Бағалы қағаздар нарығы

Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға байланысты болады. Олардың бастылары - негізгі қорларды құру, ескі қорларды жаңарту және айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық конъюнктурасына тікелей байланысты. Ал конъюнктураның өзгеруі белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу және даму кезінде.

Бағалы қағаздар нарығының маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты негізгі бағалы қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1, 5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.

Өткен ғасырдың 70-жылдарында әлемдегі өркендеген елдерде капитал  қозғалысындағы шектеулердің алынып тасталуы халықаралық бағалы қағаздар нарығының  пайда болуына жағдайлар туғызды. Қазіргі кезде басқа елдерде орналастыру үшін әлемнің бір еліндегі банктер мен корпорациялардың эмиссиялаған бағалы қағаздары халықаралық бағалы қағаздар нарығында үлкен көлемде айналысқа түсуде. Мысалы, 1980-1990 ж. ж. аралығындағы он жылда АҚШ-тың ЖІӨ-дегі бағалы қағаздармен жүргізілген халықаралық операциялардың үлесі 9-дан 93%-ке дейін өсті, Германияда - 8-ден 58-ге, ал Жапонияда 7-ден 119%-ке өсті. Халықаралық капитал нарығындағы қарыз қаражатының жалпы көлемінде көп бөлігі облигацияларға тиесілі, 1994 жылы ол 60%-тен асты. Әлемдік бағалы қағаздар нарығының 40%-ке жуығы АҚШ-қа, ал 20%-тен артығы Жапонияға тиесілі [12].

1997 жылы Нью-Йорк қор  биржасында 350, ал 2000 жылы 600-ге жуық шетел кәсіпорындарының бағалы қағаздары листингтен өтсе, американдық НАСДАК сауда жүйесінде 500, ал Лондон қор биржасында 526 шетел компанияларының акцияларына баға белгіленді.

Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай  жағдай қалыптасқан. Акциялары Франция ұлттық қор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары өздерінің бағалы қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі) Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.

Халықаралық бағалы қағаздар нарығы, ұлттық нарық тәрізді, алғашқы және екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің бағалы қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал екінші нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен бағалы қағаздарды қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші бағалы қағаздар нарығында негізгі сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер, сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары жүреді.

Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп  жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.

Бағалы қағаздар нарығын зерртеу барысында оның құрылысына, бағалы қағаздардың негізгі түрін қарастыратын құрылымдарына аса зер сала қарау керек. Бұл нарықта сауда тәсілі кең ұғымда айтылады. Бағалы қағаздар нарығының осы позициясынан төменде келтірілген нарықтарды бөле айту қажет:

• бастапқы және екінші(қайталанған);
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерленген;
• кассалық және жедел.

Бастапқы нарық –  бұл олардың алғашқы салымшыларынан алынған бағалы қағаздар; бұл бағалы қағаздарды сату процесінің бірінші сатысы(стадиясы); бұл бағалы қағаздардың іс жүзіндегі ережелер мен талаптарға сай нарықта алғаш пайда болуы; «Бастапқы нарық» терминінің өзі бағалы қағаздардың жаңа шығарылымдарын сатуға сәйкестігін көрсетеді. Бастапқы нарықта облигациялар мен акцияларды сату нәтижесінде эмитент өзіне қажетті қаржылық қаражат алады, ал қағаздар бастапқы сатып алушылардың қолында қалады. Бірақ алғашқы инвестордың бұл қағаздарды басқа тұлғаларға сатуға құқы бар, ал бұл тұлғалар да өз кезегінде қағаздарды басқа салымшыларға сатуға ерікті. Ресейдің коммерциялық банктері бағалы қағаздардың бастапқы нарығына өзі құрылған бойда шықты. Олардың акциялары біртіндеп инвесторлар сеніміне кірді және оның кейбіреулерінің курстары номиналдан көп есе асып кетті. 1992 жылы бұл банктер алғаш рет, сол кездері барынша зор сұранысқа ие болған өз векселдерімен (алған қарыз ақшаны белгілі мерзімде төлеуге берілетін міндеттеме қағаз) нарыққа шықты.

