Бағалы қағаздар нарығы

ҚР жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары:

• Жинақтаушы зейнетақы қорлары (ЖЗҚ) зейнетақы жарналарын жинақтайды; ЖЗҚ-дың 2 түрі бар - ашық және корпоративтік ЖЗҚ. Ашық ЖЗҚ - бұл жұмыс орнына және мекен-жайына қарамастан зейнетақы жарналарын қабылдайтын ЖЗҚ. Корпоративтік ЖЗҚ – бұл өз жұмысшылары үшін құрылған қор. ЖЗҚ кастодиан-банкпен және зейнетақы активтерін инвестициялайтын компаниямен өзара 3 жақты келісімшартқа отырады.
• Кастодиан-банк – бұл келісім бойынша ЖЗҚ активтерін банк шотында сақтайды және есепке алады;
• зейнетақы активтері бойынша инвестициялық басқаруды жүргізетін ұйым зейнетақы жарналарының инвестициялық стратегияларын құрайды және іске асырады;
• зейнетақыны төлеу бойынша мемлекеттік орталық (ЗТМО) - зейнет жасына жеткен кезде ЖЗҚ-дағы жинақталған қаражатты салымшыға зейнетақыны төлейді.

Еліміздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуын 3 кезеңге бөлуге болады:

1-кезең. 1998-2001 жылдар - жүйенің және оның қатысушыларының қалыптасу уақыты. Бұл кезеңде жүйеде қызмет ететін барлық қатысушылардың қызметін міндетті лицензиялау енгізілген болатын; зейнетақы активтеріне иелік ету жөнінде шектеулер белгіленді.

2-кезең. 2001-2004 жылдар реформалау тәжірибесі зейнетақы жинақтарының сақталуы мен ерікті зейнетақы тәсілдерін дамыту мәселелерін шешуді талап етті. Осыған байланысты іс-әрекет ететін заңнамаға келесідей толықтырулар енгізілді: инфляция деңгейін ескере отырып, ЖЗҚ-дағы зейнетақы жинақтарының нақты енгізілген жарналар мөлшерінің сақталуына мемлекеттік кепілдік енгізілді; еңбек жағдайлары ерекше қауіпті өндірістерде істейтін қызметкерлер үшін, жұмыс берушінің есебінен қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыру; зейнетақы алушының жасына және жеке зейнетақы шотындағы жинақтардың мөлшеріне қарай жинақтаушы зейнетақы қорларынан кесте бойынша берілетін зейнетақы төлемдерін жүзеге асырудың жаңа ережесі қолданысқа енгізілді.

3-кезең. 2005-2006 жылдар. Зейнетақы жүйесінде пайда болған мәселелерді шешу бойынша бірқатар шараларды атап өтуге болады. Қазіргі кездегі пайда болған мәселелер 2005 жылы қараша айында өткен V Қазақстан қаржыгерлерінің конгресінде қаралған сұрақтар мен оларды төмендету не жою ұсыныстары берілген болатын.

Осы ұсыныстарды қабылдау арқылы зейнетақы жүйесінің басты мәселесі болып табылатын зейнетақы жинақтарының инвестициялық табысының төмен болу мәселесін шешуге болады.

2006 жылдың 1-ші шілдесінен бастап зейнетақы жүйесіндегі субъектілердің өзара байланысы өзгереді. Қазіргі жағдайда зейнетақы жарналары зейнетақы қорлар шотына аударылады, ал зейнет жасына жеткен кезде қор мемлекеттік орталыққа аударуы тиіс. Жаңа жобаға сәйкес зейнетақы жарналары мемлекеттік орталыққа аударылатын болады. Осыған байланысты зейнетақы жүйесінің келесідей міндетгерді шешуге жағдай жасалады:

• мемлекеттік қадағалауды жетілдіру;
• аудармалы операциялар бойынша шығындарды төмендету;
• жұмыс берушінің салымшыға зейнетақы қорын таңдау мүмкіндігін шектеу мәселесін жоюына әкеледі.

Зейнетақы қорлары міндетті түрде компаниямен және кастодиан-банкпен келісімшартқа отыру қажет екенін атап айтқанбыз. Бірақ, егер ЖЗҚ мемлекеттің қойған талабына сай болса, онда ЖЗҚ өзі зейнетақы активтерін басқаруы бойынша құқықты алуға, сондай-ақ компаниямен келісімге отырмауға мүмкіндігі бар.

Мемлекеттік талаптар: меншік капиталы заңнамада көрсетілген деңгейде және қор құрылымында сәйкесінше лицензиясы бар білікті (квалификациялық) менеджерлердің болуы. Бұл талаптарға мемлекетте тек 2 қор сай. Олар «ГНПФ» ЖЗҚ және «Қазақстан Халық банкінің ЖЗҚ» болып табылады.

Әрине, бұл қорлар қызметінің одан ары ілгері дамуына септігін тигізеді. Себебі, компаниямен келісімшартқа отырғанда ЖЗҚ инвестициялық табыспен бөліcyге тура келеді. Сондықтан да инвестициялық табысты өзіне аудару қор пайдасының өсуіне әсер етеді.

