Бозор иқтисодиёти шароитида хиссадорлик жамиятлари молиясини такомиллаштириш

      Инвестиция  лойиҳаларни баҳолаш жараёнининг асосий параметларига қуйидагиларни мисол  келтириш мумкин:

      - маҳсулотга бўлган талаб ҳисобга олинган ҳолда уларнинг сотилиш ҳажми истиқболини белгилаш;

      - йиллар давомидаги пул маблағлари тушумини баҳолаш;

      - лойиҳани молиялаштиришга эҳтиёж сезилган ресурсларга етишиш имконияти;

      Инвестиция  таҳлили давомида шуни этиьборга олиш жоизки, лойиҳа бир қатор кўрсаткичларга боғлиқ бўлиб, уни ўхшаш моделни ясаш имкониятини яратади. Инвестиция лойихасининг қуйидаги моделда акс эттиришимиз  мумкин¹⁶: 
 

                                    ИЛ=  (Ик; Дпi; t; r)

      Бунда,

      Ик  – к- йилга инвестициялар

      Дпi – лойиҳа бўйича пул оқими

      t – лойиҳанинг давомийлиги

      r – дисконт ставкаси

Инвестиция  лойиҳа бўйича капитал бюджет ишлаб  чиқариш  жараёни аниқ бир мантиққа эга бўлади:

      1. Ҳар бир инвестиция лойиҳаси  фақат ўзигагина тегишли бўлган пул оқимига эга. Ушбу пул оқимларига  соф пул тушуми   ва соф пул  чиқими киради. Соф пул чиқими деганда, лойиҳа бўйича ҳаражатлар тушум бўлган пул маблағларидан юқори бўлган ҳолатга айтилади.  Ушбу ҳолатнинг акси бўлган тақдирда соф пул тушуми деб аталади.

      2. Одатда инвестиция таҳлили йилма - йил амалга оширилади. Таҳлилни амалга ошириш давомида асосий эътиборни пул оқимларини фоиз ставкаси ва ҳисоб-китобларни амалга ошириш  давомийлигига боғлиқлилигини кўзда тутиш лозим.

      Лойиҳаларни самарадорлигини аниқлашда ишлатиладиган моделларни икки гуруҳга ажратиш мумкин.

1. Статистик баҳолаш усулида амалга оширилган
2. Дисконтланган баҳолаш усулида амалга оширилган.                        

Биринчи гуруҳга қуйидагилар киради:

      -  капитал қўйилманинг буҳгалтерия даромад нормаси;

      -  капитал қўйилмаларнинг қопланиш муддати

Иккинчи гуруҳга:

      - Соф дисконтланган фойда;

      - инвестицияларни   қопланиш муддати

      Лойиханинг  самарадорлигини аниқлашда қўлланиладиган статистик бахолаш усул амалиётда  кам қўлланилиб, амалда лойихаларнинг  муддати асосан бир йилдан ортиқ  белгиланган. Дисконтланган усулда бахолаш эса кўпгина Ғарб мамалактларида кенг қўлланилибушбу бахолаш усули инвестиция лойиҳаларини самарадорлигини аниқлашда қўл келади. Чунки ушбу баҳолаш усулини асосан муддати 2 йилдан ортиқ инвестиция лойиҳаларига самарадорлигини аниқлашда қўл келади.

      Ҳар бир инвестиция лойихаси самарадорлигини  аниқлашда авваламбор унинг молиявий нуқтаи назардан амалга оширилиши имкониятини аниқлаш лозим. Ушбу кўрсаткич лойихани амалга ошириш учун молиявий имкониятлари мавжудлиги билан изоҳланади. Агарда лойихани молиялаштириш имконияти мавжуд бўлмаган тақдирда лойиха қайта кўриб чиқилиши мақсадга мувофиқ бўлади.

      Инвестиция  лойихаларни молиялаштиришда лойиха қатнашчилари томонидан ажратилган пул маблағлари пул оқимлари деб  аталиб, лойихадан қатнашчиларга  келиб тушган пул маблағлари пул  чиқими деб аталади.

      Шунингдек амалиётда лойиханинг ўзидан ҳам пул маблағлари келиб тушиши мумкин. Бу ҳолат пул маблағлари кирим деб аталса, аксинча инвестиция ва ишлаб чиқариш ҳаражатларига йўналтирилган пул маблағлари чиқим деб аталади.

