Бағалы қағаздар нарығы

ҚР Ұлттық банктің  ноттары мемлекеттің ақша-несие  саясатының құралы бола отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор биржа мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2008 жылы және 2010 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59, 83%-ды және 67, 82%-ды құрайды (Диаграмма 1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 1. 2008-2011 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы

Мемлекеттік бағалы қағаздардың  құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2009 жылдың 1-ші қаңтарына және 2011 жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2009 және 2011 жылдың қорытындысы бойынша, республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.

ҚР бағалы қағаздар нарығында  мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы  ғана емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция нарығына тоқталайық.

2-диаграммада акционерлік  қоғамдар санының және олардың  акция шығарылымының санының  серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады.

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 2. Акция нарығының негізгі көрсеткіштері

 

Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде шығарылады

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 3. Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру

 

Акцияға қарағанда облигация  шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне – облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз (Диаграмма 4).

 

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 4. Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын салыстыру

Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7 есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша акционерлік қоғамда міндет туындамайды (Диаграмма 5).

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 5. Қор биржаның ресми листингісіндегі шығарылымдар серпіні

 

Қор биржаның  листинг  «В» тобына қарағанда листинг  «А» тобындағы шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар, эмитент қор биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг «А» секторына енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл эмитенттің беделіне әсер етеді. Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың нарықтық бағасының өсуіне әкеледі. 5-диаграммадан байқағанымыздай, листинг «А» тобындағы шығарылымдар саны листинг «В» қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг «А» тобында бағалы қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг «В» тобында бағалы қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.

KASE жалпы капиталдануы  ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2010 жылы бйқалады. Алдыңғы жылдары 21, 62% (01.01.2009) және 35, 02% (01.01.2010) деңгейінде көрініс тапты. 2011 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87, 06%-ын құраса, есепті жылы 64, 94%-ы деңгейіне төмендеді. 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша «А» және «В» санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте облигациялар бойынша капиталдандыру 36, 12%-ға өсті, акциялар бойынша 5, 11 есе өсті. KASE жалпы капиталдандыру 2011 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша 8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101, 17%-ын құрады. 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35, 02% болды [32]. Қор нарығының капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану көрсеткішінің өсуі де байқалды (Диаграмма 6).

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 6. KASE жалпы капиталдануында ЖІӨ-нің қатынасы

 

Есепті жылдың мәліметіне сәйкес, «А» және «В» санаты бойынша ресми тізімге енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды. Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9, 23 %-ға өсті, акциялар бойынша 9, 93 %-ға кеміді (Диаграмма 7).

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 7. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құрайтын қатысушылардың даму  серпіні

Кәсіби қатысушылардың ішінен брокер-дилерлік лицензияны алу  сұранысы жоғары екенін атап өтуге  болады. Оның даму серпіні жыл сайын өсуде. Бұған себеп ретінде – ҚР бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлар қаражаттарының көбеюі қарастырылады.

Қарастырылған кезеңдерде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімінің  жүйесін жүргізу ұйымдар  санының  біршама төмендегенін көреміз. 2008-2009 жылдар аралығында тіркеушілердің саны – 18 болса, келесі жылдары серпіні төмендеп отыр – 2010 жылы 11%-ға, 2011 жылы (базистік жылмен салыстырғанда) 5% төмендеп отыр. Аталған қатысушылар санының төмендеуі уәкілетті органның талаптарына сай болмауы себеп болып отыр.

Листингтік компания, яғни өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа енгізетін ұйым, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы бірнеше қатысушылармен өзара байланысы болады. Мұнда, листингтік компанияның ерікті шешімі емес, ал мемлекет бекіткен міндетті талаптарға сай болуы негізге алынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту – ғылыми-зерттеу нәтижесінде  автормен құрастырылған.

 

Сурет 4. Листингтік компанияның  ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында  қызмет етуде қатысушылармен өзара  байланысы

 

4-суреттен көріп отырғанымыздай, листингтік компания кем дегенде төрт қатысушымен өзара байланыста болуы шарт. Ал, әр қатысушыға қызмет көрсеткіні үшін сыйақы, алым төлеуі керек. Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз қатысушылар санына байланысты қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың жоғарлығын тұжырымдауға болады.

Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарықтың айналысында тіркеу мәселесі бойынша ұсыныс қарастырамыз. Бастапқы кезеңде бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізетін ұйымдардың пайда болуына мемлекет септігін тигізді. Себебі, 1997 жылдың заңнамасына сәйкес, акционерлер саны 500 ден жоғары акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу тек тәуелсіз тіркеушімен жүргізілуі бекітілді. Кейіннен, 2001 жылы «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР заңына сәйкес, барлық акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу уәкілетті органнан лицензиясы бар ұйым ғана қызмет атқаруға құқығын анықтады. Сөйтіп, акционерлік қоғамдарды эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару кезінде тіркеушімен өзара келісім-шарт жасасуға міндеттеді.

