Бағалы қағаздар нарығы

 

Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен қатар, 2009 жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-тен артып, өте жоғары болғаны байқалған.

2011 жылы  институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі Ұлыбританияда – 65%, АҚШ-та – 50%, ал Швейцария мен Австралияда – 46%, Голландия мен Францияда – 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша ерекшеленеді.

Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2011 жылы 3 трлн. доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1, 5 трлн. долларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0,6 трлн. долларды құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда – жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді.    

Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ) көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр. Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2011 жылы ЖЗҚ біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ, онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.

Институционалды инвесторлардың портфельдерін салыстырайық. Бұл жерде салыстырылатын құрал ретінде мемлекеттік бағалы қағаздарды алдық, себебі қор нарығының дамуының негізі корпоративтік бағалы қағаздар болып табылады (Диаграмма 8).

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 8. Институционалды инвесторлардың портфелдеріндегі мемлекеттік емес бағалы қағаздардың үлесі, %

 

Енді институционалды  инвесторлардың портфеліндегі келесі құрал акция бағалы қағаз өзгерісіне тоқталатын болсақ, дағдарыс кезінде бағалы қағаздар нарығының акция секторы басқа секторларға қарағанда үлкен өзгерістерге ұшырады, осы секторда инвесторлардың қаражаттарының көп бөлігін жоғалтқан (Диаграмма 9).

Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Диаграмма 9. Институционалды инвесторлардың инвестициялық портфеліндегі қазақстандық акциялардың үлесі, %

 

2011 жылы қазақстандық акция нарығы 100 млрд-тан 30-млрд долларға дейін төмендеген. Яғни, дағдарыстан отандық нарықтың сомалық жоғалтулары 70 млрд долларға бағаланады. Сонымен қатар, нарықтың капиталдандырылуының зардабын жеке эмитенттер негізінде қарастыруға болады. Кейбір жағдайларда алып эмитенттер бойынша да 10-даған млрд долларға дейін есептелінген. Мысалы, 2011 жылдың бас кезіндегі бағалармен салыстырғанда Kazakhmys PLC компанияларының капиталдандырылуы шамамен 11,5 млрд долларға азайған, Казкоммерцбанк пен Халық Банктің капиталдандырылуы шамамен 3,5 млрд долларға және т.с.с. [33].

Мұндай есептеулердің  объективтілік маңыздылығы аз, өйткені нарықтың капиталдандырылуы көлеміндегі қатерлер эмитенттің шаруашылық қызметіне әсер етпейді деуге болады. Бұл эмитенттер акцияларды бірінші орналастырудан кейін оларға ешқандай қатыстары болмайды. Барлық қатерлерді бірінші кезекте екінші ретті бағалы қағаздар нарығында акцияларға қаражат салған инвесторларға келеді.

Сәйкесінше, егер қор нарығындағы негізгі қатерлерді қарастырсақ, бірінші кезекте дағдарыстан кейін күрделене түскен институционалды инвесторлардың жағдайына көңіл бөлу қажет.

Дағдарыс уақытында  акцияларға активті түрде инвестициялаған  ЖЗҚ болып табылғанын 2-кестеде  берілген мәліметтерден көруге болады. Дүниежүзілік қор нарықтарының құлауының алдында, 2011 жылдың жарты жылдығында, өздерінің инвестициялық портфеліндегі акциялардың үлесін өсірген жалғыз инвесторлардың тобы – ЖЗҚ. Қалған инвесторлар осы кезеңде үлестік бағалы қағаздарға деген салымдарын азайтқан, көбінесе акцияға инвестициялауды күрт төмендеткен бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Олар 2011 жылдың жарты жылдығының өзінде 10% азайтқан.

Кесте  2.

