Бағалы қағаздар нарығы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту – ғылыми-зерттеу нәтижесінде  автормен құрастырған

 

Сурет 2. Қазақстанда институционалды инвесторлардың қалыптасу және құқықтық қамтамасыз ету кезеңдері

 

Инвесторлардың жұмсаған қорларына байланысты екіге бөлінеді. Жеке инвесторлар меншіктік қаржы қорларын инвестициялайтын жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Ал, институционалды инвесторлар тек қана тартылған қорларды инвестициялайтын қаржылық мекемелер деп танимыз. Институционалды инвесторлар ретінде отандық бағалы қағаздар нарығында келесідей институттарды жатқызамыз:

• коммерциялық банктер;
• жинақтаушы зейнетақы қорлары;
• сақтандыру компаниялары;
• пайлық инвестициялық қорлар.

Қарастырылған институттардың ішінен пайлық инвестициялық қорлардың қызметі басқа мекемелерге қарағанда қалыптасуы кеш еді. Олардың себептеріне мемлекет тарапынан аталған институттарға қатаң талап қоюы.

1990-жылдардағы көптеген қорлардың ашылып бір мезгілде жабылуы, халықтың осы институт қызметі туралы бейхабар болуы және т. б. факторлар әсер етті.

Осыған қарамастан, аталған институттардың соңғы жылдары қарқынды дамуы бағалы қағаздар нарығындағы қосымша қаржы қорларының ұсынысы мен бағалы қағаздарға сұраныстың шоғырландыруына септігін тигізді.

Пайлық инвестициялық қор – бұл қаржыны шоғырландыра отырып, әр түрлі активтерге инвестициялайтын институт. Қаржыны шоғырландыру қордың пайы арқылы жүргізіледі. Пай – бұл меншік иеленушінің инвестициялық қорға белгілі бір қаржы жұмсағанын және келісімшартқа сәйкес сыйақыны алуын куәландыратын эмиссиялық, құжатсыз, атаулы бағалы қағаз. Пайды жеке де, заңды тұлға да сатып алуына болады.

Пайлық инвестициялық қорлар Батыста 1920 жылы пайда болды. Бірақ, инвесторлар аталған мекемеге тек 70-80 жылдарда көңіл бөле бастады. Себебі, банктер ұсынған депозиттік мөлшерлеме сол кездері инфляция қарқынынан да аспады. Сондықтан да депозиттік мөлшерлемеден жоғары ұсынған мекемеге деген қызығушылық көптеген мемлекеттерде көрініс тапты [22].

Пайлық инвестициялық қорлар инвестор үшін келесідей артықшылықтар береді:

1. пайлық инвестициялық қорларды кәсіби мамандардың басқаруы;
2. бағалы қағаздар нарығындағы басқа да ірі инвесторлар сияқты артықшылықты мәртебеде болуы;
3. пайлық инвестициялық қорлар шоғырланған қаржыны диверсификация (әртараптандыру) қағидасына (яғни, әр түрлі объектілерге жұмсау қағидасы) сүйене отырып инвестициялауы;
4. пайлық инвестициялық қор қызметінің ашықтығы;
5. мемлекет тарапынан пайлық инвестициялық қордың қызметін қатаң реттеуі;
6. пайлық инвестициялық қордың табыстарына салық салынбауы (тек мүліктік және жер салығынан басқа);
7. кейбір пайлық қорлардың түріне байланысты пай ұстаушысы басқа инвесторға өзінің пайын сату мүмкіндігіне ие болуы және т. б.

Осыдан көріп отырғанымыздай, бұл институттың банктік депозитке балама тәсіл ретінде қарастыруға болады. Бірақ, банктен және оның ұсынған депозитінен бірқатар артықшылықтарға ие. Пайлық инвестициялық қордың пайы және коммерциялық банктің депозиті бойынша салыстыру жүргізейік (Б қосымшасы).

Осы қосымшадан көріп отырғанымыздай, пай бойынша тәуекел орташа, ал табыстылық бойынша депозиттен жоғары екенін атап өтуге болады.

Бағалы қағаздардың дамуы, сонымен қатар нақты өндірістің жандануына әкеледі. Сондай-ақ, нақты өндірістің дамуы бағалы қағаздар нарығының қарқынды өсуіне әсер етеді. Тәжірибе көрсеткендей, инвестордың жекелей өздігімен бағалы қағаздарға инвестициялay процесі қиынға соғады. Мұнда, бағалы қағаздар туралы аса білікті болуы және бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік талаптарына сәйкес ұйымдастырушылық, техникалық жағдайлар сипат алады.

