта да импорттық тауардың құны отаңдық тауарға қатысты төмендей түседі. Сол себепті қарапайым халық отандық қымбат тауарға қарағанда шетелдік арзан тауарды сатып алуға ынталы болады [19, 11 б.].

Валюта бағамы да нарықтық экономикада сұраныс пен ұсынысқа тәуелді. Ол сұраныс пен ұсыныс экспорттық табыс пен импорт көлемі арқылы анықталады. Яғни, экспорт көлемі немесе экспорттық тауарлар бағасы артқан сайын елге шетелдік валюта ағымы ұлғайып, ұлттық валютаға сұраныс арта түседі, ол теңгенің шетелдік валюталарға қатысты бағамын нығайтады. Ал керісінше импорт көлемі артқан сайын ішкі нарықта шетелдік валютаға сұраныс артады. Ол ұлттық валютаның төмендеуіне алып келеді. Сондай-ақ валюта бағамына жалпы мемлекеттің саяси жағдайынан бастап ауа райына дейінгі көптеген факторлар әсер етеді. Алайда ең негізгісі осы импорт пен экспорт болып табылады.