Бағалы қағаздар нарығы

Қор индекстері бағалы қағаздар нарығы жағдайын жалпылай бағалайды. Олар әлемнің ірі қор биржаларында айналымда жүрген акциялар курсындағы өзгерістерді қадағалап отырады.

Барынша әйгілі қор индексі, Батыс елдерінің белгілі қаржылық газеттерінде күн сайын жарияланып отыратын Доу-Джонса индексі болып табылады (1897 ж. Ч. Доу және Э. Джонсом-АҚШ, әзірленген). Бұл индекс Нью-Иорктік қор биржасында (NYSE) айналымда жүретін, өндірістік және көліктік аццияларға есептелген. 1929 жылдан бастап Доу-Джонса индексі коммуналдық акциялар үшін де қарастырылған. Кәзіргі уақытта Доу-Джонса индексі акциялар бойынша төрт автономдық көрсеткіштерді қарастырады: 30 индекс өндірістік компаниялар бойынша, 20 индекс көліктік компаниялар бойынша, 15 индекс коммуналдық мекемелер бойынша және 65 компания бойына жинақты индекс. Келтірілген индекстердің ішінен барынша көп таратылым алғана – біріншісі (30 ірі өндірістік корпорациялар бойынша).

Ұлыбританияда 100 алдыңғы қатарлы британдық компания акцияларының курсын есепке алатын «Файнэншл таймс»газетінің индексі және Лондондық қор биржасының (LIFFE)- Financial Times- Stock Exchange Index немесе қысқаша FT- SE атақтары барынша мәлім. Одан да басқа, «Файнэншл таймс»газеті бағалы қағаздардың әлемдегі маңызды нарықтарының қор индекстерін анықтайды. Бұл-ірі еуропиялық компаниялар акциялары (FT- SE Eurotrask 100 және Eurotrask 200, сәйкес 100 және 200 акциядан), сол сияқты әлемдік FT A World Index индексі. Соңғысы әлемнің 24 елінің 2212 акциясын қарастырады [17].

Жапонияда 225 компанияның акциялары  бойынша «Никкей» индексі есептеледі. Гонконгте 33 компанияның акциялары негізінде «Хэнг Сэнг» инлексі анықталады. Қор индекстері бағалы қағаздар нарығы жағдайын жинақты суреттеп қана қоймай, оны болжау мақсаттарында да пайдаланды.

Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының бір бөлігі болып табылады және дамыған нарықтық экономика саласында маңызды макро және микроэкономикалық қызметтер қатарын орындайды.

Бағалы қағаздар нарығының келесідей негізгі қызметтерін бөліп айтуға болады:

Біріншіден, бағалы қағаздар нарығы, қоғам үшін ресурстарды пайдаланудың тиімді құрылымын қамтамасыз ететін инвестициялық ағымды реттеуші ролін орындайды. Нақ осы бағалы қағаздар нарығы арқылы салымдардың аса тиімділігін қамтамасыз ететін капиталдардың салаларға «ағу» процесінің негізгі бөлігі жүзеге асырылады. Екінші (қайталанған) нарықта акция курстары нарықтағы сұраныстар мен ұсыныстар әсерлерінен (әрине, инвесторлар өз қаражаттарын барынша кірісті жобаларға салады, бір мезгілде аз кіріс әкелетін бағалы қағаздарынан құтылады) өзгерте отырып, тек кәсіпорын үшін өте маңызды, себебі тек осында ғана кәсіпорын даму жолына қаражат ала алатын. бастапқы нарық құнын анықтайды. Дамыған нарықтарда жас мекеменің табысы немесе жолы болмауы көбіне оның бағалы қағаздарға жазылу жылдамдығына негізделген. Ресей нарығында бағалы қағаздарды салмақты жобаларға орналастыру жолдары арқылы ресурстарды тарту әдісі аз табысты. Мысалы, тіпті Бүкілресейлік көліктік альянс бағдарламасы бойынша, «халық көлігі»жобасының барлық айғақты козырларына және мемлекеттік құрылымдар жағынан көрсетілген қуатты қолдауларға қарамастан, жоспарланған қаражаттың тек алтыншы бөлігін ғана жинауға қол жетті (300 млн. $ орнына 50 млн. $). Өкінішке орай жоба тоқтатылды.