Пайлық қорлар кастодиан-банкпен басқарушы компаниямен, тіркеушімен өзара байланысы бар. Кастодиан - шартқа сәйкес пай арқылы жинақталған қаражаттарды сақтайтын және сәйкесінше объектілерді есепке алатын, өкілетті органнан лицензиясы бар коммерциялық банк. Басқарушы компания осы пайдан жинақталған қаражаттарды нарық объектілеріне инвестициялайтын, өкілетті органнан лицензияны алған кәсіби қатысушы. Ал, тіркеуші пай ұстаушылардың тізімін жүргізетін кәсіби қатысушы. Яғни, пайлық қордың қызмет аясы қаржы нарығының кәсіби қатысушыларды жан-жақты қамтиды.

Пайлық инвестициялық қор – ұжымдық одақ. Акционерлік инвестициялық қормен салыстырғанда, ұйымдастырушылық – құқықтық мәртебесі жоқ.

Пайлық инвестициялық қордың 3 түрі бар: ашық, интервалдық және жабық пайлық инвестициялық қорлар. Бұл түрлері басқарушы компания пайды инвестордан қайта сатып алу мүмкіндігіне байланысты. Егер инвесторға қордың қызметі, пай құны ұнамаса, онда пайды қайта сатуға болады. Ашық пайлық инвестициялық қорлар 2 аптада 1 рет, интервалдық кем дегенде жылына 1 рет қайта сатып алуға міндеті бар. Ал, жабық қорлар пай ұстаушылар алдында мұндай міндеті жоқ.

Сондай-ақ, олардың келесі айырмашылығы - бұл пайдың құнын есептеу мерзіміне қатысты. Ашық қорларда пай құны әр күні, интервалдық - әр ай сайын жүргізіледі. Жабық қорлар алдыңғы белгіге ұқсас - міндеті жоқ. Сондықтан да, көп жағдайларда жабық пайлық инвестициялық қорлар тәуекелдік инвестициялау қорлары болуы мүмкін.

Жалпы, пайлық қорлар біздің мемлекетімізде жаңадан құрылған институттар. Олардың қызметін мемлекет тарапынан қадағалау мен реттеу жүргізу қажеттілігі жоғары. Өкілетті орган ретінде — ҚР ҚҚК болып бекітілген. ҚҚК пайлық инвестициялық қорлар қызметін келесідей шаралар жүргізеді:

1. қордың, басқарушы компанияның, кастодиан-банктің тіркеушінің қызмет етулері бойынша ережелерді бекітеді. Ережелерде осы ұйымдардың пай қаражаттарын заңсыз қолдануына жол бермейді, инвесторлардың қаражаттарын аса тәуекелді объектілерге инвестициялауға рұқсат бермейді. Сонымен қатар, басқарушы компания пай активтерінің құны, құрамы туралы бұқаралық ақпарат құралдарына және пай ұстаушыларына мәлімдеуі бойынша қадағалау жүргізеді;
2. басқарушы компанияға және басқа да өзара байланысы бар ұйымдарға сәйкесінше қызметпен айналысуға лицензия береді. Лицензияны алу жағдайында заңды тұлға өкілетті орган бекіткен техникалық, қаржылық және кәсіби талаптарға сай келуі тиіс. Осы талаптардың орындалуы мен сақталуына Агенттік қатаң шаралар жүргізеді;
3. қордың пайын шығаруда мемлекеттік тіркеу жүргізіледі. Агенттік пайлық қорларға ұлттық идентификациялық нөмір береді, сондай-ақ эмиссиялық бағалы қағаздардың Мемлекеттік тізіміне енгізеді. Аталған процедураны жүргізу барысында пайлық қордың Ережесі, ұйымның ішкі құжаттары қарастырылады;
4. қадағалау мен бақылау жүргізу. Мұнда өкілетті орган брокер, тіркеуші, басқарушы компания, кастодиан қызметтерін бақылайды, заңмен бекіткен мерзім бойы есеп беруін талап етеді.

Пайлық қорлар бір эмитенттің бағалы қағаздарына таза активтің белгілі бір шегінен аспауы керек. Атап айтқанда:

• ашық және интервалдық пайлық инвестициялық қорларға таза активтің 15%-дан жоғары емес;
• жабық қорлар - 20%-дан жоғары емес;
• тәуекелдік инвестициялау жабық қорлары 30%-дан жоғары емес инвестициялау нормасын қадағалауы тиіс.

