Бағалы қағаздар нарығы

Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізуге эмитенттің өз құқығында болуы керек. Ал, бағалы қағаздар ұстаушының тіркелімі екі жақта, яғни эмитент пен Орталық депозитарийде жүргізілуін анықтаймыз. Сонымен қатар, брокер-дилерлердің 2 санаты сипат алады. Оның арасындағы негізгі айырмашылығы – 1-ші санатты ұйым номиналды ұстаушы ретінде қызмет атқарып, бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу құқығы бар. Ал, 2-ші санатты брокер-дилер тек бағалы қағаздардың сатып алу мен сату мәмілесін жүргізуге ғана құқығы бар. Осыған орай, 2-ші санатты брокер-дилерлер санының жыл сайын қысқарылуы байқалады. Мемлекет тарапынан санаттарға бөлмей, бірдей талаптарды бекіту арқылы бағалы қағаздар нарығының тиімді механизмге әкелуіне мүмкіндігі болады.

Қаржылық тәжірибеде тәуекел мен белгісіздік түсініктерін айырмайды. Көбінесе, тәуекелді кездейсоқ жағымсыз оқиғалардың болуы салдарынан  жоғалту ретінде анықтайды. Жоғалту объективтік, яғни сыртқы факторлардың әсерінен болуы мүмкін. Мысалға, ақшаның сатып алу қабілеттілігінің жоғалуы иеленушінің іс-әрекетіне байланыссыз. Бірақ, шығындар шешімді таңдау кезінде болады, сондықтан да тиімді шешімді қабылдау қажет. Қаржылық қызметтің бірқатар аяларында тәуекел белгілі бір келеңсіз жағдайдың болу ықтималдылығы деп түсінеді. Ықтималдылық жоғары болған сайын, тәуекел де жоғары болады.

Тәуекел деңгейі мен  көлеміне қаржылық механизм арқылы әсер етуге болады. Мұндай әсер қаржылық менеджмент әдістері және ерекше стратегия арқылы жүргізіледі.

Тәуекел тосуға сәйкессіздік ретінде қарастырылады. Әр түрлі баламалар бола отырып, инвестор оларды бағалайды және салыстырады. Мұнда, болжамдалатын нәтижелер бақылай алмайтын факторлар әсерінен сай болмайтынын ескеру керек. Күтілетін шамадан әр түрлі мәндердің ауытқуы кездейсоқ шамаларға және амплитудалық сипаттамаларға тәуелді. Сондықтан да әрбір балама екі критерий бойынша өлшенеді. Біріншісі – нұсқаның болжамдалатын бағасын (мысалға, мүмкін болатын нұсқаның орта шамасы), ал екіншісі – мүмкін ауытқу шамасын, яғни тәуекел деңгейін. Нұсқа тәуекелділігінің өсуі күтілетін нәтижелікпен бірге өседі. Инвестор қандай баламаны таңдайтыны оның тәуекелге баруына, сондай-ақ тәуекел мен табыс қатынасының қандай пропорциясын алатынына тәуелді.

Қаржылық математика қаржы нарығына, соның ішінде бағалы қағаздар нарығына талдау мен болжау жүргізеді.

Жиынтық табыстылық екі  компоненттің қосындысы ретінде  анықталады.

 

 

r	=	Төленген дивиденттер	–	Акцияның соңғы бағасы – акцияның бастапқы бағасы		(1)
		бастапқы баға		бастапқы баға

 

 

Мұндағы:

r =  табыстылықтың дивидендтік  компоненті + табыстылықтың бағалық  компоненті

 

Акция активінің тәуекелділігін өлшеудің бірлігі ретінде өзгерістілік, волатильдік (volatility) кеңінен қолданылады. Өзгерістілік, волатильділік акция табыстылығының мүмкін мөлшерлеме диапазонымен және оларды алу ықтималдылығымен байланысты. Акция табыстылығының мүмкін мөлшерлеме диапазоны кең болған сайын, сонымен қатар экстремалдық мәндерді алу ықтималдылығы жоғары болған сайын, соғұрлым акцияның өзгеріс көрсеткіші жоғары болады. Нақты табыстылық болжамдалған көрсеткішінен не жоғары, не төмен болуы анық. Өзгерістілік мәнін түсіну үшін, акцияның әр түрлі табыстылық деңгейінде алу ықтималдылығын бөлуін қарастырайық. Барлық мүмкін болар табыстылықтың дейгейлері нөлден (яғни табысты ала алмау) бірге (анықталған табыстылық міндетті түрде алынады) дейін сай болады.