Екіншіден, бағалы қағаздар нарығы, қолында еркін ақшалай қаражаты бар, кез келген экономикалық агенттерге(оның ішінде номиналды аздаған инвестициялық потенциалдылары да бар) бағалы қағаздарды табу жолдарымен өндірісте инвестицияны жүзеге асыруға жол беретін инвестициялық процестің жалпы сипатын қамтамасыз етеді. Қор биржаларындағы бағалы қағаздардың айналымын шоғырландыру және/немесе кәсіби делдалдарда инвесторға инвестицияны жүзеге асыру шараларын жеңілдетуге мүмкіндік береді.

Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы, әлеуметтік-эконмикалық, саясаттық, сыртқыэконмикалық және қоғамның басқа да сфераларында болып жатырған және болатын өзгерістеріне өте қатты әсер етеді. Осыған байланысты бағалы қағаздар нарығы барысының жинақтап, қорытылған көрсеткіштері (мысалы, Доу-Джонса және АҚШ-ның «Стандард энд Пур» индекстері, Ұлыбританияның Рейтер индексі, ФРГ-ның «Франкфурт Альгемайне цайтунг» және басқа да индекстер) елдің экономикалық жағдайы жөнінде төрелік айтатын негізгі индикаторы болып табылады. Барынша, тереңірек таңдауларға сүйенсек, нақты мекемелердегі, салалардағы, бөлек бір аймақтардағы жағдайлардың өзгерістеріне талдаулар жасауға болады.

Төртіншіден, шешім акция иегерлерінің дауыс беру жолдары арқылы қабылданған болса, бағалы қағаздардың көмегімен шағын деңгейдегі экономиканы басқару демократизмі қағидаларын іске асырады. Мұнда, бір дауыс бір акцияға тең, сондықтан да акция саны қаншалықты көп болса, сол немесе басқа иегер басқару шешімдерін қабылдауға үлкен әсерін тигізеді.

Бесіншіден, мемлекет бөлек бір кәсіпорынның бағалы қағаздарын сату-сатып алу арқылы өзінің құрылымдық саясатын жүзеге асырады, ол «керек» кәсіпорындардың акцияларын таба отырып, сол арқылы қоғам дамуына зор маңызы бар кәсіпорындарды инвестициялайды.

Алтыншыдан, бағалы қағаздар нарығы мемлекеттік қаржы саясатының маңызды құралы және аталған функцияны жүзеге асырудың басты тұтқасы болып табылады; мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы мемлекеттің ақша салмағына әсер етуінің және ВНП-ның ұлғаю немесе қысқару деңгейінің делдалы қызметін де атқарады.

Мемлекеттік қаржы саясатының басты құралы ретінде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы келесідей қызметтерді орындайды:

