Бозор иқтисодиёти шароитида хиссадорлик жамиятлари молиясини такомиллаштириш

     - тўловга лаёқатсизлик хатари  ва ва банкротлик эҳтимолиниг  камайиши

     корхона фаолияти самарли бўлган тақдирда униг бошқарувини сақлаб қолиш.

     Корхона фаолиятида ўзлик маблағлари ишлатлишида  қуйидаги салбий тарафлари мавжуд:

     - йирик лойихалар учун жалб  қилинаётган маблағ ҳажмининг  камлиги;

     - ўзлик капиталининг соф ўсиш  рентабеллигидан фойдалан олмаслиги

     Тижорат банклари орқали капитални жалб қилишнинг қуйидаги ижобий тарфлари мавжуд:

     - рейтинги юқори бўлган қарз  олувчи томонидан ўзининг ўзлик  маблағларидан юқори бўлган капитални  жалб қилиш имконияти мавжудлиги;

     - самарали молия дастаги орқли  ўзлик капиталиниг соф ўсиш  рентабеллигини жамлаш имконияти;

     - акциядорлик капиталига нисбатан  банк кредитини жалб қилишда  солиқ имтиёзлари мавжудлиги, жумладан  даромад солиғи тўланаётганда  умумий солиқ баазсидан қарз  учун тўланган фоизларнинг чиқариб  ташланиши;

     - ишлаб чиқариш ҳажми ошириш  ва активларнинг салмоғини кенгайтиришда алоҳида аҳамият касб этиши

      Маълумки, корхона фаолиятида қисқа муддатга ва узоқ муддатга маблағларни жалб қилиш имконияти мавжуд. Қисқа  муддатли  молиялаштириш бирданига  кутилмаган холда, ёки белгиланган  тартибда бўлиши мумкин.

      Тижорат кредити қиска муддатли молиялаштириш шакли бўлиб, бизнеснинг хамма жабҳаларида қўлланилади. Ишлаб чиқариш ривожланган мамлакатларда харидор етказиб берилган товар махсулот учун тўловларни тўламаган ҳолда, унга тўловларни амалга ошириш учун муддат узайтириб берилади.

      Биз юқорида капитал жалб этишнинг халқаро  амалиётдаги манбалари ичида  қимматли қоғозлар бозори имкониятларини санаб ўтган эдик. Айнан шу бозорнинг  барқарор ўсишида корхона ўзи чиқарган акциялари бўйича олиб бораётган дивидент сиёсати муҳим роль ўйнайди.

      Дивиденд  фойданинг  солиқлар  ва  мажбурий тўловлар тўланганидан, қайта инвестиция амалга оширилганидан сўнг акциядорлар  жамияти   ихтиёрида қоладиган, акциядорлар ўртасида тақсимланиши керак бўлган қисми.

        Жамият    акцияларнинг  хар   бир тури   бўйича  эълон   қилинган дивидендларни тўлаши шарт.

        Акциядорлар жамиятининг умумий  йиғилиши қарорига биноан дивиденд  пул маблағлари ёки бошқа қонуний  тўлов воситалари билан тўланиши  мумкин.

        Дивиденд  акциядорлар  ўртасида  уларга  тегишли акцияларнинг сони ва турига мутаносиб равишда тақсимланади.

        Жамият  йилнинг  хар  чорагида,  хар  ярим  йилда  ёки   йилига бир марта  жойлаштирилган  акциялар  бўйича  дивидендлар  тўлаш тўғрисида, агар ушбу  қонун  ва  жамият  уставида  ўзгача қоида белгиланмаган бўлса, қарор қабул қилишга (эълон қилишга) хақлидир.

       Акцияларнинг ҳар бир тури  бўйича оралиқ дивидендлар (йилнинг хар бир чораги  бўйича, ярим  йиллик дивидендлар)  тўлаш, дивиденд  миқдори ва уни тўлаш  шакли тўғрисидаги  қарор жамиятнинг  кузатув кенгаши  томонидан қабул қилинади.

        Акцияларнинг  хар бир тури  бўйича йиллик дивидендлар тўлаш,  дивиденднинг миқдори хамда уни тўлаш шакли тўғрисидаги қарор жамият кузатув кенгашининг тавсияси асосида акциядорлар умумий йиғилиши томонидан қабул қилинади. Йиллик дивидендларнинг миқдори жамият кузатув кенгаши тавсия этган миқдордан кўп ва тўланган оралиқ  дивидендлардан кам бўлиши мумкин  эмас. Акциядорларнинг умумий йигилиши  акцияларнинг муайян турлари  бўйича дивиденд тўламаслик тўғрисида, шунингдек имтиёзли акциялар бўйича  тўлиқ бўлмаган  миқдорда дивидендлар  тўлаш хақида  қарор қабул  қилишга  хақли,  бундай  акциялар  бўйича  дивиденд миқдори уставда белгилаб қўйилади.