Сонымен, көптеген мемлекеттерде пайлық инвестициялық қорлар сияқты мекемелердің қалыптасуы мен дамуы мемлекетке де, халыққа да, басқа да қаржылық мекемелерге әсер етті. Бір жыл ішінде пайлық қорлардың 2 есе өсуі, осы институттарға деген сенімі, сондай-ақ басқа қаржылық құралдарға қарағанда тиімді балама құрал ретінде танылғанын куәландырады.

Бүгінгі таңда Қазақстан ТМД мемлекеттерінің ішінен экономикалық жағынан алдыңғы қатарлы мемлекет ретінде орнын алғанын экономистер тұжырымдап отыр. Қазақстанның экономикалық өсуге жетудің бірден-бір алғышарты деп мемлекетіміздегі зейнетақы реформасының нәтижелері ретінде анықтады. Зейнетақы жүйесі елдің ең өзекті мәселелердің бірі деп айтуға болады. Себебі зейнетақы жүйесі тек әлеуметтік сұрақтармен қатар экономикалық сұрақтарды шешуге көмектеседі.

Зейнетақы реформасын жүргізу нәтижесінде ел ішіндегі ірі инвесторлардың пайда болуына, ірі қаржы ресурстардың шоғырлануына әкелді. Зейнетақы қорлары қаржы жүйесінің негізгі бөлігі ретінде сипат алады.

Нарықтық экономиканың негізгі элементтерін енгізе отырып, мемлекеттің зейнетақы бойынша көзқарасы да сан алуан өзгеруде. Қаншалықты мемлекет зейнетақы жүйесіне қатысуын анықтау барлық мемлекеттердегі туындайтын негізгі мәселе болып табылады. Зейнетақы жүйесінің көп кездесетін үлгілері: ынтымақтастық және жинақтаушы. Ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне сәйкес, бүгінгі зейнеткерлерді мемлекеттік бюджет не басқа да бюджеттен тыс қорлар қамтамасыз етеді. Ал, нақты зейнетақыны төлеу бойынша ауыртпалық жеке не заңды тұлғаларға түседі. Көбінесе, бұл арнайы салықты енгізу арқылы жүзеге асырылады. Жинақтаушы үлгіге сәйкес, әр адам зейнет жасына дейін болашақтағы зейнетақы жинақтарын қалыптастырады. Мұнда, әр елде мемлекеттің қатысуы әр түрлі. Бір елде мемлекет міндетті түрде бекітуі мүмкін, ал басқа елдерде үкімет әр адамның өзінің ықыласына орай (инициативасына) қалдыра отырып, тек ерікті түрдегі зейнетақы жарнаны бекітуі мүмкін.

Сөйтіп, зейнетақы сұрақтарын шешу мәселесін зерттей отырып, бірқатар мемлекеттердің зейнетақы жүйелеріне тоқталайық.

Мәселен, АҚШ-тың зейнетақы жүйесі 4 деңгейден тұрады [27].

• бірінші деңгей – бұл мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз етуі. Әрбір жеке тұлға өзінің еңбек табысының белгілі бір бөлігін мемлекеттік бюджетке салық ретінде (FICA tax) аударады. Ал мемлекет әлеуметтік жағдайы төмен зейнеткерлерге зейнетақы жәрдемақысын төлейді.
• екінші деңгей – бұл дәстүрлі жеке зейнетақы. Бұл деңгей көптеген елдердің танымал үлгісі ретінде сипат алады. Бірақ, осы буын тек қана ірі компанияларды қамтиды. Дәстүрлі зейнетақы бойынша ірі компания онда көп жыл жұмыс істеген қызметкерлерге ай сайын зейнетақыны төлейді. Нақты төлеу сомасы және жағдайлары кәсіподақтың ұжымдық келісім-шартында қарастырылады. Сондықтан да АҚШ-тағы кәсіподақ құқықтарының жоғары деңгейін осыдан да көруге болады.
• үшінші деңгей – жұмыс орны бойынша жинақтық зейнетақы жоспарлары (Deferred compensation plans) деп аталады. Осы жоспарға сәйкес, әрбір жұмыс беруші өзінің қызметкерлеріне пайлық қорда шотты ашады. Пайлық қор - бұл жинақталған қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсайтын қаржылық мекеме болып табылады. Қызметкерлер жалақының белгілі бөлігін өз қалауынша аударуға құқығы бар. Көптеген жағдайларда жұмыс беруші еңбек шартында компания есебінен аударуы туралы жағдайлар қарастырылады.
• төртінші деңгей – жеке зейнетақы салымына (IRA) сәйкес, еңбек табысы бар кез келген жеке тұлға банкте, пайлық қорда немесе брокерде шотты ашады және оған жыл сайын 2000 доллар көлеміңде аударады. Басқа салымдардан ерекшелігі ретінде мемлекет тарапынан қолдауды айтуға болады. Яғни зейнет жасына жеткенде салымшы шоттан қаражаттарды алу кезінде табыс салығын төлеуден босатылады. Ал, салымшының зейнет жасына жетпей қайтыс болуы кезінде шоттағы қаражатты мұрагер хаты немесе жергілікті заңдар бойынша мұрагеріне беріледі.

