Кәсіпорынның инвестициялық жобасы бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде

      Ықтималды табыстар мен шығындарды  сипаттайтын варианттарда кестенің  кез келген жолында байқалған  өзгеріс, соңғы жолдағы мәнді  міндетті түрде өзгертеді. Жалпы  табысы өте үлкен кәсіпорынның шығындары өте төмен болады. Басқаша айтқанда, жоспарлай отырып, кәсіпкер өзінің барлық шығындарын жауып, пайда әкелетіндей табыс табу болып табылатын басты міндеттерін шешуі тиіс. Егер кәсіпкер өз бәсекелестеріне қарағанда аз шығын жұмсап өнім өндіріп отырса, оның өнімді нарыққа шығару жөніндегі шығындарын арттыруға немесе бағаны төмендетуге мүмкіндігі бар.

     Сонымен, тек осы екі құжатты  – «Бухгалтерлік баланс» пен  «Қаржы-шаруашылық қызмет нәтижесі  туралы есепті» пайдалана отырып, кәсіпкер халықаралық іскерлік тәжірмбеде анағұрлым жиі қолданылатын кәсіпорын тиімділігін сипаттайтын табыстылық, төлем қабілеттілігі және өтімділік көрсеткіштерін есесптеуге мүмкнідік алады. Бұл құжаттардан өзгешелігі, Кэш-Флоу әдісіне негізделген, ақша қаражаттары ағымының жоспарын жасауда «Ақша қаражаттарының қозғалысы ттуралы есеп» ақша қаражаттарының қозғалысын сипаттайды және кәсіпорын қызметін кезеңнен-кезеңге қарағандағы динамикасын көресетеді. Есеп айырысу шотында ақша қаражаттарының қалдығы ақша қаражаттарының келуі мен кетуі есесбінен қалыптасады. Барлық түсімдер мен төлемдер «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеспте» осы төлемдердің жасалған күніне сәйкес уақыт аралығында көрініс табады. Бұл арада айта кетер бір жайт, еркін айырбасталатын валютамен келген барлық түсімдер мен төлемдер, курс айырмасы бойынша теңгеге ауыстырылуы қажет. Шоттағы ақша қаражаттарының қалдығын кәсіпорындар төлемдер жасау үшін, алдағы кезеңдердің өндірістік қызметін қамтамасыз ету үшін инвестицияларға, қарызды өтеуге, салық төлеуге және жеке тұтынуға пайдаланылады.

       «Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі  туралы есепте» кәсіпорын қызметі  үш негізгі салаға бөлінген:

1. операциялық;
2. инвестициялық;
3. қаржылық.

        Кәсіпорынның операциялық қызметі  «Қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижесі туралы есепте» көрініс табады. Ал «Инвестициялық қызметтен болатын ақша қаражаттарының қозғалысы» бөлімінде сатып алынған активтер үшін төленген барлық төлемдер көрсетіледі, ал түсу көздері ретінде өндірісте қолданылмай тұрған ұзақ мерзімді активтерді сатудан түскен түсім болып табылады. «Қаржылық қызметтен болатын ақша қаражаттарының қозғалысы» бөлімінде түсімдер есебінде кәсіпорын иелерінің салымдары, акционерлік капитал, ұзақ және қысқа мерзімді қарыздар, алымдар бойынша пайыздар есептеледі. Төлемдер есебінде қарыздарды өтеу, дивиденд төлеу саналады. Бұл бөлімде, көріп отырғанымыздай, меншікті капитал мен қарыз қаражатының құрамы мен мөлшеріндегі өзгерістер көрсетіледі. Әрине кәсіпорын капиталсыз жұмыс істей алмайды. Меншікті және тартылған капиталдың мөлшерін, Кэш-баланс кәсіпорын қызметінің барлық кезеңінде оң болған жағдайда, жеткілікті деп санауға болады. Кез келген уақыт аралығында теріс шаманың болуы кәсіпорынның банкрот екендігін көрсетеді.