1) әр түрлі деңгейдегі үкімет органдарындағы бюджет тапшылығын қаржыландырады. Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оны үкіметтің ашық нарығында сату нәтижесінде ақшалай қаражат табады, ол ақша мемлекеттік бюджнт тапшылығын жабуға бағытталады. Бұл инфляциялық ұшқынға әкеліп соқтырмайтын, тапшылықты азайту үшін жасалынатын бірден бір басты ішкі бастаулардың бірі. Сол сияқты бұл, кәсіпорындар мен тұрғындардан мемлекетке қайта бөлінетін ерікті қаржылық ресурстар. Бұл тәсілдің бюджеттік түйінді мәселелерді шешуде көптеген мақсаттарға қол жеткізгендігінен басқа, ВНП-ның қысқаруына әкеліп соқтыратын, өндірістік инвестициялардың азаюына қатысты келеңсіз жақтары да бар. Одан да басқа, бюджетті қалпына келтіру мақсатында жасалынған мемлекеттік қарызды көбейту тәсілі, ақыр соңында бұрын істелінген қарыздарға пайыздар төлек керек қажеттілігінен бюджет жүгінің артуына әкеліп соқтырады. Бағалы қағаздар нарығының осы қызметіне ешқашанда қажетті көңіл бөлінген емес. Бюрократтық аппараттың керітартпалығы және нарық агенті ретінде мемлекетке деген сенімсіздігі, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сыйымдылығына (нарық сыйымдылығы – нарық айналымындағы бағалы қағаздардың жиынтық сомасы. Әдетте, бағалы қағаздар нарығының сыйымдылығы деп эмитирленген мемлекеттік бағалы қағаздардың номиналды құнының сомасын айтады), бағытталған бюджеттік салымдар бастауын салмақты қарастыруға жеткіліксіз болды. Қаржы нарығының бұл секторында негізгі, батыл өзгерістер 1994 жылдың жазындаболды, сол кездері, бір жағынан сыртқы кредиторлардың қысымы, үкіметті бюджетті қаржыландырудың дәстүрлі, эмиссиондық бастауларға қатаң қарау қатынастарын қайта қарауға мәжбүрледі, екінші жағынан, Мемлекеттік қысқамерзімді облигация (МҚО-ГКО) нарығының қарқынды өсуі мемлекеттік бағалы қағаздардың үлкен анықталған мүмкіндіктердің бар екендігін дәлелдеді. Осылайша, мемлекеттік бағалы қағаздарды сату арқылы бюджетке жыл сайын бірнеше ондаған трилион рублдер тартылды;

2) нақты жобаларды қаржылау. Әдетте нақты жобаларға бағалы қағаздар шығаруға муниципалды үкіметтер талпынады. Нарықта мақсаты белгіленген бағалы қағаздар шығарып, сата отырып, олар өздеріне қажетті жобаларды қаржыландыруға бағытталатын қоғамның ерікті ақша құралын тартады. Өтім кезеңінде бірнеше біржақты сипатта болады: мақсатты эмиссия тек тұрғын үй салу құрылысына жіберіледі. Мұның себебі: қазіргі жағдайда қандай да бір әлеуметтік маңызды объектінің инвесторлар қатарынан келешек кіріс есебінен қаражат тарту іс жүзінде мүмкін емес, ол кезде «тұрғын үй» қарызы бойынша эмитенттер сол қажетті үйлері арқылы есеп айырысады;

3) айналымдағы ақша салмағы деңгейін реттеу. Бұл қызмет әдетте мемлекеттік банктермен жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды мемлекеттік банктердің сатып алуы айналымдағы ақша салмағын арттырады, ал мемлекеттік банктегі бар қағаздарды сату, керісінше ақша агрегатын қысқартады. Ресейде РФ-ның Орталық банкіндегі мемлекеттік бағалы қағаздарды сату-сатып алу нәтижесінде айналымдағы ақша салмағының өзгеруі, таза белгіленген функцияларға қосымша тиімділік сипатын береді. Жалғыз мысал ретінде келтіретін болсақ: ақша агрегаттарын реттеу(нақтырақ, оның өсуі) мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы операцияларының негізгі мақсаты ретінде қарастырылды. 1995 жыл, тамыз айының соңындағы банктік дағдарыс кезіндегі қаржылық органдардың іс әрекеттерін келтіруге болады. Сол уақытта екі күн ішінде РФ Орталық банкі барлық коммерциялық банктерге төленбеген төлемдер тізбегін «расшивкалауды» ұсына отырып, 1, 6 триллион рубль сомаға МҚО(ГКО)сатып алды;

4) қаржылық-кредитті жүйедегі өтімділікті қолдау. Міндеттерді шешу шеңберінде, барынша үлкен сыйымдылық (банктердің айналымдағы қаражаттарын өзіне тартып алуға бейімді) және банктің өздерінде табыс әкелетін активтердің бір бөлігін ұстап отыруға, сол сияқты қаражатты басқа секторларға қиындықсыз аударып отыру мүмкіндіктері бар өтімді нарыктың болуы қажеттілік;

5) қосымша қызметтер. Мысалы, мемлекеттік бағалы қағаздар ресейлік жекешелендіру процесінде маңызды рол атқарды.