Ал, Канада мемлекеті АҚШ-қа жақын орналасқанымен зейнетақы жүйесінде көптеген жағдайлармен ерекшелінеді. Канадада зейнетақы жүйесі 3 деңгейден тұрады:

• жасы бойынша зейнетақы (Old Age Security) - бұл мемлекет тарапынан берілетін зейнетақы. Бірақ зейнетақыны алу үшін мемлекет үкіметі келесідей талап қояды: зейнеткер зейнет жасына дейінгі уақытта Канадада ең аз дегенде 10 жыл өмір сүруі керек. Ал, егер басқа мемлекетке көшкенде зейнеткер кем дегенде Канадада 20 жыл өмір сүруін талап етіледі. Сонымен қатар, Канадада өмір сүрген жылдарын тек 18 жастан бастап есептейді. Канададағы зейнет жасы еркектер мен әйелдер үшін бірдей – 65 жасты құрайды.
• канадалық зейнетақы жоспары (The Canada Pension Plan) - бұл ай сайын ерікті түрде аудару арқылы 60 жасқа жеткен кездегі зейнетақымен қамтамасыз ететін механизм болып табылады. Статистикалық мәліметтерге сәйкес халықтың көп бөлігі СРР-ға ақшаны аударады. Ал, зейнетақы төлемдері салымшының жарнаны аудару уақытына, мөлшеріне және зейнетақыны алу кезеңіне байланысты. Зейнет жасына жетпей қаражатты алу жағдайлары өте оңтайлы болып келеді және аталған жоспарды сақтандыру жоспары ретінде де қарастыруға болады. Келесі жағдайларда зейнетақыны зейнет жасына жетпей алу жағдайлары Канаданың заңнамасында сипатталады: еңбекке қабілетсіз жағдайында, жанұя асыраушысының қайтыс болғанында, өндірісте ауыр жарақат алғанда беріледі.
• жеке зейнетақы салымдары және жұмыс берушінің зейнетақылары - соңғы кезеңдерде пайда болған буындардың бірі және бірте-бірте АҚШ мемлекеті сияқты ерекше орнын алатынына күмән келтірмейді.

Сондай-ақ, Франция мемлекетінің зейнетақы жүйесі 2 қағида бойынша қызмет атқарады.

Біріншісі, «Ынтымақтастық» қағидасына сәйкес қазіргі кездегі жұмыс істейтіндер бюджетке қаражаттарды аударады және мемлекет үкіметі зейнеткерлерге осы арнайы салық есебінен зейнетақыны төлейді.

Екіншісі, «Жинақтаушы зейнетақы сақтандыру» қағидасына сәйкес, әрбір жеке тұлға арнайы қорға өз қалауынша қаражаттарды ерікті түрде аударады. Қазіргі кезде Францияда ең төменгі зейнетақы мөлшері жылына 5000 долларды құрап отыр. Бұл мемлекетте салымшыны қорғау бойынша ерекшелікті атап өтуге болады. Францияның заңнамасына сәйкес, қаражаттардың қайтарылымдылық нормасы жоғары болып келеді. Яғни, тұлға зейнет жасына жеткенде зейнетақыны еңбекақыдан жоғары алады. Еркектер үшін қаражаттардың қайтарылымдылық нормасы 78%, ал әйелдер үшін 72% деңгейінде бекітілді.

Енді, ҚР зейнетақы жүйесін қарастырайық. Зейнетақы реформасы бізде 1998 жылдан бастап орнатыла бастады және көптеген экономистердің дұрыс бағытты ұстанғанымызды дәлелдеп отыр. Біздің зейнетақы жүйеміз Чили мемлекетінің үлгісін қолданды. Чили мемлекеті өзінің зейнетақы үлгісінен бас тартса да, Қазақстанда зейнетақы жүйесі алға басуда. Жинақтаушы зейнетақымен қамтамасыз ету қағидасы: әрбір жеке тұлға өзінің табыс көзінен бекітілген бөлігін зейнетақы қор шотына аударады және сәйкесінше зейнет жасына жеткенде заңнама бойынша анықталған көлемде зейнетақыны алады. Екінші деңгей бойынша зейнетақы жарналардың 2 түрі қарастырылады: міндетті және ерікті.