Осы бағытты жүзеге асыру  мақсатында, листингтік компания үшін жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру құқығын анықтаймыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік артықшылық береді. Аталған шартты жүзеге асыру үшін келесідей қадамдарды қарастыруға болады (Сурет 5).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту – ғылыми-зерттеу нәтижесінде  автормен құрастырылған.

 

Сурет 5. Бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізу жүйесін жетілдірудің қадамдары

 

ҚР қаржылық саясат бір-біріне байланысты 2 элементтен тұрады – бұл  стратегия мен тактика. Осыған сәйкес, бағалы қағаздардың заңнамасында өзгертулер мен толықтырулар енгізген кезде, олардың бір-бірінен шығуы сипат алуы қажет.

Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.

- заңнаманы шығару  мен оған толықтыру жүргізу  кезінде құқықтық негіздің басыңқы  дәрежесіне сүйенуі;

- заңнаманы шығару  мен оған толықтыру жүргізу  кезінде құқықтық негіздің бір-біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;

- бағалы қағаздар нарығындағы  стратегия мен тактиканы анықтау  кезінде нақты қажеттіліктерді  және мүмкіндіктерді  ескеруі;

- бағалы қағаздар нарығының  қатысушылар тізімін бекітуде, тек техникалық талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын ескеруі.

 

 

2.2	Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар портфелін басқарудағы  негізгі қаржы-экономикалық шараларына талдау жасау

Әлемдік тәжірибеде институционалды  инвесторлардың ірі топтарына сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2010 жылы оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген, үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2010-2011 жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2, 7 есе өсті, нәтижесінде 2011 жылы 18, 4 трлн. долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорларының үлесі – 37%, сақтандыру компаниясының үлесі – 23%, ал инвестициялық қорлардың үлесі – 26% болды. Институционалды инвесторлардың активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн. доллар) тұр.

Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та, Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда. Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен. Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде: Түркияда – 0, 8%, Польшада – 3%, Мексикада – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда – 16% және Ресейде – 1, 3% құраған (Кесте 1).

 

Кесте 1.

Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының активтері, млрд доллар

Мемлекеттер	2009 жылы
	Сақтандыру  компаниялары	Зейнетақы қорлары	Инвестициялық қорлар	өзгеде қорлар	барлығы
АҚШ	1885	2492	1155	1344	6876
Жапония	1074	343	390	964	5771
Германия	400	52	147	–	599
Франция	239		393	–	632
			1-кестенің жалғасы
Италия	66	39	42	–	147
Ұлыбритания	454	537	126	–	1117
Канада	138	165	30	–	333
Швейцария	116	138	19	–	273
Испания	50	14	16	–	80
Австралия	73	50	19	4	146
Нидерланды	117	230	32	-	379
Өзге елдерді қоса барлығы	4918	3764	2638	2425	13745
Мемлекеттер	2010 жыл
	Сақтандыру  компаниялары	Зейнетақы қорлары	Инвестициялық қорлар	өзгеде қорлар		барлығы
АҚШ	3660	7162	5089	2483		18394
Жапония	1595	715	371	379		3060
Германия	782	70	647			1499
Франция	945	–	715	–		1660
Италия	186	37	410	308		941
Ұлыбритания	1384	1137	386	–		2907
Канада	177	278	197	–		652
Швейцария	214	300	70	–		584
Испания	138	11	242	–		391
Австралия	138	195	59	13		405
Нидерланды	195	323	63	7		588
Өзге елдерді қоса барлығы	10000	10318	9283	3253		32854
Мемлекеттер	2011 жыл
	Сақтандыру  компаниялары	Зейнетақы қорлары	Инвестициялық қорлар	өзгеде қорлар		барлығы
АҚШ	5563, 2	14618, 4	14718, 7	3652, 0		38552, 3
Жапония	2024, 9	1145, 8	463, 8	435, 9		4070, 4
Германия	1173, 0	83, 3	1222, 6	–		2478, 9
Франция	1871, 1	-	1036, 8	–		2907, 9
Италия	373, 9	42, 6	615, 0	446, 6		1478, 1
Ұлыбритания	2959, 0	1841, 9	500, 6	–		5301, 5
Канада	203, 6	383, 6	591, 0	–		1178, 2
Швейцария	312, 4	495, 0	140, 0	–		947, 4
Испания	271, 9	12, 7	847, 0	–		1131, 6
Австралия	205, 6	509, 0	128, 0	29, 3		872, 1
Нидерланды	317, 5	454, 1	96, 4	–		868, 0
Өзге елдерді қоса барлығы	15276, 1	19586, 4	20359, 9	4563, 8		55719
Ескерту – www. k2kapital. com. мәліметтері негізінде автор құрастырған.