       Инвестициялық жобаның тиімділігін  талдауға қатысатын негізгі факторлар болып, операциялық қызметтен алынатын ақша ағымының және басқа да табыстарының қосындысы және инвестицияға жұмсалған шығын мөлшері танылады. Жобаның өтелу күні болып, операциялық қызметтен алынған  жинақталған сомасы инвестицияға жұмсалған шығын мөлшеріне тең болған күн танылады.

       Сонымен, «Ақша қаражаттарының  қозғалысы туралы есеп» капиталға  деген мұқтаждықты анықтау, кәсіпорынды  қаржыландыру стратегиясын жасау  және оның пайдалық тиімділігін  бағалау үшін қажетті құжат  болып табылады.

       Инвестициялық жобаның тиімділік  көрсеткіштерін екі негізгі топқа  бөлуге болады:

1. өндірістік қызметтің тиімділігінің және жобаны жүзеге асырып отырған кәсіпорынның ағымдық және болашақтағы қаржылық жағдайының көрсеткіштері;
2. инвестиция тиімділігінің көрсеткіштері немесе Кэш-Флоу дисконтталған белгілері.

       Өндірістік қызмет тиімділігінің  көрсеткіштеріне барлық активтер  мен олардың құрамдас бөліктерінің  табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштері,  іскерлік белсенділік көрсеткіштері,  төлем қабілеттілігі және өтімділік көрсеткіштері жатады.

       Нарықтық қатынастары дамыған  елдерде инвестициялық жобаларды  тиімділігін бағалаула шығынсыздық  әдісін қолданады, өйткені бұл  әдіс қаржылық ақпараттың аса  маңызды элементтерінің бірі  болып табылады. Кәсіпкерге сату көлемін өзгерткеннен, оның кәсіпорны қанша пайда табатындығын есептегеннен гөрі, сату көлемі қандай болған жағдайда оның кәсіпорны зиян шекпейтіндігін есептеген маңыздырақ. Басқаша айтқанда, зиянсыздық нүктесін табу қажет.

       Зиянсыздық нүктесі – кәсіпорынның өз шығындарын жабатын белгілі бір уақыт аралығындағы сауда көлемінің деңгейі. Кәсіпорын қанша пайда табады деген мәселе, өндіріс көлемі зиянсыздық нүктесінен жоғары болғанда туындайды, егер өндіріс көлемі зиянсыздық нүктесінен төмен болса, бір ғана мәселе, яғни кәсіпорын банкроттыққа дейін неше күн жұмыс жасай алады деген сұрақ туындайды.

       Маржиналдық табысты талдауда  айтылғандай зиянсыздық нүктесін  есептеу үшін айнымалы және  тұрақты шығындардың мәндері  қолданылады. Алайда, мүлдем тұрақты шығындардың болмайтындығын ескеру қажет, олар да уақыт өткен сайын өзгеріп тұрады. Зиянсыздық нүктесін есептеу кәсіпорын құрылымында немесе оның қаржыландырылу жүйесінде өзгерістер болған жағдайда қайтадан жүргізілуі мүмкін. Мұндайда тұрақты шығындар ретінде кәсіпорынның белгілі бір уақыт аралығындағы жалпы шығындарының орташа мәні алынады.

       Зиянсыздықты талдау кәсіпорынның  қауіпті өндірістік бағдарламасын  анықтау үшін ғана емес, сонымен  қатар, оның жағдайын білу, оның  дамыту стратегиясын жасау үшін де маңызды. Басқарудағы үлкен мәселелердің бірі, өнім бағасының жоғарылау немесе төмендеу нәтижесін бағалау болып табылады. Зиянсыздықты талдау көмегімен тәуекелдің бір көрсеткіші болып табылатын қауіпсіздік диапазонының деңгейін есептеуге болады.