        Агар оралик дивидендлар тўлаш  оқибатида акциядорлар  жамиятининг молия-хўжалик   аҳволи   жиддий   тарзда   ёмонлашадиган   бўлса,   оралиқ дивидендлар тўлаш тақиқланади.

      Дивидендлар  жамиятнинг  жорий  йилдаги  соф  фойдасидан тўланади. Муайян  турдаги  имтиёзли  акциялар  бўйича  дивидендлар жамиятнинг махсус мўлжалланган фондлари хисобидан тўланиши мумкин.

        Йиллик  дивидендларни  тўлаш   санаси  жамият  устави  ёки   йиллик дивидендлар  тўлаш   тўғрисида  акциядорлар  умумий йигилиши чиқарган қарор билан белгилаб қўйилади  ва шундай қарор  қабул қилинган кундан  эътиборан 60 кундан  кеч бўлмаслиги  лозим. Оралиқ  дивидендлар тўлаш  санаси жамият кузатув  кенгашининг  оралиқ  дивидендлар тўлаш тўғрисидаги қарори билан белгиланади,  бироқ  ана шундай  қарор  қабул  қилинган  кундан эътиборан камида 30 кун ўтиши керак.

        Дивидендларнинг ҳар  бир тўлови  учун жамиятнинг  кузатув  кенгаши дивиденд олиш  хуқуқига эга  бўлган шахсларнинг  рўйхатини тузади.  Оралиқ дивидендларни олиш  хуқуқига эга  бўлган шахслар  рўйхатига жамият кузатув кенгаши дивидендлар тўлаш  тўғрисида қарор қабул  қилган кундан камида  30 кун  олдин  жамият  акциядорлари   реестрига  киритилган  акциядорлар   ва акцияларнинг  номинал  сақловчилари,  йиллик  дивидендлар  олиш   хуқуқига эга   бўлган   шахслар   рўйхатига   эса   акциядорларнинг  умумий  йиллик йиғилишида  қатнашиш  хуқуқига  эга  бўлган  шахслар  рўйхати  тузиладиган кунгача   жамият   акциядорлари   реестрига   киритилган   акциядорлар  ва акцияларнинг номинал сақловчилари киритилиши лозим.

        Дивидендлар тўлаш вақтида биринчи  навбатда  имтиёзли  акциялар бўйича,  сўнгра  оддий  акциялар  бўйича дивидендлар тўланади. Имтиёзли акциялар  бўйича  қатъий  белгиланган  дивидендларни  тўлаш  учун етарли миқдорда   фойда   мавжуд   бўлган   тақдирда   жамият  мазкур  акцияларни сақловчиларга  дивидендлар  тўлашни  рад  этишга  хақли  эмас.  Жамият рад этган  тақдирда   акциядорлар  дивидендлар тўлашни  суд орқали талаб қилишлари мумкин.  Жамият етарли  миқдорда фойдага  эга бўлмаса  ёки зарар кўриб  ишлаган  бўлса,  имтиёзли   акциялар  бўйича  дивидендлар  ана   шу мақсад учун ташкил этилган жамият  захира фонди, хисобидан ва ана  шу фонд доирасидагина тўланиши  мумкин. Эгаси  ёки унинг  қонуний хуқуқий,  вориси ёхуд меросхўри даъво қилиш  учун белгиланган муддатда талаб  қилиб олмаган дивиденд акциядорларнинг умумий йиғилиши  қарорига биноан жамият  ихтиёрида  қолади.

        Давлат    томонидан    ваколат    берилган    орган     Ўзбекистон Республикасининг  норезидент   акциядорлари  ҳоҳишига   биноан,   белгилаб қўйилган тартибда  улар олган  дивидендларни ана  шу дивидендлар  хисоблаб чиқарилган   санада   амалда    бўлган   курс  қиймати   бўйича    эркин алмаштириладиган валютага айирбошлаб бериши шарт.

        Акциядорлар  реестридан  олинган,  эмитент томонидан тасдиқланган кўчирмалар  хамда  тўланган  дивидендлар  суммаси  ва  улар  ёзилган  сана тўғрисида   акциядорлар   жамияти   бухгалтерияси   берган    маълумотнома айирбошлаш учун асос бўлади.

        Акциядорлар реестрида у ёпилгунга  қадар ёзиб қўйилган  инвесторлар дивиденд олиш хукукига эга. Акциядорлар реестри акциядорларнинг   йигилиши расмий равишда эълон килинган санадан 30 кун аввал ёпилади.

         Давлат  корхоналарини  қайта   тузиш  натижасида  ташкил   этилган акциядорлик жамиятларида дивидендлар  устав фондининг бошланғич  миқдорига мувофиқ  тарзда,  мавжуд  акцияларнинг  тўла  суммаси бўйича, акцияларнинг давлатга тегишли, хақи тўланиши тўғрисидаги қарор қабул қилинаетган пайтда сотилмай қолган қисмини ҳам хисобга олган холда амалга оширилади.