Негізінде бағалы қағаздар нарығы өз құрылымымен күрделі жүйені құрайды. Бағалы қағаздар нарығы ұйымдастырылған бірнеше элементтерді қарастырады:

1. Нарықтың нормативтік базасы;

2. Нарық құралы- әр түрдегі барлық бағалы қағаздар;

3. Бағалы қағаздарды сатуды ұйымдастыру әдістері;

4. Нарық қатысушылары;

Енді бағалы қағаздар нарығында болатын қауіптіліктерге көшейік.  Бағалы қағаздар нарығына шықпастан бұрын қарсы және қарсы еместерді біліп алу керек. Табыстарға ерекше ұмтылыс және кәдімгі адамгершілік сараңдық, асығыстық келеңсіз нәтижелерге әкеліп соқтырады. Бастауыш инвесторлар мен трейдерлер қауіптілікке бел байлап отырған сомасын анық анықтап алулары керек. Бұл олардың қолдарындағы бар соңғы ақшасы немесе басқа да бір нақты істерге арналған сома болмауы керек. Бастауыш трейдерлерді былай қойғанда, тіпті қор нарығының кәсіпкерлері де алданып қалудан сақтандырылмаған. Бұл аксиома.

Бағалы қағаздармен жасалынатын барлық операциялар қауіптілікке бейім. Кәзіргі кезде қауіптілік тіптен жоғары және көптеген жүйелерде ол бар:

• жүйелік- бағалы қағаздар нарығының дағдарысты қауіптілігі;
• жүйелік емес – нақты бір бағалы қағазбен байланыстырылған қауіптіліктің барлық түрлерінің қосылысы;
• селективті – портфель қалыптастыру кезінде бағалы қағаздардың басқа бір түрлерімен салыстырғанда инвестициялау үшін дұрыс таңдалмаған бағалы қағаз қауіптілігі.
• уақытша – эмиссия қауіптілігі, бағалы қағаздарды сату-сатып алу уақытының дұрыс таңдалмауы (арты көп шығындар әкелетін);
• заңдылықтардағы өзгерістер –эмиссия шарттарының өзгеруінен, оның жарамсыз болып табылуынан туындайтын қауіптіліктер;
• өтімділік – оның сапа бағасының өзгеруіне байланысты бағалы қағаздарды сатудан пайда болған шығындар қауіптілігі;
• инфляциялық – инвесторлармен бағалы қағаздарды сатудан түскен табыс инфляциясы өскенге қарағанда тезірек құнсызданады, инвестор нақты шығындарға ұшырайды.

Бағалы қағаздар операциялары бойынша қауіптіліктің басқа да түрлері бар. Қауіптіліктің жоғарғы деңгейі бағалы қағаздар нарығының дамуына кедергі келтіреді, бірақ тұрғындар мен кәсіпорындардың ақша жинақтарын сақтау үшін таса бола алады.

Осыдан келе, бір уақытта және бірдей құқықпен қатысатын коммерциялық банктертерде, қор биржаларында және басқа да қаржылық институттарда бағалы қағаздың аралас, полиорталықтандырылған моделі құрылды. Бағалы қағаздар нарығы өзгерістерге ұшырап тұрады. Бұл нарықтық қатынастардың(әсіресе, барынша аса бәсекелестікте бола алатын нарықпен) сипатта қажетті жаңа модификацияларымен біріктірілген.

 

 

1.2	Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың түрлері және олардың қызмет ету ерекшеліктері

Институционалды  құрылым  экономикада  екі  рөл  атқарады. Бір жағынан, оңтайлы шешімдер  қабылдау  үшін  шаруашылық  қызметтерді тоқтатады. Ал, екінші  жағынан  экономикалық  қызметтерді  шоғырландыру  құралы ретінде қызмет атқарады. Институционалды  құрылым – бұл  экономикалық  келісімдердің  қатысушыларын  біріктіруді  қамтамасыз  ететін  буын  болып  табылады.