      Амалиётда инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини аниқловчи асосий кўрсаткичлари сифатида қуйидагиларни белгилаш мумкин:

1. Соф фойда
2. Соф дисконтланган фойда
3. Даромаднинг ички нормаси
4. Қўшимча молиялаштириш учун эҳтиёж
5. Инвестиция ва  ҳаражатлар бўйича даромад индекси
6. Инвестицияларни қопланиш муддати
7. Лойиҳа  иштирокчиси бўлган корхонанинг молиявий аҳволини баҳолаш.

 

      Барча  турдаги инвестиция фаолияти  бозор  иқтисодиёти шароитида юқори даражадаги хатар даражаси билан боғлиқ. Ҳозирги шароитда тижорат хатарининг юқорлиги қуйидаги шарт шароитларга боғлиқ:

1. Инвестиция маҳсулотлари бозорида иқтисодий вазиятнинг тез ўзгарувчанлиги.
2. Мулкни тақсимлаш ва  инвестицияларни йўналтириш таклиф этилаётган  хусусийлаштириш объектларининг кенгайтирилиши.
3. Пул маблағларини жойлашатириш учун молиявий инструмент ва янги эмитентларнинг қимматли қоғозларининг юзага келиши.

  Лойиҳаларнинг инвестиция хатарларини намоён бўлиш, инвестиция, уларни юзага келиш ҳусусиятларига асосан  туркумларга бўлиш мумкин. Намоён бўлиш  шаклига асосан иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, экологик, ва бошқа турдаги лойиқа хатарлари. Инвестиция шаклига асосан, тўғри инвестициялар ёки қимматли қоғозларга йўналтирилган   инвестициялар  хатари. Ниҳоят юзага келиш манбаларига асосан, икки турдаги рисклар мавжуд  бозор ва  специфик хатарлар.

      Бозор хатарлари инвестиция  жараёнининг  барча  иштирокчиларига таалуқли бўлиб, улар объектив омиллар орқали аниқланади:

1. Мамалакт ривожланиш циклининг иқтисодий босқич ўзгариши.
2. Инвестиция  маҳсулотлари бозоридаги ривожланиш коньюктурасининг ўзгариши.
3. Инвестициялаш соҳаси бўйича солиқ қонунчилигидаги ўзгаришлар.
4. Давлат ҳокимияти  органларининг  амартизация сиёсати.

      Лойиха  рискларининг  таҳлил қилиш ва баҳолаш усулларига қуйидагиларни мисол қилиш мумкин.

      - статистик;

      - ҳаражатлар таҳлилининг максадга мувофиқлиги

      - эксперт баҳолари;

      - аналогияларни ишлатилиши

      Юқоридаги лойиҳаларнинг баҳолаш  ва таҳлил қилиш усуллари  ўрганиб чиқилганда  қуйидаги ҳулосаларни қилиш мумкин.

      1. Ноқулай шароит  юзага келганда  лойихалар хатарларининг камайтириш мақсадида материал ва пул захиралари, ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этиш.

      2. Инвестиция лойихаси  рискини камайтириш учун истиқболларини белгилаш, ўз-ўзини суғурталаш, инвестицияларни суғурта қилиш, лойиха хатарларини  бошка жисмоний ва юридик шахсларга ўтказиш.

      3. Ўз-ўзини суғурталаш бу соф фойдадан заҳира фондаларини ташкил этиш орқали кўрилиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш масаласини кўриб чиқиш.

      4. Инвестиция лойиҳаларини  амалга ошириш жараёнида рискларни суғурталаш учун уларнинг бир қисмини бошқа венчур компанияларига юклаш.

      5. Рискни суғурталашнинг  энг тўғри  усули  бу  инвестиция лойиҳаларни танлашда техник иқтисодий таҳлилнинг етарли даражада амалга ошириш.

      Шунингдек инвестиция лойиҳаларини молялаштиришда пул оқимлари масаласида эса қуйидаги ҳулосаларга келиш  мумкин.

1. Инфляцияни ҳисобга олиш инвестор учун алоҳида аҳамият касб этиб, лоийҳанинг пул оқимига  яхшигина таъсири ўтказади.
2. Нарҳлардаги ўзгаришларни ҳисобга олиш.

      Ушбу  ҳолатда инфляция шароитида юқори даражадаги тўловларни амалга оширишни олдини олиш мақсадида  банк билан кредит  шартномаси тузилаётганда фоиз ставкаларини инфляция даражасига боғликлигини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади. Шуни инобатга олиш лозимки, инфляцияни олдиндан қанча микдорда бўлиши тўғрисида аниқ ахборотни олиш мумкин бўлмаганлиги туфайли лойиҳаларда хатар даражаси юқори булиб қолаверади.    Инвестиция лойиҳасининг самарадорлигини  белгилаш учун лойиҳа амалга оширилган давр мобайнида ҳаражатлар билан кўрилган  даромадларни солиштириш орқали амалга ошириш мумкин. Инвестиция лоиҳасининг  амалга ошириш жараёни бошланиб,  якунига етгунча  бўлган давр бу ҳисоб-китоб даври бўлиб,  ушб даврни бир неча қадамларга  бўлиб кўриб чиқиш мумкин.