       Зиянсыздықты талдау мыналарды  анықтауға мүмкіндік береді:

• шығындарды жауып, қажет мөлшерде табыс алуға мүмкіндік беретін сату көлемі;
• кәсіпорын табысының өнім бірлігінің бағасының, тұрақты және айнымалы шығындардың өзгерісіне байланыстылығы;
• жалпы шығындарды жабу үлгісіндегі әрбір өнімнің маңызы.

        Зиянсыздықты талдау әдісін пайдалануда  бірқатар шектеулерді ескеру  қажет:

• өнім бағасы есепті кезең бойына үнемі тұрақты болып есептеледі;
• бір ғана өнім талданады, ал егер бірнеше өнім болса, аралас сауда тұрақты болып саналады;
• өндірістік тиімділік есепті кезең бойына үнемі тұрақты болып саналады;
• кезеңнен кезеңге өтердегі өндірістік қорлардың өзгерісі ескерілмейді;
• жиынтық тұрақты өндіріс шығындары да тұрақты деп саналады.

        Инвестициялық жобаларды талдауда белгілі бір өндіріске, оның дамуы мен жаңартылуына салынған капитал салымының тиімділігін есептейді. Компания зауыт ашу, жабдық сатып алу жөнінде шешім қабылдар кезде, бүгінгі күрделі салымын келешектегі табыстылық нормасымен салыстыруы тиіс. Мұндай салыстыруды жасау үшін болашақтағы табыстың бүгін қанша тұратындығын айқындап алу қажет. Бұл үшін инвестициялардан түсетін табыс құнын есептеп, оны инвестиция мөлшерімен салыстыру қажет. Инвестициялардың болашақ құны дегеніміз – бүгін инвестицияланған ақшаның белгілі бір уақыттан соң пайыздық мөлшерлемесіне қарай айналатын сомасы. 

       Бүгінгі таңда, мамандар инвестициялық  жобаны тұрақты бағамен есептемейді.  Бұл үлкен қателіктерге соқтырады,  өйткені тауарлар мен қызметтердің  әр түрлі топтары бойынша инфляция индекстері 1 жыл ішінде елеулі мөлшерде ауытқып тұрады. Соған орай, есептеулер инфляция көрсеткіштерін ескере отырып жүргізіледі. Бүгінгі ақша бірлігінің ертеңгі ақшаға тең еместігі, тек инфляцияға ғана байланысты емес. Есептеу барысында төлемдерді кешеуілдету, өнімді өндіру және өткізу уақыты, өндірістік қорларды құру және пайдалану шарттары секілді факторларды ескеру қажет.

       Инвестициялық жобаларды қаржылық  талдауда, әдетте болашақтағы түсімдерді, бүгінгі деңгейге келтірудің  математикалық әдістер қолданылады, ол дисконттау деп аталады. Аталмыш әдістерді қолдану қаржылық талдауда, құнды қағаздар мен несиелер бойынша пайыздар есептеуде, лизинг операцияларында, инвестицияланған капиталдан алынатын табысты анықтауда кеңінен таралған. Басқаша айтқанда дисконттау және өсім әдістері мынандай белгісіз шамаларды табу қажет болған жағдайда қолданылады:

• пайыз деңгейі (мысалы, капиталды пайдаланғаны үшін);
• жыл сайынғы төлемдер;
• кезең саны (ай, тоқсан, жыл);
• ағымдық деңгей мәні;
• болашақтағы деңгей мәні.

       Осы әдістерді қолдануда мынандай  талаптарды ескеру қажет:

1. бүгінгі және болшақтағы деңгейлерді есептеуде қолданылатын айнымалылардың мәндері белгілі болуы тиіс;
2. пайыздар деңгейі тұрақты болуы тиіс.

      Инвестициялық жобаларға қаржылық  талдау жүргізу барысында мынандай  кең таралған қателіктер жіберіледі:

*  сәйкес  пайыздық мөлшерлемені талдауда  шатысу;

*  осы  пайдаланудың реттілігін сақтамау.

