Иезуиты на территории Беларуси

  Вучань, які скончыў сярэднюю школу  і хацеў атрымаць вышэйшую  адукацыю, паступаў у клас філасофіі,  навучанне ў якім звычайна  працягвалася 2 гады. Адзін год адводзіўся  для асваення логікі, а другі  для фізікі з матэматыкай і  метафізікі. Прычым усе прадметы  выкладаў адзін педагог, які уважліва сачыў за станаўленнем філасофскага светапогляда вучня. Пасля атрымання філасофскай адукацыі давалася магчымасць вучыцца на 4-гадовых тэалагічных аддзяленнях, якія размяшчаліся толькі пры буйнейшых калегіях (Вільня, Гродна, Полацк, Пінск). Тут вывучалася палемічнае, дагматычнае, казуістычнае багаслоўе, кананічнае права, старажытнаяўрэйская мова і г.д. Разам з тэарэтычным курсам засвойвалі мастацтва адпраўлення таемстваў, царкоўных спеваў, чытання літургій, гісторыю календара.

  Вельмі  уважліва ставіліся езуіты да  фізічнага выхавання вучняў. Два  разы у тыдзень (па аўторках  і чацвяргах) адмяняліся пасляабедзеныя  заняткі, і юнакі адпраўляліся за горад, дзе выконвалі шэраг гімнастычных і ваенных практыкаванняў, а таксама гулялі ў розныя гульні. Найбольш папулярнымі былі гульні ў мяч, барацьба, кіданне камяней на дальнасць, фехтаванне, бег навыперадкі. Акрамя таго, навучэнцы асвойвалі навыкі верхавой язды. Вучыцца ж плаваць многія пачыналі з пераправы праз рэку, трымаючыся за грыву каня. Магчыма, фізічныя заняткі тлумачыліся не столькі клопатам аб здароўі моладзі, колькі практычнымі разлікамі, але тым не менш гэта была прагрэсіўная рыса адукацыйнага працэса.

  У езуітаў была добра распрацавана сістэма стымулявання вучняў. Сярод метадаў вылучаліся імкненні актывізаваць іх увагу праз пастаяннае захаванне эфекту навізны і актуальнасці, выклікаць пачуцці здзіўлення і зацікаўленасці. Важнейшае месца займала спаборніцтва. У пачатку кожнага вучэбнага года выкладчык даваў усім вельмі цяжкае заданне, і тых, хто яго выканае, прызначаў консуламі, ці дэкурыёнамі будучых камандаў, пасля чаго з астатніх складаліся пары (прыблізна аднолькавыя па здольнасцях), члены якіх называліся ёмуламі (што азначае роўны, несаступаючы). З кожнай пары дэкурыён выбіраў у сваю каманду вучня, і такім чынам увесь клас падзяляўся на 2 групоўкі. Яны абіралі назву—рымляне і карфагеняне, грэкі і рымляне. Калі настаўнік выклікаў аднаго з пары, уставаў і яго напарнік, па магчымасці ўдакладняя ці выпраўляя адказ “канкурэнта”. Адзнакі выстаўляліся як вучню, так і яго камандзе. У канцы тыдня падводзіліся вынікі і абвяшчалася каманда-пераможца, якая атрымлівала аўтарытэтную назву і займала ганаровыя лаўкі. Такія гульнявыя элементы, з’яднаныя з сур’ёзнай пазнавальнай дзейнасцю дазвалялі дабіцца большага сканцэнтравання на вучобе з адначасовым развіццём пачуцця адказнасці не толькі за сябе, але і за каманду. Але вядома, што кожны вучань ёсць індывідуальнасць, і большасць з іх мае ўласныя амбіцыі. Дзеля гэтага існавала своеасаблівая “сацыяльная іерархія”:

• Дыктатар (той, хто здолеў рашыць цяжкую задачу ці адказаць на складанае пытанне). Ён займаў асобую лаўку, мог аддаць свае пахвалы любой групоўцы, не залежаў ад аўдытараў і цэнзараў. Але, калі настаўнік высвытляў, што дыктатар не ведае матэрыялу, ён адразу страчваў усе прывілеі;
• Імператар, што сядзеў наперадзе і прадстаўляў школу на святах і ўрачыстасцях;
• Аўдытары, якія правяралі хатнія заданні (а поспехі саміх аўдытараў фіксавалі аўдытары аўдытараў);
• Цэнзары, якія сачылі за паводзінамі аднакласнікаў;
• Для лайдакаватых вучняў у класе існавала так  званая ганебная лаўка аслоў (scamnum asinorum). Зацятых гультаёў пакідалі без абеда, ставілі ў вугал, вянчалі саламянай каронай, а самых нядбайных вадзілі па школе у аслінай шапцы са званочкамі і гучна абвяшчалі: “Асёл з аслоў на векі вякоў”.

