Кәсіпорынның инвестициялық жобасы бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде

     Осылайша, экономикалық талдау процесінде бұл жобаның іске асуының нәтижесінде түскен кәсіпорын иелерінің пайдасын емес, мемлекеттің пайдасын анықтау керек.

   Экономикалық  талдаудың қажеттігі неде? Егер нарық  толығымен (идеалды) еркін болса, онда экономикалық талдау жүргізудің керегі жоқ, себебі компаниялардың иелеріне не пайдалы болса, қалғандарға да сол пайдалы болып табылады. Келесі анықтамалардың ғаламилығына үміт артпай-ақ, еркін нарықтың негізгі белгілерін көрсетейік:

• сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;
• барлық өндіріс факторлары (еңбек, капитал, материалдар) мобильді болу керек;
• бағалар сатушылар мен сатып алуышылардың қалауымен қалыптасады;
• нарыққа жаңа компаниялардың енуіне бөгеттер қойылмауы керек.

     Осындай жағдай алдыңғы қатарлы  батыс елдері үшін де мінсіз  екенін мойындау керек. Шынында да, көп тауарлардың бағасын мемлекет жасанды түрде өзгертеді (көтереді немесе төмендетеді) және егер жобаның қаржылық үлесі белгілі болса да, экономикалық үлес өте сирек бағаланады. Сондықтан да ірі инвестициялық жобалар үшін олардың қаржылық тиімділігінен гөрі, экономикалық тиімділігі мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан (яғни жобаның ұлттық басымдылық міндеттеріне сәйкес дәрежесі).

     Инвестициялық жобаның экономикалық  тартымдылығын өлшеу келесі нұсқау  бойынша іске асуы мүмкін:

   1  қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды  өлшейді.

   2 қадам. Альтернативті жобалардың  әрқайсысына әр мақсатқа жету  үшін сандық өлшемін анықтайды  (абсолютті мәнде немесе жақсысына  қарай пайыздық қатынаста). Әр  жоба үшін кешендік (комплекстік)  критерийлердің салмақталған мәнін есептейді.

   3 қадам. Үздік вариантты таңдауы  жалпыланған критерийдің максимум  критерийі бойынша жүргізіледі.

   Экономикалық  тиімділік дайын өнім мен ресурстардың мүмкін болатын сатып алу құнымен, ішкі бағамен (әлемдік бағалардан ерекшеленетін) және мемлекеттің айрықша ерекшелігі болып табылатын және әлемдік бағалармен сәйкес келмейтін тағы басқа нәрселерді есепке ала отырып бағаланады. Экономикалық тиімділікті бағалаудың іріленген процедурасы мынадай түрге ие:

1. қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
2. экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың жаңа жіктелуін жасау;
3. қаржылық мәндерді экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және ішкі нарық бағасы мен шығындардың үйлеспеуіне байланысты);
4. ресурстарды қолдану және өнімдер алу үшін басқа мүмкіндіктердің құнын бағалау;
5. ішкі төлемдер бойынша есептеулерді шығарып тастау (өйткені олар мемлекеттің жалпы байлығын өзгертпейді);
6. жыл сайынғы экономикалық құралдар ағымын инвестицтияның бастапқы көлемімен салыстыру (бұл нәтиже болады).

   Институционалдық талдау. Институционалдық талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік тұрғыда есепке алынуы мен сәттілікпен орындалу мүмкіндігін бағалайды. Инвестициялық жобаның осы бөлімі сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негізгі мақсаты – инвестициялық жобамен бірге жүретін сыртқы және ішкі факторларының жиынтығын бағалау.

   Ішкі  факторларды бағалау әдетте келесі нұсқау бойынша жүреді:

   1. Өндірістік менеджемент (басқарудың) мүмкіндігін талдау. Менеджменттің нашар болуы кез келген, тіпті жақсы жобаны күйретуі мүмкін екені белгілі. Кәсіпорынның өндірістік менеджментін талдағанда келесі сұрақтарға көңіл бөлу керек:

• кәсіпорын менеджерлерінің тәжірибесі мен біліктілігі;
• оларды жоба шеңберінде ынталандыру (мысалы, пайдадан алатын үлесі);
• менеджерлердің жобаның мақсаттары мен этикалық және мәдени құндылықтарымен сыйысуы.