Қазақстандық бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының акцияға  салған салымдарының көлемі

	01.01. 2011 ж.		01.01. 2012 ж.
	млн тенге	портфельдегі үлесі, %	млн тенге	портфельдегі үлесі, %
ЖЗҚ (зейнетақы активтері)	210 521	17, 62	250 757	18, 67
шетелдік акциялар	20 759	1, 74	73 613	5, 48
қазақстандық акциялар	189 762	15, 88	177 144	13, 19
ЖЗҚ (меншік активтері)	3 289	15, 04	3 218	10, 67
шетелдік акциялар	0	0, 00	0	0, 00
қазақстандық акциялар	3 289	15, 04	3 218	10, 67
Пай инвестициялық қорлары	16 463	8, 24	13 387	7, 58
шетелдік акциялар	3 043	1, 52	3 392	1, 92
қазақстандық акциялар	13 420	6, 72	9 995	5, 66
Екінші деңгейдегі банктер	40 392	5, 25	41 508	4, 7
шетелдік акциялар	1 043	0, 14	621	0, 1
қазақстандық акциялар	39 349	5, 11	40 887	4, 6
Сақтандыру ұйымдары	2 951	1, 84	5 742	2, 96
шетелдік акциялар	0	0, 00	0	0, 00
қазақстандық акциялар	2 951	1, 84	5 742	2, 96
БҚН кәсіби қатысушылары	23 786	28, 96	31 122	19, 92
шетелдік акциялар	2 084	2, 54	3 247	2, 08
қазақстандық акциялар	21 702	26, 42	27 875	17, 84
Нарық қатысушыларының портфеліндегі акциялардың барлығы	297 402	76, 95	345 734	64, 5
соның ішінде:
шетелдік акциялар	26 929	9, 95	80 873	30, 53
қазақстандық акциялар	270 473	90, 05	264 861	69, 47
Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Қорыта келгенде, Қазақстанның ішкі экономикалық нарығын инвестициялауда институционалды инвесторлардың ішінде жинақтаушы зейнетақы қорларының үлесі жоғары болып табылады. Дағдарыс кезеңінде де ЖЗҚ өз белсенділігін жоғалтпаған. Мысалы, акция нарығында өзге  инвесторлардың (бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының акцияға салымдары 10%-ке азайған) белсенділіктері төмендесе, жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі керісінше арта түскен. Бұл олардың инвестициялық саясаттарының ерекшелігімен көзге түседі. ЖЗҚ инвестициялық нарықтағы үлесінің көп болуының бір себебі, мұнда зейнетақы жарналарының негізінде жинақталынған қаражаттарының көлеміне байланысты.

2012 жылғы 1-наурыздағы жағдай бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар үлесі 320 319 млн теңге, немесе зейнетақы активтерінің жалпы көлемінің 25, 57%-і болды. 2012 жылғы 1-қаңтардағы жағдай бойынша осыған ұқсас көрсеткішке қатысты мемлекеттік бағалы қағаздар үлесі 32 098 млн теңгеге немесе 9, 11%-е азайды.

Қазақстан Республикасы эмитенттерінің корпоративті бағалы қағаздарының көлемі 2012 жылғы 1-тоқсанда 44 759 млн теңгеге немесе 43, 06%-ке өсті. 2012 жылғы 1-сəуірдегі жағдай бойынша ЖЗҚ жиынтық инвестициялық портфеліндегі шетел эмитенттерінің мемлекеттік бағалы қағаздарының көлемі 37 045 млн теңге (2, 96%), қаңтар-наурыз аралығындағы өсу – 2 446 млн теңге (7, 07%) болды. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының үлесі 11, 87 болып келеді, бұл осының алдындағы есепті кезеңнің осыған ұқсас көрсеткішінен 3, 17%-тік тармаққа жоғары.

Есепті күнге сақтандыру ұйымдарының жиынтық инвестициялық  портфелінің көлемі 166 715 млн теңге болды. Бұл ретте Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарының үлесіне 8, 11%, ҚР эмитенттерінің корпоративті бағалы қағаздарына – 36, 63%, екінші деңгейдегі банктердегі салымдарға – 40, 71%-тен келеді.