  Прозвішчы лепшых вучняў запісваліся залатымі літарамі ў асобны даку-  мент, які вісеў у класным пакоі. Атрымлівалі яны і памятныя падарункі—кнігі і медалі. Самыя таленавітыя творы юнакоў выносіліся на публічнае аб- меркаванне, ввкарыстоўваліся у якасці вучэбна-дапаможнага матэрыялу.

  Як ужо адзначалася, галоўная роля надавалася спасціжэнню вучнямі лацінскай мовы. Таму пачынаючы з другога-трэцяга гадоў навучання забаранялася карыстацца роднай мовай. Для кантролю уводзіўся спецыяльны драўляны жэтон з літарамі NL (Nota Linguae), Які атрымліваў лепшы вучань. Заўважыўшы, што хтосьці выкарыстоўвае нелацінскія словы, ён перадаваў яму жэтон, а той у сваю чаргу павінен быў знайсці парушальніка. Яшчэ адзін жэтон з літарамі NM (Nota Morum) “сачыў” за паводзінамі і знешнім выглядам вучняў. Уладальнікам жэтонаў прызначаліся цялесныя пакаранні. Такі метад “паглыблення у мову” быў хоць і жорсткім, але дзейсным.

  Яшчэ  адна важная рыса педагагічнай  дзейнасці езуітаў—канцэртацыі.  Канцэртацыі—гэта апытванне вучнямі  адзін аднаго па раней пройдзенаму  матэрыялу. Ю. Лукашэвіч палічыў  такі метад “па сутнасці вельмі  шкодным, таму што адбіраў шмат  часу…ствараў ў класе бязладізцу і уводзіў моладзь ад больш сістэматычнага засваення навук” [Цыт. па 2]. Але з гэтым нельга пагадзіцца, таму што выкладчык ні на хвіліну не страчваў кантролю над вучнямі падчас канцэртацый, задаваў ім пытанні. Да таго ж такія канцэртацыі захоўваюць элементы дзелавой гульні, што выкарыстоўваецца і ў наш час.

  Настаўнікі  ордэна умелі знаходзіць таланты  і развіваць іх. Гэтай мэце  служылі так званыя акадэміі (накшталт  сённяшніх навуковых кружкоў), якія  з’яўляліся  своеасаблівай формай індывідуальнай работы з вучнямі і  студэнтамі. Імкнучыся да больш гарманічнага развіцця моладзі, езуіты адчынялі пры калегіумах тэатры. Большай частцы насельніцтва сярэднявечнай Беларусі гэты від мастацтва стаў вядомы дзякуючы езуітам. Спектаклі, якія наладжваліся на школьных падмостках, у далейшым сталі своеасаблівай справаздачай па рыторыцы. Гэту ж мэту пераследвалі і музычныя бурсы пры буйных езуіцкіх навучальных установах (падрабязней аб гэтым у наступнай главе).

   Хаця вучэбны працэс у езуіцкіх  калегіумах быў даволі дасканалы,  нельга не сказаць і аб адмоўных  рысах педагогікі езуітаў. Як  і зараз, адзінкай уздзеяння  выкладчыка быў цэлы клас, але  практычна не улічваліся узроставыя  асаблівасці выхаванцаў. Часта ў адным класе аб’ядноўваліся маладыя людзі, узрост якіх вагаўся ад 10-12 да 25-30 гадоў. Зразумела, што для іх паспяховага навучання патрэбны прынцыпова розныя методыкі, але гэта не заўсёды атрымоўвалася.

  Адным  з галоўных недахопаў было  безумоўна прымяненне цялесных  пакаранняў, якія часта ажыццяўляліся  з незвычайнай жорсткасцю і  бессардэчнасцю. Да і “асліная  лава” прыніжала годнасць вучняў, хоць, напэўна, той, хто там пабываў, рабіў ўсё магчымае, каб не паўтарыць гэтага. Сістэма фізічных пакаранняў, дарэчы, была дасканала распрацавана. Пры дробных парушэннях выкарыстоўвалі плацэнту (круглую, шырынёй у далонь, складзеную ў некалькі разоў скуру, прымацаваную да ручкі), якой білі па руках. Бярозавай розгай і “дысцыплінай”  (шырокім раменным бізуном) каралі за нявывучаны урок і невыкананне школьных правіл. За самыя цяжкія правіннасці прызначалі ўдары бізуном, якія пагражалі сур’ёзнымі пакалечаннямі. Нельга гаварыць пра масавае беспадстаўнае здекванне над выхаванцамі (у школах іншых манаскіх ордэнаў было куды горш). Акцэнт рабіўся на самалюбства юнака, бо здаралася, што вучня-шляхціца сек так званы канвіктар—самы збяднелы у класе юнак, што, зразумела, закранала арыстакратычны гонар шляхціца. Самі езуіты-педагогі ніколі не прымалі удзелу у экзекуцыях, што тым не менш не здымае з іх віны.  Усё ж нельга не адзначыць, што падтрыманне дысцыпліны, у тых сацыяльна-эканамічных і грамадска-палітычных умовах, у якіх знаходзілася дзяржава, было справай дастаткова цяжкай.