Кейіннен осы бағалы қағаздарды қайта сату, эмитенттер үшін жаңа қаржылық құралдар жинақтау жүріп жатырған екінші нарықты тудырады, ал ресурстарды қайта бөлу келесі инвесторлардың арасында өтеді.

Әлі жетілдірілмеген  екінші(қайталанған) нарықсыз бастапқы нарық қызметтерінің тиімділігі туралы айтуға болмайды. Қағаздарды қайта сату үшін арнайы механизм құра отырып, екінші нарық салымшылар жағынан оларға деген сенімділікті күшейтеді, оларды жаңа қор құндылықтарын сатып алуға ынталандырады және осылайша ол кәсіпорын мүддесіне қоғам ресурстарын толық жинақтауға ықпал жасайды. Екінші нарық болмаған жағдайда немесе оның құрылымы әлсіз болса, бағалы қағаздарды қайта сату мүмкін емес немесе қиын болар еді. Әрине мұндай жағдай инвесторларды құғаздардың барлығын немесе бір бөлігін сатып алудан алшақтатады. Нәтижесінде қоғам ұтылыста болған болып, әсіресе көптеген жаңа кәсіпорындар мен бастамалар ешқандай қаржылық көмек алмаған болар еді.

Екінші (қайталанған) нарық – бұл, бағалы қағазды оның бірінші сатып алушысы алғаннан кейін екінші рет айналымда болатын және ақырында ол өз иесін тек бір рет қана алмастыратындығын дәлелдейтін сфера. Нарықтың даму деңгейі неғұрлым жоғары болса соншама өзгерістер болып жатады. Бағалы қағаздар нарығы олардың үнемі айналымда болуын қарастырады, яғни бір иегерден екінші иегерге өтімділігін. Бұл – бағалы қағаздар іс әрекеттерінің міндетті шарты, кері жағдайда ол өзінің тиімділік индикаторы және капиталдарды қайта бөлуде ынталандырғыш сәйкестік ролдерін жоғалтады. Бағалы қағаздардың әз жүзіндегі қозғалысы олардың шығарылуымен шектелмейді, сондықтан да екінші нарықтың болуы қажеттілік. Негізінде, бағалы қағаздардың барлығы да айналымда ерікті болу керек.

Бастапқыдағы сияқты екінші нарық та әр түрлі іспен  айналысатын арнайы мекемелердің: брокерлік  кеңселердің, инвестициялық қорлардың, коммерциялық банктердің инвестициялық бөлімшелерінің, кеңес беру фирмаларының іс әрекеттегі биржаларымен қатар жұмыс жасайды. Бұл мекемелер акциялары мен облигацияларын таратып, сатуға және бағалы қағаздар саудасына көмектесуге, сонымен қатар сұранымдар мен ұсыныстарды түсіндіруге, бағалы қағаздар курсын қалыптастырулары керек.

Бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығы – бұл олардың барынша орнықты ережелері негізіндегі, яғни лицензияланған кәсіби делдалдар мен нарықтың басқа да қатысушыларының тапсырысы бойынша нарыққа қатысушылардың арасындағы айналымы.

Ұйымдастырылмаған нарық  – бұл бағалы қағаздардың барлық нарыққа қатысушыларға бірдей ережені сақтамайтын айналымы.

Биржалық нарық –  бұл бағалы қағаздармен қор биржаларында сауда жасау. Биржа нарығында бағалы қағаздармен айналым процесі жоғарғы дәрежелі мамандармен ұйымдастырылады, оның жетілдірілген биржалық инфрақұрылымы бар; мұнда сауда заңдылықтар талаптарына сәйкес жүргізіледі. Биржа бағалы қағаздарды саудаға жіберу ережелерін және биржалық тізімнен алып тастауды тағайындайды, биржа мүшелері арасындағы таластарды шешу тәртібін әзірлейді, келісімдерде делдалдықты атқарып және оның қатысушылары бола алады. Барлық биржалық келісімдер тек биржа орналасқан жайларда жасалынады және оладың міндетті түрде тіркеп, сауда қатысушыларына ақпаратты жеткізу шарт.