Инвестициялық пай қорларының жиынтық инвестициялық портфеліндегі негізгі үлесті үлесі акционерлік қоғам болып табылмайтын заңды тұлғалар капиталындағы инвестициялар иеленеді, олардың үлесіне 135 499 млн теңге немесе 58, 72% тиеді, ал акционерлік инвестициялық қорлардың портфелінде өзге активтер мен дебиторлық берешек басым – 59 700 млн теңге немесе 51, 25%.

Екінші деңгейдегі банктердегі  салымдар сəйкесінше 1, 7% жəне 1, 13% болып отыр. ҚР эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары инвестициялық пай қорларының инвестициялық портфелінде 9, 4%, акционерлік инвестициялық қорлар портфелінде – 12, 49%-ті иеленіп отыр. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының ИПҚ-ның жиынтық портфеліндегі үлесі қомақты емес – 1, 3% болса, АИҚ-ның жиынтық портфелінде 10% болды (Кесте 3).

 

Кесте 3.

Қазақстандағы институционалды  инвесторлардың жиынтық инвестициялық  портфелінің құрылымы

Қаржы құралдары	ЖЗҚ		СК		ИҚ
					ИПҚ		АИҚ
	млн тг	үлесі, %	млн тг	үлесі, %	млн тг	үлесі, %	млн тг	үлесі, %
ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары	320 319	25, 57	13 520	7, 92	5	0, 00	0	0, 00
ҚР еурооблигациялары	0	0, 00	0	0, 00	0	0, 00	0	0, 00
Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздары	266 185	21, 25	11 201	6, 56	5	0, 00	0	0, 00
Ұлттық Банктің ноталары	54 134	4, 32	2 319	1, 36	0	0, 00	0	0, 00
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік  бағалы қағаздары	37 045	2, 96	1 529	0, 90	711	0, 31	0	0, 00
			3-кестенің жалғасы
Тазартылған алтын	25 350	2, 02			0	0, 00	0	0, 00
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік  емес бағалы қағаздары, оның ішінде:	148 687	11, 87	312	0, 18	3 006	1, 30	11 631	10, 00
– акциялар	51 461	4, 11	0	0, 00	2 789	1, 21	11 576	9, 94
– облигациялар	97 226	7, 76	312	0, 18	217	0, 1	55	0, 05
ҚР эмитенттерінің мемекеттік емес бағалы қағаздары, оның ішінде	560 220	44, 71	61 071	35, 78	21 688	9, 40	1 899	1, 63
– акциялар	171 125	13, 66	2 952	1, 73	13 173	5, 71	451	0, 39
– облигациялар, оның ішінде	389 095	31, 66	58 119	34, 05	8 515	3, 69	1 448	1, 24
шетел валютасында  номинирленген	2 539	0, 20	-	-	-	-	-	-
теңгеге номинирленген	386 556	30, 85	-	-	-	-	-	-
Екінші деңгейдегі банктердегі салымдар	160 609	12, 81	71 702	42, 00	3 917	1, 70	1 322	1, 13
Туынды бағалы қағаздар	692	0, 06	-	-	-	-	-	-
Инвестициялық қорлардың пайлары	-	-	-	-	266	0, 12	279	0, 24
Депозиттік қолхаттар	-	-	-	-	3 029	1, 31	290	0, 25
«Кері РЕПО» операциясы	-	-	22 578	13, 22	7 996	3, 47	817	0, 70
Жер учаскелері	-	-	-	-	13 577	5, 89	4 912	4, 22
Жылжымайтын  мүліктің салынып  жатқан және қайта құрылатын объект	-	-	-	-	14 697	6, 37	12 944	11, 11
АҚ болып табылмайтын  заңды  тұлғалардың  капиталындағы инвестициялық  қордың инвестициялары	-	-	-	-	135 499	58, 72	8 087	6, 94
Аяқталмаған құрылыс	-	-	-	-	946	0, 41	0	0, 00
өзге активтер	-	-	-	-	25 402	11	59 700	51, 25
Жиынтығы:	1 252 822	100	170 712	100	230 739	100	116 480	100
Ескерту – ҚРҰБ-нің статистикалық  деректері негізінде автормен құрастырылған.