1. Хисоб – китобнинг мақсади
2. Инвестиция лойихасининг хаётий цикли;
3. Даврий ишлаб чиқариш ҳисобга олинган ҳолда, пул маблағларни тушуми билан амалга ошириладиган ҳаражатлар ўртасида вақт тафовути
4. Лоиҳанинг босқичма босқич молиялаштириш
5. Ноаниқлик даражаси ва хатарни баҳолаш
6. Молиялаштириш шартлари;
7. Инфляция ва бошқа омиллар оқибатида  нарҳларнинг ўзгариши

     Инвестиция  лойиҳаларни амалга оширишда пул оқимларни ҳаракатини икки йўналишга бўлиш мумкин. Яъни, лойиҳанинг натижасига асосан инвестор номига келиб тушган пул маблағлари ёки бошқача қилиб айтганда «пул маблағлари тушуми». Иккинчи йўналиш, бунда лойихани амалга ошириш билан боғлиқ  пул маблағлар ҳаражатлари «пул маблағлари чиқими».

     Ҳар бир қадамда инвестиция лойихасининг амалга ошириш жараёнида пул  оқимларига бўлган  эҳтиёж қуйидаги тартибда хисобланиши мумкин:¹⁷

     В m = B1 + B2+ B3 =0

     Бунда, В m -  лойиханинг m- қадами учун пул оқимлари сальдосининг умумий хажми;

       B1, B2, B3 – инвестиция, жорий ва молиявий фаолият  натижасида тегишли қадамлар давомида пул оқимлари сальдоси.

     Инвестиция  лойихасининг амалга ошириш жараёнида пул оқимлари ликвидлигини хисоблаш коэфицениы қуйидаги тартибда амалга оширилади¹⁸.  
 

           CIF

     Kl = --------

             COF

     бунда, Kl- кўрилаётган даврда пул оқимлари ликвидлилиги коэфиценти,

                 CIF – пул маблағлари тушуми,

                 COF – пул маблағлари чиқими 
 

2.2. «Катта қўрғон ёғ мой» ОАЖ капитал жалб этиш имкониятлари ва акциялар бўйича дивиденд сиёсати  

      Юкоридаги бандларда  инвестиция лойихаларини танлаш, таҳлил қилиш баҳолаш масалалари қисқача кўриб ўтилган бўлиб, кейинги босқич корхонага капитални жалб этиш имкониятларини кўриб чиқишга бағишланган бўлиб, жалб этилган капитал орқали ишлаб чиқаришни кенгайтириш, молиялаштириш, инвестиция лойиҳаларини  молиялаштириш ва умуман молиявий фаолиятни такомиллаштириш мумкин. 

     Амалиётда корхона капитали қуйидаги молиявий ресурслар орқали шаклланади:

      1) ўзлик, жумладан унга жалб қилинган  маблағлар. Бунга дарома, амортизация ажратмалари, мулкни сотишдан тушум, устав капитали, таъсисчиларнинг бўнак кўринишидаги улушлари.

      2) корпоратив қимматли қоғозларни  акция ва облигацияларни чиқариш  орқали  молия бозори ёрдамида  жалб қилинган ресурслар,

      3) айта тақсимлаш натижасида келиб тушган  бюджет ассигнациялари, бюджетдан ташқари фонд маблағлари ва чэт эл инвесторларидан томонидан киритилган пул маблағлари,

      Ҳалқаро амалиётда капитални жалб қилишнинг  қуйидаги манбалари мавжуд:

     а) хусусий компанияларнинг маблағлари

     б) индивидуал инвесторларнинг маблағлари

     в) қимматли қоғозлар бозори имкониятлари

     г) халқаро молия кредит ташкилотлари

     д) миллий тижорат банкларининг кредитлари

     Корхона фаолиятида ўзлик маблағлари ишлатлишида  қуйидаги ижобий тарафлари мавжуд:

     - капитални тез ва оддий жалб қилиш

     - қарз маблағлари каби фоиз  ва устама хақларнинг мавжуд  бўлмаслиги оқибатида, даромадни  юқори бўлиши,