Зейнетақы қорлары азаматтардың жинақталған қаражатын өсірту мақсатында зейнетақы активтерін инвестициялайды. Бірақ, салымшының құқықтарын қорғау мақсатында мемлекет инвестициялау объектілерін және олардың нормаларын бекітеді. Осы нормаларды орындамау жағдайында мемлекет лицензияны қайтарып алуға құқығы бар. Мемлекетіміздің және шетелдегі экономикалық, өндірістік жағдайларға байланысты инвестициялау нормалары жыл сайын өзгертіледі.

Қазіргі кезде негізгі сұрақ - бұл инвестициялық табыстың төмен болуы. Қаржыгерлер Конгресінде инвестициялық табыстың инфляция деңгейінен де төмен екендігін баяндаған болатын. Мұның негізгі 2 себебі бар:

• мемлекет бекіткен объектілер тәуекел жағынан төмен болып отыр; ал экономикалық заңға сәйкес, тәуекел деңгейі төмен болса, онда табыстылық деңгейі де төмен болады;
• бекіткен объектілер санының нарықта аз болуы, яғни отандық бағалы қағаздар нарығының қарқынды дамымауы көрініс табады.

Зейнетақы қорлардың өкілдері бұл мәселені шешу жолы ретінде келесідей ұсыныс берген – зейнетақы активтерін өндіріске, бизнеске, рейтингі жоғары емес компаниялардың бағалы қағаздарына жұмсауына мемлекет тарапынан рұқсат сұрап отыр. Яғни, жоғарыдағы портфель нормасында зейнетақы қорлары ұсынған объектілерді енгізумен байланысты. Бірақ, зейнетақы активтері халық қаржысы болғандықтан үкімет тәуекелді жоғарылатпауға тырысады.

Барлық мемлекеттердің негізгі туындайтын мәселесі осы зейнетақы жүргізу бағыттарына байланысты болып келеді. Бір жағынан, өз азаматтарын әлеуметтік қорғау үкіметтің міндеті болып табылады. Екінші жағынан, нарықтық экономика үлгісін қабылдаған мемлекеттің шығыстары барынша үнемді пайдалануы қажет, ал мемлекеттік шығыстарды ақшаны эмиссиялау арқылы қаржыландыру экономиканың тұрақсыздығына әкелетінін түсінеміз. Әрине, зейнетақы жүйесінің шешілмеген жақтары да бар. Біздің мемлекетіміздің экономикалық, әлеуметтік, өндірістік жағдайды ескере отырып, зейнетақы жүйесінің қосымша жаңа бағыттарын таңдауға ұмтылуы қажет.

 

 

1.3	Бағалы қағаздар нарығындағы  институционалды инвесторлардың қызметін мемлекеттік реттеу жүйесі

Бүгінгі жаһандану кезінде қазіргі экономиканың тұрақты әрі қарқынды жетілуі үшін бағалы қағаздардың әлеуметтік – экономикалық басымдылығын мемлекеттік реттеудің маңыздылығы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бағалы қағаздардың  әлеуметтік – экономикалық тиімділігі және олардың экономикалық қатынастарының дамуы Қазақстан Республикасының ең маңызды және бүгінгі күннің талабы.

Бағалы қағаздардың  тұрақты дамуы экономикалық өсуді  қаржыландырудың ең қолайлы  тетіктерінің бірі болып есептеледі.

Бағалы қағаздар нарығында негізгі қоғамға қажетті екі міндеттер шешеді:

1. Сатушылар мен сатып алушыларды кездестіре отырып, олардың экономикалық қатынастарды дамиды;
2. Бағалы қағаздарға ұсыныс пен сұраныстың тепе – теңдігі жүргізіледі.

Қазіргі техника мен  телекоммуникациялардың дамуы капиталдың бір ұлттық нарықтан екінші нарыққа жедел түрде аударуға мүмкіндік туды. Алайда, бұл тек артықшылық ретінде ғана емес, сондай-ақ кемшілік ретінде қарастырылады. Себебі, ұлттық экономиканың басқа экономикадан тәуелділігі жоғарлайды, нәтижесінде ұлттық бағалы қағаздар нарығы тұрақсыз жағдайға әкелуі мүмкін.

Екінші жағынан, жаһанданудың салдарынан жеке ұлттық нарықтардың өзара бәсекелесі артады. Батыс экономистердің пікірінше, соңғы он жылдықтарда дамушы мемлекеттерде инвестициялық ресурстарға деген қажеттілік жоғарлайды. Бірақ, инвестицияланатын капитал көлемі әлемдік экономиканың қажеттілігінен төмен сипат алады.

Көптеген дамушы мемлекеттер  үшін ұлттық экономикаға инвестиция  тарту негізгі мәселе болып саналады. Осы мәселені шашуде ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті артықшылықтар бар, оларды келесі топтарға бөлуге болады:

• Мегаэкономикалық;
• Макроэкономикалық;
• Микроэкономикалық;
• Мезоэкономикалық.