Табыстылықтың күтілетін  мөлшерлемесі (табыстылықтың орта шамасы) табыстылықты алу бойынша сәйкес ықтималдылыққа көбейту арқылы табыстылықтың барлық мүмкін болар мөлшерлемелерінің жиынтығы ретінде анықталады:

 

E (r) = P1r1 + P2r2 + …+ Pnrn = Σ Pir

(2)

 

Жоғарыдағы формуланы  акция табыстылығын бағалауға қолдансақ, онда АҚ «Астана-Финанс» компания акциясының күтілетін табыстылық деңгейі 10 %-ға тең: E (r) = 0, 2*30% + 0, 6*10% + 0, 2* (-10%) = 10%

АҚ «NOMAD» компания акцияларының  табыстылық деңгейінің ықтималдылық көрсеткішінің  диапазоны АҚ «Астана-Финанс» акцияға  қарағанда кең. Екі компаниялардың акция табыстылығының ықтималдылығы келесі 4-кестеден көруге болады.

 

Кесте 4.

АҚ «Астана-Финанс»  және АҚ «NOMAD» акцияларының табыстылық ықтималдылығын бөлу

Экономика жағдайы	АҚ «NOMAD» акциясының табыстылығы, % түрінде	АҚ «Астана-Финанс»  акциясының табыстылығы, % түрінде	Ықтималдылық
Өсу	50	30	0, 20
Тұрақты	10	40	0, 60
Құлдырау	30	-10	0, 20
Ескерту – компания акцияларының негізінде жасалған

 

Кестеден байқағанымыздай, ықтималдылық көрсеткіші екі компанияда бірдей, бірақ табыстылықтың ауытқу деңгейі АҚ «NOMAD» компаниясында жоғары. Егер экономика өсу кезеңінде болса, онда АҚ «NOMAD»  компаниясының акция ұстаушылары 50 %-дық табыстылықты, ал АҚ «Астана-Финанс» компаниясының  акция ұстаушылары 30 %-дық табыстылықты алады. Сонымен қатар, экономикалық жағдай төмендесе, онда АҚ «NOMAD» компаниясының акция табыстылығы - 30%-ға, ал АҚ «Астана-Финанс» компаниясының акциялары тек қана -10%-ға төмендейді. Қорытындылай келе, АҚ «NOMAD»  компаниясының акцияларына инвестиция табыстылығы өзгеру мүмкіндігі жоғары, яғни олардың тәуекелі де жоғары болып келеді (Диаграмма 10).

                                           Р

 

                                    0, 6

 

 

                                     0, 4

 

 

                                    0, 2

 

   -30        -20       -10          0          10          20         30         40        50    Табыстылық (%)

Ескерту – ғылыми-зерттеу нәтижесінде  автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 10. АҚ «Астана-Финанс» және АҚ «NOMAD» акциялары бойынша табыстылықтың  ықтималдылығын бөлу

 

Акция табыстылығының өзгеруі  мүмкін диапозонымен және экстремалды, төтенше жағдайдың ықтималдылығымен байланысты екенін атап көрсеттік. Табыстылықтың мүмкін көрсеткіштерін алудағы өзгерістерді есептеуде орташа квадраттық ауытқу қолданылады, оны біздің талдауымызға  келесідей анықтаймыз.