      Пайыз, жалпы алғанда, инвестор үшін капитал құны болып келеді. Инвестициялық жобаға қаржылық талдау жасауда екі мөлшерлемені қолдануға болады: нақты және ағымдық пайыздық мөлшерлемелер. Нақты пайыздық   мөлшерлеме   инфляцияны ескермегендегі капиталдан алынатын табыс болып табылады. Егер нақыты пайыздық мөлшерлемелер қолданылатын болса, онда жобадағы барлық бағалар мен капитал құны тұрақты бағамен алынуы тиіс. Керісінше, ағымдық пайыздық мөлшерлеме – бұл инвестордың жеке нарық тұрғысынан алғандағы табыс мөлшерлемесі, сондықтан да онда инфляция ескеріледі. Ағымдық және нақты мөлшерлемелерді байланыстыратын теңдік мынандай түрде болады: 

                         Ағымдық пайыз мөлшерлемесі = Нақты пайыз

                               мөлшерлемесі+ Инфляция  деңгейі   

      Жоғарыда аталған екі қатенің  ішінде, инвестициялық жобаға қаржылық  талдау жасаудағы ең кеңінен  тарағаны, пайыздық мөлшерлемелер  қолданудағы ретсіздік болып  табылады. Егер тұрақты бағаны  қолданатын болсақ, нақты пайыздық  мөлшерлемені қолдау қажет. 

      Инвестициялық жобаның тиімділігін  анықтауда күтіліп отырған шығындар  мен нәтижелерді бағалау, есепті  кезең шеңберінде жүргізіледі.  Әр түрлі инвестициялық жобаларды  салыстыру және олардың ішіндегі  ең жақсысын, әрі тиімдісін таңдауды  әр түрлі көрсеткіштер көмегімен жүргізу қажет. Әр түрлі инвестициялық жобаларды салыстыру үшін, бұл көрсеткіштерді пайдалануда оларды салыстырмалы түрде негіздеу қажет.

      Кәсіпкердің мәселелері жобаны  жасау мен оның тиімділігін  талдаумен бітпейді. Сонымен қатар,  инвестициялық жобамен жете таныстыруы, мұның тиімділігіне олардың көзін жеткізуі, сондай-ақ, жобаның тиімді іске асуын қамтамасыз етуі керек болады. Дегенмен, бұл міндеттер қатарында, стратегиялық жоспарлау Президенттің Қазақстан халқына арналған «Қазақстан – 2030» жолдауы тұрғысынан алғанда, нарық жағдайында оны бірінші рет іске асыратын біздің көптеген кәсіпорындарымыз үшін елеулі қадам болып саналады.

             2.3 Кәсіпорынның инвестициялық жобасын талдау 

      Инвестициялық жобаны талдау  қаралатын жобаның артықшылықтары мен кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді. Ал жобаның соңғы бағасы бірнеше жылдар аралығында белгіленеді. Бұл техникалық шешімнің дұрыстығын, жергілікті әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайлардың ескерілуін, шығынның дәл есептелуін, яғни жобаның тиімділік көрсеткіштерінің тура екендігін дәлелдеуге мүмкіндік береді. Кез келген инвестициялық жобаны талдау барысында жобаның түріне, сондай-ақ оның мазмұнына және сипатына байланысты әр түрлі саладағы мамандардың қатысуы талап етіледі. Ондай мамандарға қаржы-экономистер, инженер-технологтар, архитекторлар, жұмысшылар, инженер-экологтар және т.б. жатады.

     Жобаны әзірлеудің және талдаудың алдын-ала кезеңі. Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес-идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен оны талдаудың алдын ала кезеңінің мазмұнын құрайды. Батыстық жобаларды талдау тәжірибесінде әдетте төмендегі критерийлер қолданылады:

• саланың пісіп-жетілуі;
• кәсіпорынның бәсекеге жарамдылығы (оның нарықтағы жағдайы).