Кейінгі 30 жыл ішінде институционалды инвесторлар ретінде танымал болған ұйымдардың қарамағында қаржылық биліктің едәуір мөлшері шоғырлануда. «Институционалды инвестор» түсінігін көбінесе практиктер қолданады. Кең мағынада, институционалды инвесторлар – кез-келген типтегі қаржылық делдалдар. Мұндай анықтама оларды жеке инвесторлардан ерекшелендіреді, себебі жеке инвесторлардың портфельдерінен түскен табыс толығымен олардың өздеріне тиесілі (Сурет 1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту – ғылыми-зерттеу нәтижесінде  автормен құрастырылған.

 

Сурет 1. ҚР бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың жіктелінуі

Инвесторлар жұмсаған қорларына  байланысы жеке және институционалды  инвесторлар болып бөлінеді. Біріншісі, меншікті қорларын инвестициялайтын жеке және заңды тұлғалар болса, екіншісі, тек қана тартылған қорларды инвестициялайтын қаржылық институттар.

Қазақстан Республикасының  заңына сәйкес, бағалы қағаздар нарығында инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары және жинақтаушы зейнетақы қорлары институционалды инвесторлар ретінде қызмет атқарады.

Институционалды инвесторлардың қаржылық құралдарын инвестициялау  көздеріне келесілер жатады: зейнетақы  қорларының жарналары, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздарының төлемдері, сақтандыру компанияларының жарналары. Институционалды инвесторлар осы көздер есебінен Қазақстан Республикасы және шетелдік нарықтың қаржылық құралдарын инвестициялауға жұмсайды.

Институционалды инвесторлар  туралы теориялық және құқықтық түрлі  көзқарастарды қарастыра келе институционалды  инвесторларға келесідей анықтама беруге болады:

Институционалды инвесторлар  – заңды және жеке тұлғалардың  қаражаттарын жинақтайтын және инвестициялық  кіріс алу мақсатында оларды қаржылық құралдарға, соның ішінде бағалы қағаздарға салуды жүзеге асыратын қаржылық-әлеуметтік институттар.

ҚР бағалы қағаздар нарығындағы  институционалды инвесторларды  заңнамалық құқықтық қалыптасу негіздерін екі кезеңге топтастыруға болады:

1. Бағалы қағаздар нарығының қалыптасу кезеңі;
2. Институционалды инвесторлардың қалыптасу кезеңі.

Бірінші кезеңнің заңдары Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына негіз болды. Қазіргі уақыттағы күші бар заңдардың жетілдірілуіне себеп болды.

Екінші кезеңнің заңдары  институционалды инвесторлардың дамуына  келесідей заңдардың қабылдануына негіз болды: «Акционерлік қоғамдар туралы», «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «ҚР-сында зейнетақымен қамсыздандыру  туралы», Сақтандыру қызметі туралы», «Инвестициялық қорлар туралы» ҚР Заңдары.

Қазіргі кезде заңнамалық актілердің, соның ішінде «бағалы қағаздар нарығы туралы» заңының және басқа құжаттардың қабылдануы бағалы қағаздар нарығы мен оның инфрақұрылымының дамуы белгілі бір бағытта сипат алып келе жатқанына болжам жасауға негіз болады. Сол себепті Қазақстанның бағалы қағаздар нарығын игерудің жинақталған тәжірибесінің, оның нақты жағдайының, сапалық және сандық сипатының жүйелік талдауын жасау қажеттілігі артып отыр. Бұл заңдарда институционалды инвесторлардың қызмет етуі, басқа нарық субъектілерімен өзара байланысы, инвестициялау ерекшеліктері қамтылды. Біздің пікірімізше, бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың қалыптасуын, аталуын және дамуының құқықтық негіздерін былай бөлу керек (Сурет 2, А қосымшасы):