 

σ2 = Σ (r1 – E (ri))* Pi

(3)

        

Мұнда математикалық  тосу

 

E (ri) = Σ r1Pi

(4)

 

Стандарттық ауытқу жоғары болған сайын акциялардың өзгеріс  көрсеткіші жоғары болады.

АҚ «Астана-Финанс»  және АҚ «NOMAD» акциялары бойынша E_А (ri) = E_В (ri) = 10%.

АҚ «Астана-Финанс»  акциясы бойынша стандарттық ауытқу келесіге тең:

σ²_А = (0, 2)*(30%-10%)² + (0, 6)*(10%-10%)² + (0, 2)*(-10%-10%)^2,

σ_А = 12, 65%.

Ал, АҚ «NOMAD» акциясы бойынша стандарттық ауытқу келесіге тең:

σ²_В = (0, 2)*(50%-10%)² + (0, 6)*(10%-10%)² + (0, 2)*(-30%-10%)^2,

σ_В = 25, 30%.

АҚ «NOMAD» акцияларының стандарттық ауытқу АҚ «Астана-Финанс» акциялары бойынша екі есе жоғары. Сондықтан да орта шамадан мүмкін ауытқу АҚ «Астана-Финанс» акциясы бойынша көрсеткіштен жоғары болып келеді.

Тәжірибеде  акцияның табыстылық көрсеткішінің  диапазоны үлгідегі бірқатар шамамен  шектеліп қоймайды және табыстылық қандайда болмасын мәнде болуы ықтимал. Сондықтан да акциялардың табыстылығын бөлу ықтималдылықты үзіліссіз бөлуді қарастырады.

Стандарттық ауытқу – бұл өзгерістерді өлшеудің бірлігі. Көбінесе өзгерістілік және стандарттық ауытқу өзара ауыстырушы терминдер ретінде қолданылады.

Әдетте бөлу табыстылықтың шектеусіз мәндерін қамтиды. Ол «минус шектеусіз» бен «плюс шектеусіз» арасында болуы мүмкін. Стандарттық ауытқудың әр түрлі мәндерін интерпретациялау үшін сенімді интервал пайдаланады [40].

 

E(ri) – tσ ≤ X(ri) ≤ E(ri) + tσ

(5)

 

Сенімді интервал бекітілген ықтималдылықпен нақты акция  табыстылығының аралығындағы шамалардың диапазонын анықтайды. Мұнда X(r_i) – E(r_i) математикалық тосумен және σ орташа квадраттық ауытқумен кездейсоқ шама, ал t – анықталған параметр. t = 3 ықтималдылығы кезінде кездейсоқ шаманың X(r_i) интервалға түсуі бірге тең болады. Жоғарыдағы формуладан сенімді интервал аралығындағы акция табыстылығын дұрыс бөлу жағдайында 0, 68 ықтималдылығы тұсында анықталады. Екі стандарттық ауытқу үшін сәйкесінше сенімді интервалдың 0, 95 ықтималдылығы, ал  үш стандарттық ауытқу үшін сенімді интервалдың 0, 99 ықтималдылығы бар.

Мысал ретінде күтілетін 10% табыстылығы мен 20% стандарттық  ауытқуы бар акцияны қарастырайық. Дұрыс бөлу жағдайында 0, 95 ықтималдылығы бар, яғни нақты табыстылық интервалға түседі. Ол күтілетін табыстылықпен екі стандарттық ауытқуымен (10%+2*20%=50%), сонымен бірге күтілетін табыстылық пен минус екі стандарттық ауытқуымен (10%-2*20% = -30%) шектеледі. Минималды шамадағы -30% және максималды шамадағы 50%-бен шектелген табыстылық диапазоны 0, 95 ықтималдылығымен аталған акциялар үшін сенімді интервал болып табылады. Қаржылық тәуекелдерді талдау кезіндегі қажетті көрсеткіш ретінде вариация коэффициенті анықталады.

 

σ V =  ------- E(ri)

(6)

 

Стандарттық ауытқудан σ вариация коэффициентінің V айырмашылығы ретінде, вариация коэффициентінің қатысты көрсеткіш ретінде болуы және орта табыс бірлігіндегі тәуекел деңгейін анықтайды.