   2. Еңбек ресурстарын  талдау. Жобаны іске асыру үшін тартылатын еңбек ресурстары, жобаның ішінде қолданылатын технологиялардың деңгейіне сәйкес болуы керек. Кәсіпорын үшін жаңа отандық немесе шетелдік технологияны қолданған жағдайда бұл мәселе өзекті болып табылады. Кәсіпорындағы өндіріс мәдениеті жасалған жобаға сәйкес келмейтін жағдайлар қалыптасуы мүмкін, сол кезде не жұмысшыларды оқыту, не жаңа жұмысшыларды жалдауға тура келеді.

   3. Ұйымдастырушылық  құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның бұл бөлімі неғұрлым қиын, өйткені бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсіпорындарда тәжірибе толығымен жоқ. Кәсіпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсіпорында шешім қабылдау процесі қалай жүріп жатқаны мен оларды орындау жауапкершілігінің бөлінуі қалай жүзеге асып отырғанын талдау қажет. Әзірленіп жатқан инвестициялық жобаны басқаруды дербес басқару құрылымына айналдыруымыз керек екендігін ұмытпауымыз керек, яғни кәсіпорын бойынша иерархиялық құрылымнан матрицалық иерархиялық басқару құрылымына тұтас өту керек.

   Сыртқы  факторларды талдағанда негізгі  басымдылықтар келесі аспектімен шарттастырылған.

   1. Мемлекетттік саясат, мұнда нақтырақ талдау үшін келесі позициялар бөлінеді:

• тауарлар мен шикізатты импорттау және экспорттау шарттары;
• шетелдік инвесторлар үшін құралдарды салу және тауарларды экспорттау мүмкіндіктері;
• еңбек туралы заңдар;
• қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері;
• бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек ететін жобалар үшін неғұрлым маңызды болады.

   2. Мемлекеттің мақұлдауы. Берілген  факторды мемлекеттің экономикалық  масштабтарының маңызды міндеттерін  шешуге бағытталған ірі инвестициялық жобалар үшін қарастыру қажет. Бұл жерде мақұлдау үшін уақыт факторы неғұрлым маңызды. Кейде жоба техникалық, қаржылық және экономикалық жағынан мінсіз болса да, жобаға ақшаларын қазір салуға дайын инвесторлардың болғанымен, мемлекеттік шешім 1–2 жылға тоқтатылған немесе кешіктірілген жағдайы ең қауіпті болып көрінеді. Нәтижесінде инвестор ақшасын басқа жобаға салады.

   Тәуекелді талдау. Тәуекелді талдаудың мәні мынада: жіберілген сапасына тәуелсіз болашақтың әрқашанда белгісіздік элементі бар. Мысалы, керекті мәліметтердің көп бөлігі қаржылық талдау үшін (шығындар элементтері, бағалар, өнімнің сатылу көлемі және т.с.с.) белгісіз болып табылады. Болашақта болжаудың жақсы жаққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуі) да өзгеруі мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді, қай жағына болса да, есепке алуды қажет етеді.

     Жобаны іске асыру процесінде  келесі элементтер өзгеріске  ұшырауға бейім: шикізат пен  қосалқы бөлшектердің құны, капиталдық  шығындардың құны, бағаның құны  және т.с.с. Нәтижесінде шығатын  параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекел ықтималдың таралу мен ықтималдықтар түсінігн қолданады. Сонымен тәуекел теріс пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең. Жоба факторларының өзгеріс диапозоны қаншалықты кең болса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.

   Кейде тәуекелді талдау процесінде төмендегі  нұсқау бойынша жүргізілуі мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі:

   1. Инвестициялық жобаның неғұрлым  белгісіз параметрлерін таңдайды.