Биржадан тыс нарық– бұл бағалы қағаздарды қор биржасынан тыс сату.

Биржадан тыс нарықта  сауданы банктер, дилерлік және брокерлік компаниялар және жеке азаматтар жүргізеді. Бұл нарықта сауданы ұйымдастыратын және іс жүзіндегі заңдылықтарды сақтауға бақылау жасауды қамтамасыз ететін бірыңғай орталық жоқ. Мұнда бағалы қағаздар курсы сұранымдар мен ұсыныстар нәтижесінде емес кездейсоқ анықталады. Көбіне қолында қасиеті мен номиналы бірдей акциялары бар бір эмитенттің акциялары сол бір уақытта, бағасында барынша аз айырмашылықпен сатылады,

Екінші (қайталанған) нарық  құрылымында бағалы қағаздар айналымының екі түрін бөліп алайық: биржалық айналым және биржадан тыс айналым.

«Биржалық айналым» термині  биржаларда қағаздарды сату–сатып алу  ісін білдіреді.

 «Биржадан тыс»  термині сату–сатып алу істерін сатушы мен сатып алушы арасындағы келісім шарттарына сәйкес биржадан тыс жердерде жүргізу. Биржаға барлық компаниялар бірдей жіберілмейді, тек биржада тағайындалған ережелерге жауап беретіндерге рұқсат етіледі. Егер биржада қандай да бір фирманың қағаздарының бағалары белгіленіп жатырса (яғни сатылып немесе сатып алынса), бұл ол үшін үлкен мәртебе. Бірдей уақытта биржа өз реномесін және айналымға екіншіразрядты компаниялардың қағаздарының жіберілмеуін қадағалап отырады. Биржаға бағалауға өз қағаздарын ұсынуға тілек білдіруші компанияларға ұсынылатын міндетті талаптар үлгісі ретінде Нью Иорктік қор биржасының ережелер тізбесін келтіреміз. Биржаға бағалауға өз қағаздарын ұсынатын компаниялар міндетті:

• 29, 350 $ кіріс жарнасы мен әр акция үшін азғантай сомма төлеу керек;
• Жыл сайын, әзірге оның қағаздары бағаланып жатырғанда, айналымға қабылданған акциялардың санына байланысты 11, 750$ -дан 58, 700$ -ға дейін мөлшерде комиссиондық жарна төлеу керек;
• компания 1982 жылдан бастап, жоғарыда келтірілген шарттардан басқа келесідей талаптарды орындауы керек;
• әрқайсысында 100 немесе одан да көп акциялары бар 2 мың акционер жинауы керек;
• компаниялар емес акционерлер иеленетін ең аз дегенде 1 миллион жай акциялар шығаруы қажет;
• иегерлері акционерлер болып табылатын акциялардың нарықтағы бағасы 16 миллион $-дан кем болмауы шарт;
• соңғы екі жылдың әрқайсысындағы компания кірісі, осы сомаға төленбеген салық;
• компания құны 16 миллион $-дан кем болмауы керек.

Әр биржа бағалы қағаздарды қабылдауда өз талаптарын тағайындайды. Сондықтан да кейбір компаниялардың қағаздары бір биржада бағаланып, екіншісінде бағаланбауы мүмкін. Биржадан тыс айналымда, әдетте екінші разрядты компаниялардың қағаздары бағаланады; кейбір фирмалардың қағаздары бір уақытта биржада да биржадан тыс айналымдарда жүре береді.