 

Президенттің үкіміне сәйкес Қазақстан еліне  «Қазақстан 2015 жылға дейін  дамыған 50 елдер қатарына кіру Стратегиясы» жолдауын іске асыру бойынша Үкімет әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясын (ӘКК) құру тұжырымдамасын бекітті.

Әлеуметтік-кәсіпкерлік  корпорациясы (ӘКК) Қазақстанның жеті аймақтарында құрылады. Корпорациялар өз жұмыстарын Атырау, Алматы, Қостанай, Ақтөбе, Қарағанды, Шымкент және Павлодар қалаларында бастайды.

ӘКК капитализациялау көздері  ретінде қазіргі кезде республикалық және жергілікті бюджетке аударылатын төлемдердің кейбір түрлерін (мысалы, экологиялық) қолдану мүмкіншіліктерін қарастыру қажет. Мысалы, аумақтарда жұмыс істейтін ірі компанияларды бюджетке төленетін төлемдерден босату, берілген құралдарын  ӘКК-ға салу негізінде. Өз кезегінде ӘКК оларды жаңа жобаларға активтер ретінде қолданады. ӘКК капитализациялау моделін тиімді іске асыру үшін бірнеше дайындық кезеңдерін жүргізу қажет. Бірінші бұл табысталған активтердің нарықтық құнын бағалауды жүргізу. Ол үшін тәуелсіз консалтингтік компания тартылады. Берілген активтердің нарықтық құны бағалағаннан кейін олар ӘКК жарғылық капиталына өткізіледі. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы  Акционерлік қоғам формасында жұмыс істейді. Сонымен қатар, бұл активтерді ӘКК-ға табыстау жоғары мамандырылған менеджерлер, беделді консалтингтік компаниялардың икемді шарттарына байланысты оларды басқарудың сапасын жақсартуға алып келеді.

Қазіргі кезде аумақтық даму институты ретінде жеті әлеуметтік кәсіпорын корпорациясы өз қызметтерін жүргізуде – «Сарыарқа», «Ертіс», «Жетісу», «Оңтүстік», «Тобол», «Батыс», «Каспий».

ӘКК-ны құру бұл қазіргі  аумақтық дамудағы маңызды құралдардың  бірі, және бүкіл ұйымдастырушылық мәселелерді шешуде жергілікті үкімет органдарынан максималды жәрдемдесуді қажет етеді.

ӘКК-ны құрудың негізгі  мақсаты – елдің аймақтарында мемлекеттік даму институттарымен  бірге қаржы ресурстарына және жоғарғы  технологияларға қол жеткізу  мүмкіншілігін жасау жолымен  шағын және орта бизнестің дамуын қолдау (аймақтық бизнес-құрылымдар). ӘӘК-ға қаржы жұмсау В қосымшасында қарастырылған.

Институционалды инвесторлардың инвестициялық портфеліне жаңа инвестициялау  объектісін енгізу қажет. Жаңа инвестициялау объектісі – ӘКК.

 

 

2.3	Бағалы қағаздар нарығындағы  институционалды инвесторлардың қаржылық қызметінің тиімділігін талдау

Эмитенттер немесе инвесторлардың міндетті өзара байланысы бар  қатысушылардың санының көп болуы, осы негізгі қатысушылардың бағалы қағаздарды шығару немесе сатып алу ынтасын түсіреді. Осы орайда, бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу бойынша ұйыммен міндетті шартқа отырудан бас тартуды ұсынамыз.