   2. Әр параметрдің шектік мәні  үшін жоба тиімділігіне талдау  жүргізеді. 

     3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:

• базалық;
• белсендігі неғұрлым төмен;
• белсендігі неғұрлым жоғары (міндетті түрде емес).

     Қорыта айтқанда, инвестициялық  жоба соңында бизнес-жоспар түрінде  толтырылады. Бизнес-жоспарда, дәстүр  бойынша, жоғарыда берілген сұрақтар көрсетіледі. Сонымен қатар, бизнес-жоспар құрылымында осы бөлімнің тақырыптарының қайталануы міндетті емес. Және де бизнес-жоспардың өмірдің барлық жағдайына арналған стандарттары жоқ екенін ескеру қажет. Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары бірінші кезекте жобаның болашақтағы жағдайын шешетін инвестициялық іскерліктің талаптарын қанағаттандыру керек.   
 

3. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

     Қазақстанның инвестициялық қорының міндеті Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясына сәйкес жаңадан кәсіпорындар ашу және жұмыс істеп тұрған өндіріс орындарын кеңейту мақсатында инвестициялық жобаларды жүзеге асыру болып табылады. Қордың мақсаты - экономиканың шикізаттық емес секторында бәсекеге қабілетті өндіріс орындарын құру жөніндегі жеке сектордың бастамаларына жаңадан құрылған немесе бұрыннан жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың жарғылық капиталдарына қатысу жолымен қаржылық көмек көрсету. Былайша айтқанда, біз акционерлік капитал және басқа да қаржылық құралдар арқылы инвестиция тарта отырып, жұмыс істеп тұрған немесе жаңа өндірістік орындарды құрылымдауымыз керек. Бүгінгі жағдайда мемлекеттік органдарда қызмет істеу дұрыс өмір сүрудің тіпті де озық үлгісі емес. Премьер-министрмен қарым-қатынасыма әлгіндей қаңқу сөздердің ешқандай да әсері жоқ. Біз оның тарапынан қордың жұмысына барынша үлкен қолдауды сезініп отырмыз. Біз инвестициялық жобаларды іске асырып, жаңа өндіріс орындарын құрылымдаудың жаңа тәсілдерін жасап жатыр. Бұдан шығатын қорытынды: енді ақша ұзақ пайдаланылатын тауарларға жұмсалатын болады. Бұл деген импорттың өсуі, валютаның сыртқа кетуі деген сөз. Осы тұрғыдан алғанда индустриалдық-инновациялық саясат неғұрлым белсенді жүргізілуі керек, өйткені сыртқы саудадағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету үшін ұзақ пайдаланылатын тауарлардың орнына жаңа технологияларды көптеп импорттау қажет. Ол үшін ірі және орташа инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мақсатында жеке инвесторлардың қаржыларын шоғырландыратын құралдар ойлап табу керек. Мұнда да, жеке инвестициялық қорлардың дамуы – біз тағы да алты-жеті жылға кенже қалып отырған аса маңызды бағыт. Оның заңын жасады, енді оның әдістемесі мен тиісті мәдениетін қалыптастыру үшін тағы да үш-төрт жыл қажет болады.