Табыстылықтың бірдей немесе нөлдік орта шама болуы жағдайында вариация коэффициентін есептеу  қажеттілігі жоқ. Стандарттық ауытқу шамасы жоғары болған сайын вариация коэффициенті де, тәуекел де жоғары болады. Вариация коэффицентін есептеу негізінен салыстырмалы операциялардың табыстылықтары ерекшелінген жағдайда қажеттілігі бар (Диаграмма 11).

Р

0, 1

0, 09                  АҚ «NOMAD» акциясы

0, 08 

0, 07

0, 06

0, 05

0, 04                                                                                   АҚ «Астана-Финанс» акциясы

0, 03

0, 02

0, 01

    -6  -2  0  2  6  10  14  18  22  26  30  34  38  42  46  50  54  58  62  66  70  74  78  82

Табыстылық (%)

Ескерту – ғылыми-зерттеу нәтижесінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 11. Ықтималдылықты бөлу тығыздығы

 

Көрсетілген есептеулер сәйкесінше ықтималдылықты береді. АҚ «NOMAD» акциялары үшін ықтималдылық 2, 3%, ал АҚ «Астана-Финанс» акцияларына 0, 13% ретінде орын алады.

Үш сигм ережесін қолданайық. АҚ «NOMAD» компанияның акцияларының нөлдік табыстылығының мәні (а - 2 σ), ал теріс (а - 3 σ) диапазонына келеді. Ал, АҚ «Астана-Финанс» компаниясының акцияларының нөлдік табыстылығы (а - 3 σ), ал теріс табыстылықты алу ықтималдылығы 2-ге тең. Себебі, орташа табыстылық өте жоғары және стандарттық ауытқу мәні үш есе асып түседі.

Көрсетілген талдау орта табыстылықтардың ерекшеленуі жағдайында вариация коэффициентін қолданудың артықшылығын дәлелдейді.

Ықтималдылықты дұрыс бөлу заңы қаржылық операциялардың тәуекелдерін талдау кезінде кеңінен пайдаланады. Оның маңызды ерекшелігі ретінде орта шамадағы қатысты бөлудің симметриялығын жатқызуға болады. Сонымен қатар, оны бөлу центрінен мәндердің үлкен ауытқу ықтималдылығы төмен. Осыған байланысты талдауды жүргізу және сәйкесінше талдауларды есептеуде жеңілдік туғызады.

Барлық қаржылық операциялар  дерлік дұрыс табысты бөлуді қарастырмайды. Туынды қаржылық құралдармен (опцион, фьючерс) операциялардан табысты алу ықтималдылығын бөлу жиі кездейсоқ шаманы математикалық тосу асимметриясымен сипатталады. Бағалы қағазды сатып алу опционы оның иеленушісіне жағымды табыстылық жағдайында пайда әкелуге, сондай-ақ теріс табыстылық кезінде шығынды алдын алудан мүмкіндік береді. Шындығында, сатып алу опционының табыстылық бөлуі шығын басталатын нүктесінде аяқталады (Диаграмма 12).

       Р

0, 12

 

0, 10

 

0, 08

 

0, 06

 

0, 04

 

0, 02

       0      5     10     15     20     25     30     35     40     45     50                Табыстылық (%)

Ескерту – ғылыми-зерттеу нәтижесінде  автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 12. Асимметриялық  бөлу

 

Бөлу тығыздығының максимум нүктесі 14%-ды табыстылыққа сәйкес келеді. Мұндай жағдайда талдауда екі параметрді (орта шаманы және стандарттық ауытқуды) қолдану дұрыс емес қорытындыға әкелуі мүмкін. Стандарттық ауытқу ығыстырылған бөлу кезінде тәуекелді нақты сипаттамайды және көп жағдайда күтілетін табыстылықтың оң немесе теріс жақтарының өзгерісін есепке алмайды.