Салықтан жалтарыну себепетрі мен оны шешудің жолдары

Салық төлеуден жалтарыну–салық  төлемдерін толық немесе ішінара  төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс-әрекетті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет едәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік қызмет сферасында, салада, аймақта және т.б. құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады.

“Көлеңкелі экономиканың”  орасан зор ауқымы, басқа елдердің банк мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің шын ауқымы, мүлік құнының мөлшерін төмендету жөніндегі табысты күш салулары-мемлекет бақылауынан салық түсімдерінің аса ірі сомаларын шығарады.

Кейбір мәліметтер бойынша  Қазақстандағы құпия экономика ішкі өнімнің 30-40 пайызын құрайтын көрінеді. Құпия экономикадағы жаман жағдай оның салық базасын мемлекеттің қаржы ресурстарын молайту үшін пайдалануға мүмкіндік бермейді. “Қосарланған ”есеп жүргізудің практикасы қалыптасқан: ресми органдар үшін және кәсіпкерлердің меншікті пайдалану үшін; біріншісінде қызметтің тек аз болуы мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға қажетті , ақиқатты нәтижелер көрсетіледі.

Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе салықты есептеу және төлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар жөніндегі әкімшілік қағидаларымен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары анықталған; мысалы, бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібін бұзған жағдайда, есеп-қисап құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, мағлұмдалған табыстың жеке тұтынуға арналған шығыстарға, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық салу обьектісін анықтаудың әдістері.

Салықтардан мәжбүрлі өндіріп  алудың шаралары белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін  орындау:

1) төлендеген салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептеу;

2) банк шоттары бойынша  шығыс операцияларын тоқтата  тұру;

3) салық төлеушінің  берешегі есебіне мүлікке билік  етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз  етілуі мүмкін.

Өсімпұл сомасы мен салық  берешегін өтеу бойынша салықтық міндеттемені мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Ұлттық банк белгіленген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төленген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есептелінеді.

Заңи тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен: салық төлеуші салық есептемесін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін 10 жұмыс күні ішінде оны табыс етпеген; белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап отыз жұмыс күні өткеннен екйін салық берешегін өтемеген; салық службасы органының лауазымды адамдарының салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты обьектілердің салықтық тексеруіне, қарауына жол бермеген жағдайларда жүргізіледі.

Заңи тұлғаның банк шоттары бойынша шығыс операцияларының тоқтата тұру туралы шешім шығарылған күннен бастап он жұмыс күні ішінде  салық берешегі өтелмеген жағдайда салық берешегі есебіне мүлікке билік етуді шектеу жүргізіледі.

Салық органдары салық  төлеушіге мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдерін қолданғаннан кейін, мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдануға құқылы. Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу мынадай тәртіппен: банк шоттарындағы ақшаның есебінен; қолма-қол ақшаның есебінен; дебиторлардың шоттарынан; билік ету шектелген мүлкін өткізу есебінен; акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі.

Алайда аталған шаралардың бәрі салықтан жалтарынудың проблемаларын  жоймайды. Тек салық службасының  органдары тексерулердің нәтижелері бойынша есептелінбеген төлемдердің сомасы  бюджет кірістерінің үштен бірін құрайды. Салық төлеушілер салық салынатын обьектілер мен табыстарды жасырудың аса жетіктелінген әдістерін қолданады, салық службаларына бұрмалаған мәліметтерді беру жағдайлары жиілеп барады. Салық салудан жалтарынудың әр алуан әдістері болады. Тура салықтарды төлеуден жалтарыну көбірек таралған. Жанама салықтар бойынша оларды өндіріп алудың ерекшелігіне байланысты жасырыну қиынға түседі. Бірақ тауар-ақша операцияларын есепке алудан іс жүзінде жасыру акциздерді, қосылған құнға салынатын салықты төлемеуді мүмкін етеді.

Табыстарға салық салу бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты  әдісі өндіріс немесе айналыс  шығындарын (шегерімдерді) арттыру  арқылы табыстың мөлшерін азайту болып табылады; материалдық шығындарды жалған (көтеріңкі) баға бойынша, мысалы, оларды еркін бөлшек сауда бағасы бойынша сатып алынғанына сілтеме жасау, немесе тікелей жалған есеп-қисап құжаттарын жасау жолымен өнімнің (жұмыстың, қызмет көрсетудің) өзіндік құнына жазады. Осылайша амортизициялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен жабдықтың және басқа негізгі құралдардың құны көтеріңкілеуі мүмкін.