      Инвестициялық жобалардың табысты іске асуы мақсатында жобаның орындалуына тиісті ұйымдастыру деңгейін қамтамасыз ететін, жобаның техникалық-технологиялық жақтарын жүзеге асыру үшін маркетингілік және технологиялық жеткілікті тәжірибесі бар және акциялардың 50 пайыздан астамын бақылайтын стратегиялық инвесторлары (бір инвестор немесе инвесторлар тобы) бар, кәсіпорындардың жарғылық капиталына қатысқанды неғұрлым тиімді болады санаймыз. Қор және басқа акционерлердің тараптарынан кәсіпорынның жарғылық капиталына салынатын инвестиция Жобаны іске асырудың түрлі сатыларында қаржыландырудың басқа көздерімен де ұштастырылуы мүмкін, соның ішінде листингіленбеген облигациялар, банктік займдер, бірлестірілген займдер, лизингілер және мерзімі ұзартылған төлеммен сатып алу, экспорттық несие агенттіктерінің қатысуымен алынатын несиелер. Қор инвестор ретінде кәсіпорынның жарғылық капиталына қатыса отырып, жобаны іске асыру барысындағы, қатерлер мен тиімділіктерге ортақтасады. Қор қатерлерді барынша азайтуға ықпал ете отырып, осы өңірдегі мемлекеттік мекемелермен және басқа да инвестицияға қатысушыларымен өзара қызметті үйлестіреді. Жоба іске асырылу сатысынан өтіп, сатылым мен өндіріс тұрақты деңгейге жеткен кезде Қор өзінің үлесін стратегиялық серіктестеріне, басқа акционерлерге және портфельдік инвесторларға сату жолымен жобадан шығады.

      ҚР индустриялық-инновациялық стратегиясының жуырдағы он жылдыққа арналған негізгі мақсаттарының бірі экономиканы шикізатқа бағытталушылықтан өңдеуге қарай көшіру болып табылады. Ондағы мемлекеттік саясаттың басты басымдығы бәсекелестікке қабілетті экспортқа бағдарланған өндірістерді құру болып белгіленген. Дамудың күре жолына түскен Қазақстан мемлекеті алдағы жылдарда осы мақсаттарды жүзеге асыруы керек. Ел Президентінің жаңа Үкімет үшін белгіленген басымдылықтар мен міндеттері орындалатындай жағдайға мемлекетіміздің күші жетеді. Мысалы, Ленгір қаласында шикізат пен отын ретінде көшіп түскен үйінділерден алынатын көмір қалдықтары пайдаланылатын кірпіш зауыты салынып, іске қосылды. Осы жерде өнімділігі тәулігіне 30 тонна болатын эксперименталдық тік пеште шахталық әдіспен цемент алу технологиясы сынақтан өтті. Шұбар ауылындағы ғылыми-технологиялық парк базасында кабырғалық пенобетонды блоктар өндірісі, арасы қуыс қабырғалық блоктарды, өрнек элементтерін құрғақ жолмен нығыздау әдісімен шығару жөніндегі жүйе де сынақтан өткізіліп, іске қосылды. Болат өндіру үшін тәжірибелік-эксперименталдық модуль құрылуда. Агроиндустрия саласындағы 2 инновациялық жоба: вермикулиттен, перлит пен цеолиттен қолдан жасалынған топырақ пайдаланылатын жылыжайлар құру және спорт көгалдарын өсіру іске асырылды.

Департаменттің 2006 жылы қормен бірлесіп қаражаттың бір  бөлігін перспективалық инновациялық жобаларды дайындауға бағыттау міндетін өз алдына қойып отырғандығын атап өткім келеді.

      Еліміздің және облысымыздың дамуының басты басымдығы Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырумен байланысты. Оның бірінші кезеңін іске асыру біршама оң нәтижелерін берді. Бүгінгі таңда облыстың инвестициялық жобаларының портфелі түрлі көздерден қаржыландырылатын және қаржыландыру көзделетін 30-дан астам жобадан тұрады. 2005 жылы жүзеге асырылған нақты жобаларға келетін болсақ, оларға 13, 86,7 млн. АҚШ доллары, соның ішінде өңдеу өнеркәсібіне  12, 85,6 млн. АҚШ доллары жұмсалған. Инвестициялық қызметке жасалынған талдау енгізілген жобалар саны жағынан облыстың республика бойынша 7-ші орынды иеленіп отырғандығын көрсетеді.

    Өкінішке қарай, инвестициялық жобаларды іске асыру географиясы әлі де болса тарлау болып тұр. Департамент өзге облыстарда енгізілген жобалар тізбесіне талдау жасай келе, аудандар мен қалалар әкімшіліктеріне перспективалық жобалар бойынша зерттеу және қайта пайдалану үшін ұсынымдық сипатта ақпарат жіберіп, ұсыныстар алудамыз.