  Некаторыя  навукоўцы да адмоўных рыс  езуіцкай педагогікі адносяць і занадта вялікую ролю аўтарытэту, паслушэнства выхаванцаў, што непапулярна у сучаснай прагрэсіўнай педагогіцы (але на той час гэта цалкам адпавядала галоўнай задачы каталіцкай контррэфармацыі, якой служылі езуіты), і зацвярджэнне няроўнасці паміж вучнямі, што у той жа час было усё ж такі і эфектыўным метадам стымуляваня. Да таго ж, гэта няроўнасць вызначалася не па сацыяльным статусе, а па разумовых здольнасцях. Праблема у тым, что на практыцы заслугі перад школай часта зводзіліся да заслуг перад кіраўніцтвам (у вядомых нарысах бурсы Памялоўскага мы маем карціну скажонай школы такога тыпу).

  Што  датычыцца паланізатарскіх тэндэнцый,  то гэта, як ужо адзначалася,  не адпавядае рэчаіснасці. Сапраўды, праз вучобу ў езуіцкіх навучальных  установах дзеці мясцовай беларускай  шляхты асвойваліся з найлепшымі  дасягненнямі заходняй цывілізацыі,  але адначасова аддаляліся ад  мясцовай культуры і звычаяў. Аднак абвінавачваць ў гэтым трэба не езуітаў, якія хутчэй імкнуліся адпавядаць патрабаванням апалячанай яшчэ да прыбыцця езуітаў шляхты, чым свядома займацца апалячваннем. А вось акаталічванне сапраўды было галоўным накірункам дзейнасці езуітаў, і яны далёка не заўсёды дзейнічалі прыстойнымі метадамі. Усё ж праз адукацыю гэта выглядала больш легальна і прыстойна.

   Адмоўныя рысы сталі пераважаць  у езуіцкай сістэме асветы  у XVIII стагоддзі і стрымліваць далейшае развіццё грамадства. Дамінаванне гуманітарных дысцыплін не дазваляла рыхтаваць вузкапрофільных спецыялістаў, так патрэбных для эканамічнага умацавання Рэчы Паспалітай. Старая схаластычная будова вучэбнага працэсу, нязменная на працягу некалькіх стагоддзяў, была не ў стане задаволіць патрэбы грамадзян эпохі Асветніцтва.  Езуітаў пачалі абвінавачваць у кансерватызме і абыякавасці да мясцовых патрэб. Усё больш юнакоў адязджала вучыцца за мяжу, ці вучылася у іншаземных гувернёраў. З’явіўся у езуітаў і дастойны канкурэнт—піярскі манаскі ордэн, які стаў больш шырока выкладаць прыродазнаўчыя навукі.  Гэта прымусіла езуітаў рабіць пэўныя змены у праграмах—яны пачалі выкладаць фізіку і трыганаметрыю, даваць карысныя веды па рахункаводству і сельскай гаспадарцы. У асобныя прадметы былі вылучаны архітэктура, усеагульная гісторыя, геаграфія. Выдаюцца новыя падручнкі па філасофіі, логіцы, аўтары якіх (А. Скарульскі, С. Шадурскі; Б. Дабшэвіч) імкнуліся знаёміць чытачоў з усімі тагачаснымі філасофскімі сістэмамі, усё больш схіляючыся да наватарскага рацыяналізму.  Адкрываюцца спецыяльныя канвікты, дзе свецкія выкладчыкі і спецыяльныя манахі праводзілі заняткі па дадатковых прадметах (сучасныя мовы, маляванне, танцы, прыродазнаўства). У часы праўлення Аўгуста ІІ пры Віцебскім калегіуме езуіт І. Лужкін арганізаваў канвікт, дзе упершыню ў Беларусі асобна выкладалася матэматыка.