Салық салынатын табысты  азайтуға сондай-ақ төлемгердің қарамағына қалдыратын табыс және кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығаыстар есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне (өзіндік құнға) жатқызу арқылы қол жетеді. Оларға мыналар жатады: белгіленген нормалардан тыс іс сапар шығындары; негізгі құралдар сатып алу; нормалардан тыс өкілдік шығындарды төлеу; әр алуан мәдени-ағарту шараларына қатысу жөніндегі шығыстар; салық бойынша жеңілдіктері бар ұйымдармен өнім (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізіліміне жалған келісімшарт жасасу (кейін кем жеткізуге немесе келісімшарттың орындалмауына салынған айыппұлдарды зиянға жатқызу ниетімен); материалдық құндылықтардың өндіріске берілген көлеміне қарамастан олардың бүкіл құнын шығындар есебінен шығарып тастау; жеке тұлғалардан тауар-материал құндылықтарын сатып алу және көрсетілген қызметтерге қолма-қол ақша төлеу шығыстарын тексерілуі қиын бастапқа құжаттар бойынша шығындарға жалған кіріктіру; салық заңнамасын бұзғаны үшін салық органдары есептеген айыппұлдарды, өсімпұлдарды есептен шығару.

Табысқа салық салудан  жалтарынудың тараған әдісі кәсіпкерлік  қызметтен түскен түсім-ақшаны кемітіп көрсету және жасырып қалу болып табылады. Бұл бұзушылық қиын анықталады, өйткені нағыз түсім-ақшаны анықтау үшін тексеріліп отырған төлеушінің тауарының (қызмет көрсетуінің) қозғалысымен байланыстырылатын (сәйкестірілетін) шоттары мүмкін көптеген баспа-бас айырбас пен өзге де шаруашылық–қаржы операцияларының фактілерін талдау қажет; барлық төлеушілердің және олардың операцияларын толық компьюетлендірілмеуі бұзушылықты айқындауға көп уақытты қажет етеді.

Салықтан жалтарынудың мүмкіндіктері халықаралық қаржы-экономикалық қатынастарында да ашалып отыр. Бұл үшін шетелден кең салық жеңілдіктерін беру жолымен капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін елдің“салықтан бассауғалауы” деп аталынатын пайдаланылады. Мұнда елде бизнесті тіркеу алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, дивиденттерді салық салудан алып шығуға мүмкіндік жасайды. Мұндай мақсаттарға салық режимі нашарлайтын немесе заңнама бойынша табыстарды мағлұмдамалау міндетті емес еркін, арнаулы аймақтарда тіркеу арқылы қол жетеді. Мұнда жалған еңшілес компаниялар, филиалдар ұйымдастырылуы мүмкін, олар арқылы төлемдер өтеді және салықты азайту немесе одан толық құтылу мақсатымен салықтық оңтайландыру жүзеге асырылады. Оны басқаша оффшор деп атайды.

«Оффшор» термині  немесе «оффшор компаниясы» бұл мемлекеттің минималды тіркелген жылсайынғы жиналымының белгіленуімен салық шығындарының максималды төмендетуін қамтамасыз ететін, компанияның заңды статусының ерекшелігін сипаттайды. Оффшорлы зоналарда, оффшорлы қоғамдар және серіктестіктер тіркеледі. Оффшордың бес негізгі сипатын белгілеп көрсетуге болады:

1.Оффшор негізінен  тіркелген территориясы бойынша  резидентемес болып табылады. Бұл  оның «бақылау және басқару»орталығы  шет елде екенін білдіреді. 

2.Оффшор негізінен,  салықтардан толығымен босатылады және жылсайынғы тіркеу алымын төлеп отырады.

3.Компанияның  басқару және тіркеу тәртіптері  жеңілдетілген. Оффшормен басқару  көбінесе хатшы компаниялардың  қызметінің көмегімен жүзеге  асырылады.

4.Оффшор үшін  шетел корпорацияларының елдерінде  валюталық бақылау жоқ. Аудиторлық тексерулер мүлдем талап етілмейді.

5.Оффшорды иелену  бұл құпияның жоғары кепілімен  жасырын негізде жүзеге асырылуы  мүмкін. Оффшордың құпия сипатын  иелену оффшор тіркелген жеріндегі  жалпы белгіленген құқықтық нормалар  мен заңдылықтармен кепілдік берілген.

Салық сомасын төлемеу  немесе азайтып төлеу “салықтық  моральдің” құлдырауын, мемлекеттік  органдардың және мемлекеттің өзінің беделін түсіру жазасыздығының нәтижесін  тудырады. Сондықтан салық төлеуден жалтарынумен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз берілуі тиіс.

Осыған байланысты жоғарыдағы келтірілген себептердің негізінен болатын салықтан жалтарынуға тосқауыл қоятын бұл салық Басқармасымен жүргізілетін салықтық бақылау қызметі болып табылады.

Салықтық бақылау деп  салық қызметі органдарының салық заңнамаларының орындалуын, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуін тексеруін, Қазақстан Республикасы заңнамаларының сақталуын қадағалауын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының дер кезінде әрі толық аударылуын бақылауын айтады [9, 61 б.].