        Эмитент  акциядорларнинг   умумий  йиғилиши  белгилаган муддатларда дивидендларни  ўз  айби  билан  тўламаган  тақдирда  тўланмаган  ва  тўлиқ олинмаган дивидендлар юзасидан Марказий  банк белгилаган  такрор молиялаш ставкалари бўйича пеня ёзилади.

        Акциядорлик жамияти эълон килган  дивидендларни тўлашни акциядор  суд  тартибида талаб  килишга  хақлидир. Рад этилган тақдирда, жамиятга нисбатан қонун хужжатларида белгилаб қўйган тартибда тўловга  қобилиятсизликни бартараф этиш ёки банкрот бўлган деб эълон қилиш тадбири қўлланилади.

        Ўз акциядорларига тўланмаган  дивидендлар тарзида қарзлари бўлган акциядорлик жамияти ўз фаолиятини қимматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштирувчи ваколатли давлат органи васийлигида олиб бориши мумкин. Акциядорлик жамиятига васийлик белгиланиши ва уни санация қилиш қонун хужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. 
 
 
 
 

2-жадвал

     «Катта  қўрғон ёғ мой» ОАЖда  2003-2005 йиллар давомида дивидендларни ҳисобланиши¹⁹

     Жадвалдан кўриниб турибдики юқорида таъкидлаб  ўтилган слф фойда миқдорининг  йилма йили камайиши оқибатида корхона  акциядорлари учун хисобланган дивидендлар ҳажми камайиб борган ва 1 акцияга 2003 йил 2.75%, 2004 йил 4.58%,  2005 йил 0.98% ташкил этган. Бу эса ўз навбатида акциялар ликвидлигининг камайиб кетишига салбий таъсири ўтказган. Шуннигдек соф фойда ва хисобланган дивиденларнинг камайиши корхонада корпоратив бошқарув тамоиллари тўғри йўлга қўйилмаганлигидан далолот беради. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. Корхонада соф айланма капитални самарали бошқариш амалиёти

     Буҳгалтерия ҳисоби назариясига асосан айланма  маблағлар бир йил ичида пул  маблағларига айлантириладиган активлар ҳисобланиб, айланма маблагларини бошкариш ўз ичига  пул маблағларини, қимматли қоғозларни, дебиторлик қарздорликларини, товар материал заҳиралар ва қиска муддатли мажбуриятларни бошқаришни олади. Айланма маблағларни бошқариш ва  уларни пул маблағларига айлантириш капитал қўйилмалар сметасида кўриб чиқилади. Умуман олганда жорий активларга инвестицияларни амалга ошириш асосий воситаларга инвестицияларни амалга оширишдан  фарқ қилиб, биринчи ҳолатда молиявий сиёсатни  ўзгаришларга мослигидан келиб чиқади.

      Айланма маблағларга инвестициялар амалга ошириш асосий воситаларга амалга оширишдан  фарқи, бунда маблағарни инвестициялаш  уларни ишлатиши муддати билан тубдан фарқ қилади.

      Айланма маблағларни бошқариш корпоратив молия  жараёнларида алоҳида аҳамият касб этиб, бунинг бир неча сабаблари мавжуд. Жумладан, ишлаб чиқариш корхонасинида айланма маблағлари жами активларнинг салмоқли қисмини ташкил этади. Шу аниқки коммунал хўжалик ширкатларида ҳам, жами активларда дебирторлик қарздорликларининг салмоғи анча юқори ҳисобланди. Корхона фаолиятида товар материал заҳиралари ва дебиторлик қарздорликлари устидан назорат корхонанинг самарали ишлашининг гарови ҳисобланади. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки тез ривожланаётган корхона учун ушбу назоратнинг аҳамияти салмоқли ҳисобланади, яъни айланма маблагларнинг салмоғи ошиб кетиши натижасида молиявий аҳвол ёмонлашиб кетиши мумкин.

      Ўрта йирик корхоналар учун қиска муддатли мажбуриятлар корхона ташқи молиялаштириш манбасининг асоси ҳисобланиб, ушбу корхоналарнинг мулкларини гаровга қўйиб ссуда олишдан бошқа иложи мавжуд эмас. Шунинг учун корхона директори ва буҳгалтери корхона айланма маблағлари муаммоларига алоҳида эътибор бериб, уларни назоратини амалга ошириб турадилар.

      Корхонанинг айланма активлари ҳисобланган пул маблағлари, қимматли когозлар, товар махсулотлари захиралари, дебитор-кредитор қарздаорликлари ва бошқа қисқа муддатли молиялаштиришни назорат қилиш тўғрида-тўғри молия директорининг вазифаси хисобланади. Дивиденларни хисоблаш, тўлаш ва бошқа капитал ўзгаришлардан фарқли ўларок айланма маблагларини бошқариш узлуксиз жараёни ҳисобланади.

      Айланма маблағларнинг бошқаришнинг асосий тамоили бу маблағларни қайтиб келиши ва чиқим қилиниши хатар даражалари камайтириш ҳисобланади.