Әр факторлық жүйе инвестор үшін маңызды ақпарат болып  табылады. Оның оң жағдайы инвестордың шешіміне тікелей тәуелді. Себебі, нарықты нарыққа капиталды жұмсау кезінде  инвесторлардың инвестициялық тәуекелі бар.

Сондықтанда, Қазақстан Республикасының негізгі сұрағы ретінде ұзақ мерзімге экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады. Әлемдік тәжіриебеде көрсеткендей, экономиканың нақты секторларына ауқымды инвестициялық ресурстарды тарту және оларды тиімді пайдалану механизмін ұйымдастыру арқылы бұл мақсатқа жетуге болады.

Осыдан, Қазақстан экономикасында бағалы қағаздар нарығының рөлі артады. Бағалы қағаздар нарығы республиканың экономиасына шағын инвесторлардың қаражаттарын тарту керек. Бағалы қағаздар арқылы қаражаттарды тарту инфляциялық емес әдіс болып есептелінеді.

Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу  кезеңінен өтті. Кейбір элементтер бойынша даму серпініде байқалады. Мысалға, пайлық инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорлардың қызметтерін жатқызуға болады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының негігі бағыты  жеткілікті  деңгейде жүзеге асырылмайды. Бағалы қағаздар арқылы шоғырланған қаражаттар өндіріс аясына жеткізілмейді. Оған келесідей бірқатар себептер бар:

1. Бағалы қағаздар нарығының негізгі қатысушылары негізінде банктер болып табылады, ал олардың бөлу бағыты – несие;
2. Ірі инвесторлар ретінде жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады, ал мемлекеттік талаптарға сәйкес қорлар өндіріске тікелей жұмсауға мүмкіндігі жоқ.

Аталған себептерге байланысты, өндірістік салаларға бағалы қағаздар арқылы қаражат жұмсау мәселесі түындайды. Зейнетақы қорлары және банктердің бағалы қағаздарды эмиссиялау арқылы корпоративтік эмитенттердің бағалы қағаздарына қаржы бөлу бірнеше сатылардан тұрады. Ал, бұл қаржы ресурстардың қымбаттылығына әкеледі. Сондықтанда, корпоративтік эмитенттер бағалы қағаздарды шығаруға қызығушылық танытпайды.

Ішкі инвестициялық  ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге жатқызылады. Экономикның нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын – алу үшін келесідей шаралар жиынтығын жүргізу міндетті:

1. Бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмін зерттеу;
2. Бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін себептерді анықтау;
3. Бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік әсер ету шараларын жүргізу.

Осыған орай, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму сатысына қарай өзгереді.

Алғашқыда, реттеу қызметін Қазақстан Республикасының Қаржы  министрлігі атқарған. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөнінде Ұлттық комиссиясына қызметті аударған болатын. Бірақ, Үкіметтің қаулысымен, 2001-2004 жылдар аралығында ҚР Ұлтық банкі бағалы қағаздар нарығын реттеу органы ретінде өз жұмысын атқарған болатын. Тек, 2004 жылдан бастап, Қазақстан Республикасы қаржы нарығын  және қаржы ұйымдарын қаржылық қадағалау мен реттеу Агенттігі бағалы қағаздар нарығының жаңадан құрылған реттеуші орган ретінде бекітілді.

Бағалы қағаздар нарығының  қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік  реттеуді жүргізуіне байланысты. Бағалы қағаздар нарығын реттеудің құралдарын, әдістерін және бағыттарын таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл экономикалық жүйесіне әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығын реттеу – бұл өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде пайда болатын қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығын реттеу нарықтың барлық қатысушылары, ресурстары, қызметтері мен операциялары қамтылады. Реттеудің 2 негізгі үлгісі бар: мемлекеттік және өзін-өзі реттеу.

Қаржы нарығын мемлекеттік  реттеу тікелей және жанама түрде жүзеге асырылады. Тікелей мемлекеттік реттеуге келесілер жатады: нарық субъектілерінің қызметтеріне қатысты заңнамаларды шығару, нарық субъектілерін лицензиялау, инвесторларды қорғау шараларын жасау және т. б. жатады. Ал, жанама мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикалық тұтқалары және капиталдары арқылы жүзеге асырылады. Мұндай тұтқалар мен капиталдарға салық, ақша саясаты, мемлекеттік сатып алулар, мемлекеттік меншік, сыртқы экономикалық байланыстар жатқызылады. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы еліміздің егемендігін алғаннан басталды. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға байланысты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту – ғылыми зерттеу нәтижесінде  автормен құрастырылған.

 

Сурет 3. ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қазіргі үлгісі.

3-ші суреттен көріп отырғанымыздай, қазіргі уақытта ҚР бағалы қағаздар нарығын реттеудің негізгі 4 мемлекеттік органдары бар. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бағалы қағаздар нарығындағы негізгі рөлі – бұл мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару және мемлекеттегі қаржылық институттардың өтімділігін ұстап тұру. ҚР Ұлттық банк ЕДБ-дің актив бөлігіндегі өтімділікті сақтау арқылы өзінің бағалы қағаздарын шығару қызметін атқарады.