Салықтық бақылаудың басты міндеті салықтан жалтаруға  тосқауыл жасау, мемлекет үлесіне түсетін  кірістерді қамтамасыз ету.

Салық қызметі салықтық бақылаудың мынадай нысандарын жүргізеді:

• салық төлеушілерді тіркеу есебіне қою;
• салық салу объектілері мен соған қатысты объектілерді есепке алу;
• бюджет түсімдерін есепке алу;
• салық тексерулері;
• камералдық бақылау;
• салық төлеушілердің қаржы–шаруашылық қызметінің мониторингі;
• фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың ережелері;
• акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
• мемлекет меншігіне алынған мүлікті есепке алу, бағалау, сату тәртібін сақтауды тексеру;
• уәкілетті органдарға бақылау жасау.

Осы аталған салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша  Қазақстан Республикасының заңнамаларының бұзу фактілері анықталған жағдайда салық органдары салық төлеушіге  жазбаша хабарлама жібереді. Бұл  салық қызметі міндеттемелерін  орындау туралы жіберген хабарламасы болып табылады.

Салықтық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдердің, өсімдер  мен айыппұлдардың хабарламасын салық органдары, салықтық тексеру  акт қортындысы бойынша шешім  қабылдаған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық бақылау нәтижесібойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы салықтық есепті бұзғандығы анықталған 2 жұмыс күні ішінде, салық заңнамаларын бұзуға жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған күннен бастап 5 жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі керек.

Салық төлеушілердің  тіркеу есебіне қойылуы салықтық бақылаудың негізі болып табылады, өйткені, тіркеу есебі нәтижесінде салық қызметіоргандары салық төлеушілер саны мен тұрғылықты жері туралы толық ақпараттар алады.

Салық төлеушілердің  тіркеу есебіне қойылуы былай  жіктеледі:

• мемлекеттік тіркеу ;
• тіркеу есебіне қойылу.

Салық төлеушілерді мемлекеттік  тіркеу деп салық төлеушілерге тіркеу нөмірін беру және салық төлеуші  туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасының салық төлеушілерінің мемлекеттік тізіміне енгізуді айтады. Тіркеу нөмірі салық төлеушінің барлық құжаттарында көрсетіледі.

Салық төлеушілерді мемлекет тіркеу барысында оған тіркеу нөмірі туралы қатаң есептілік бланкісі болып табылатын құжат беріледі.

Мемлекеттік тіркеуден  өткен салық төлеуші салық  органдарына салық төлеуші ретінде  тіркеліп, тіркеу есебінен өтеді. Тіркеу есебі–салық төлеушіні салық  органдарында есепке қою, соның нәтижесінде  салық төлеушінің тұрған жері, төлеушінің салық салу объектісі мен салыққа байланысты кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру орнын тіркеуге алу.

Салық органдары салық  төлеушінің салық салу объектілері  мен салық салуға байланысты объектілеріне  және олардың салық есебінде көрсетілуіне бақылау жүргізу барысында статистика, азаматтық хал–актілерін тіркеуді, нотариаттық әрекеттер жүргізуді, лицензия және тағы басқа сипаттағы құжаттар беретін, тағы басқа уәкілетті органдармен өзара байланысты болады. Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді тіркеу бойынша еңбекті оңтайландыру үшін ең бастысы салық төлеушінің жаңа салық салу объектілері пайда болғандығы жөніндегі жедел ақпаратты алуға мүмкіндік беру барысында салық қызметі органдары мен уәкілетті органдардың бірлесіп әрекет жасауы керек.

Бюджетке төленетін  салық сомасы мен басқа да міндетті төлемдерді есептеуді салық төлеушінің тіркелген жері бойынша салық  органы жүргізеді. Есеп салық төлеушінің жеке шоты арқылы іске асырылады. Онда есептелген, төленетін және төленген салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің сомасы көрсетіледі.

Салық төлеушінің жеке шотында  салық қарызы болған жағдайда салық  органы банк шоты бойынша шығыс операцияларын  жасауды тоқтатуға үкім беру, мәжбүрлеп  өндіру тәрізді шараларды қолдана  алады [10, 44 б.].

Салық тексерулері салық қызметі органдары жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасы салық заңнамаларының орындалуын тексеру болып табылады, яғни бұл–салық төлеушілердің іс-әрекетін мемлекеттік бақылаудың басты тәсілі.

Салық тексеруіне қатысушылар  салық қызметі органдарының лауазымды тұлғалары, салық төлеушілер, салық агенті болып табылады.

Салық тексеруіне ешбір  жеңілдіксіз барлық салық төлеушілер қамтылады, өйткені салықтық бақылаудың бұл түрі салық төлеушілер өзі  есептеген салықтар мен басқа  да міндетін төлемдердің сомасының дұрыстығын анықтау мақсатында мемлекет тарапынан жүргізіледі.