   Але гэта былі толькі адзінкавыя  прыклады успрымання ідэй Асветніцтва.  Хаця пагроза пратэстантызму  адышла на другі план, езуіты  са складанасцямі адмаўляліся  ад  сваіх кансерватыўных поглядаў  і адукацыйных прынцыпаў, што  і абумовіла паступовую страту  аўтарытэту, аб якім так дбалі  езуіты у шольнай практыцы.  Тым не менш роля езуіцкіх  навучальных установаў на Беларусі  на працягу больш чым двух  стагоддзяў была вельмі значнай  ва умовах фактычнай адсутнасці  рэальнай альтэрнатывы, а шмат  якія выхаваўчыя ідэі (класна-урочная сістэма, сістэма экзаменаў і заахвочванняў),    з пэўнымі адпаведнымі часу змяненнямі захаваліся і у сучаснай школе. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Глава 3. УКЛАД ОРДЭНА  ЕЗУІТАЎ Ў ДУХОЎНУЮ КУЛЬТУРУ БЕЛАРУСІ 
 

  Нягледзячы  на распаўсюджаную думку аб  адназначна адмоўным уплыве езуітаў  на духоўную культуру Беларусі, яны прычыніліся да такіх вызначальных  з’яў як развіццё кнігадрукавання,  фарміраванне навуковых кадраў  і мясцовай інтэлігенцыі, станаўленне  тэатральнага мастацтва і распаўсюджванне  музычнай культуры, бібліятэчнай  і музейнай справы, стварэнне  мноства архітэктурных помнікаў, уклад ў развіцццё грамадска-палітычнай  думкі і г.д. Разгледзім гэтыя  з’явы і вызначым іх уплыў  на культурнае жыццё Беларусі 16-18 ст.

   Выданне  кніг езуітамі у  ВКЛ ажыццяўлялася у 2-й пал  16—канцы 18 ст. Iх друкары у розны час дзейнічалі ў Вільні, Нясвіжы і інш. Шэраг кніг, напісаных ці заказаных езуітамі, быў выдадзены іншымі царкоўнымі (Супрасльскай базыльянскай) і прыватнымі (Ланчыцкага, Карцана) друкарнямі. Да сярэдзіны 17 ст. езуіты выпусцілі ў сваіх і іншых друкарнях каля 600 найменняў кніг, што складала больш за палову кніжнай прадукцыі ВКЛ. Гэта была ў асноўным тэалагічная, філасофская, навуковая і навучальная літаратура на лацінскай і польскай мовах. Кнігі на старабеларускай, літоўскай, латышскай, нямецкай, французскай і іншых мовах выпускалі рэдка. Першай і буйнейшай была Віленская акадэмічная друкарня. Выпускала штогод да 15 выданняў: падручнікі, палемічную літаратуру, царкоўнае права, жыціі святых, тэалагічна-філасофскія творы. Друкавала таксама і свецкія творы. За час існавання (1586-1805) у ёй выпушчана каля 2,5 тысяч выданняў. Нясвіжская друкарня ў 1751-90-я гг. выпусціла каля 70 выданняў. Пінская друкарня існавала прыкладна ў 1729-1746. Паводле бібліяграфічных крыніцаў вылучаны 11 выданняў, якія даследчыкамі вызначаюцца як прадукцыя Пінскай друкарні. Але на падставе вывучэння выданняў друкарні, што захоўваюцца ў нацыянальнай біліятэцы ў Варшаве, Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі і ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы НАН, можна вызначыць толькі 4 назвы з дакладнымі датамі і месцамі выдання Пінскай друкарні. Гэта кнігі “Тыдзень святы Першасвятара Пія” і яе перавыданне, “Нядзельныя і святочныя казанні на цэлы год” Пятра Скаргі і яе перавыданне. Выдавалася тут і свецкая літаратура, напрыклад, “Забаўкі хатнія” К. Несялоўскага. Выказваецца меркаванне, што друкарня мела абмежаваныя магчымасці ў выданні кніг і паліграфічны ўзровень іх быў  вельмі нізкі. Але сам факт стварэння друкарні ў невялікім горадзе заслугоўвае ўвагі.

  Як  ўжо вядома, езуіты вялікую ролю  надавалі адукацыі. Акрамя непасрэдных  урочных заняткаў з вучнямі,  арганічнай часткай навучальнага  працэсу былі школьныя тэатры. Праз тэатральнае мастацтва езуіты  ўздейнічалі не толькі на шкаляроў, але і на жыхароў гарадоў,  ў якіх размяшчаліся калегіумы.  Афіцыйная, г. зн. больш-менш дакументаваная гісторыя тэатральнага жыцця ў Вялікім княстве Літоўскім пачынаецца менавіта з прыбыцця ў Вільню езуітаў, якія ўвесну 1570 г., наладзілі першае тэатральнае прадстаўленне сіламі вучняў толькі што адкрытай калегіі. Назва першага спектакля не захавалася, але вядома, што ўжо восенню таго ж года была паказана драма італьянскага езуіта С. Туцыя “Hercules”, у якой міфалагічнаму герою процістаялі алегарычныя постаці Зямнога Кахання, Жарсці, Асалоды, П’янства, а дапамагалі знайсці праведны шлях Цнота, Розум, Стрыманасць і Праца.