Биржадан тыс нарық  телефонның, телекстің, мыңдаған инвестициялық фирмаларды байланыс сымдармен бір жерге біріктірген компьютерлік жүйенің негізінде жұмыс жасайды. Егер де биржа нарығы тек елеулі компаниялар үшін жетімді болса, онда биржадан тыс нарық іс жүзінде кез келген компаниялар үшін жетімді. Ол үшін қағаздың берілген түрі бойынша екінші нарықты қолдауға келісетін брокерлік фирма табу қажет. Мысалы, АҚШ-да биржадан тыс айналым жүйесінде (бұл жүйе НАСДАК деп аталады) қандай да бір компанияның акцияларын бағалауға қабылдау үшін, олардың ең кем дегенде екі дилерлік фирмалармен үнемі сатылып немесе сатып алынуы керектігін ескертеді. Және әр фирма 25 мың $ немесе 2, 5 мың $ көлемінде таза кіріс алуға міндетті. $ олар операциялар жүргізуге тиісті қағаздың әр түріне шаққандағы есебі. Дилерлік фирма НАДСАК жүйесінде өздері келісімдер жасайтын сол қағаздарды ресми түрде тіркейді.

Биржа – бағалы қағаздар нарығының екінші (қайталанған) нарығының «жүрегін» қор биржасы иемденген.

Қор биржасы – бұл бағалы қағаздарды сату–сатып алу келісімдері жүргізілетін ұйымдастырылған нарық. Биржаның пайда болуы нарық қатынастарының дамуына себеп болды. Аталған институттың пайда болу қажеттілігіне шикізат және ауылшаруашылық тауарлары, кейіннен бағалы қағаздардың пайда болып, сауда қатарларының кеңеюі негіз болды. Бұл тауарлар оларды биржалық тауарларға айналдыратын ерекшеліктерімен сипатталады:

• жаппай қолданылуымен;
• өздерінің тауарлық топ шеңберінде бір бірін алмастыра алатындығымен;
• бағалар тербелісінің ерекшелігімен.

Сатып алушылар мен сатушылар  келісімдерден барынша жоғарғы  кіріс алуға ұмтылады, сондықтан да келісім бағасының ағымдағы сұраныстар мен ұсыныстар қатынасына әсер етпейтіндігіне сенімді болғылары келеді. Осыған байланысты мұндй тауарлар нарығы ақпараттардың үлкен көлемін мейлінше қысқа уақыт ішінде бір жерге біріктіріп, жинақтап қорытуы қажет. Бұл функцияларды орындау үшін оның орталықтандырудың жоғарғы деңгейінде болғаны жөн. Мұндай мақсаттарға сұраныстар мен ұсыныстар қатар жүретін биржалары бар мекемелер жетеді.

Ерекшелік белгілері  бар биржалар:

• анықталған ережелер сипаты бойынша тұрақты және ұйымдастырылған қызмет көрсету;
• сауда тауарларсыз жүргізіледі;
• Келісімдер жаппай, ауыстырушы тауармен жасалынады;

Биржа келесідей негізгі  қызметтерді орындайды:

• бағалы қағаз сатушылары мен сатып алушыларын бір бірімен қосуға; бағалы қағаз сату-сатып алу келісімдері тікелей жүзеге асырылатын орын дайындауға;
• бағалы қағаз курстарын тіркеу, әрқайсысына ұсынылған акциялар мен облигациялардың түріне сәйкес инвесторлардың қарым-қатынастарына ықпал жасап, біріктіреді.
• Капиталдардың бір саладан(кәсіпорыннан) екінші салаға ығыстырылу механизмін реттейді.
• Еліміздегі, сол сияқты бөлек салалардағы іскерлік белсенділіктің эконмикалық барометрі ретінде қызмет жасайды, экономиканың қайта құру бағыттары бойынша төрелік ете алады.

Биржа акционерлік қоғам  сияқты құрылуы мүмкін, яғни жеке кәсіпкер немесе мемлекетпен құрылған мекеме, көпшілік институты дәрежесінде. Бірінші жағдайда ол акционерлер меншігінде болады, екінші жағдайда – мемлекеттің. Оның іс әрекеттері Жарғыға негізделіп істелінеді. Жарғы биржа органдарының құрылу тәртібі мен қызметтерін, оның мүшелерінің құрамын, қабылдау шарттарын анықтайды. Биржаның алдында биржалық комитет (басқарушылар кеңесі) болады.